«Сыңрау торна» - быуаттар төпкөлөнән килгән легендар көй

Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан

Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.

ОК

Ләйлә Аралбаева, журналист, музыка белгесе

«Сыңрау торна»

быуаттар төпкөлөнән килгән легендар көй

Башҡорт фольклорының күркәм хазинаһы «Сыңрау торна» – халҡыбыҙҙың әлеге көндәргә килеп еткән иң боронғо инструменталь көйҙәренең береһе. Ул кешеләрҙе яҡлаусы ҡоштар тураһындағы бик ҡыҙыҡлы эпик легенда һәм шул уҡ исемле бейеү менән тығыҙ бәйләнгән. Исеме башҡорт теленән руссаға төрлө сығанаҡтарҙа «Звенящий журавль», «Поющий журавль», «Журавлиная песнь» тип тәржемә ителгән.

«Сыңрау торна»ның көйө һәм легендаһы көньяҡ-көнсығыш Уралда ныҡ таралған. Төрлө халыҡ уйын ҡоралдарында уйнаусылар ҙа уны үҙ итә. Ғалим Әхнәф Харисов үҙенең «Башҡорт халҡының әҙәби мираҫы» китабында «Борон-боронда ҡурайҙа башҡарылған программалы пьесалар башҡорт музыкаль-шиғри ижадының тауышҡа оҡшатыу традицияларында барлыҡҡа килгән», – тип билдәләй. Ул «Сыңрау торна»ны башҡорт халыҡ инструменталь музыкаһының иң бөйөк әҫәрҙәренең береһе тип атай.

Данлыҡлы ҡурайсы Йомабай Иҫәнбаев 1927 йылда Германияның Майндағы Франкфрут ҡалаһында Бөтә донъя музыка күргәҙмәһендә башҡа башҡорт көйҙәре менән бер рәттән «Сыңрау торна»ны ла башҡара. Ҡурайсыға оҙаҡ ҡул сабып, өс мәртәбә бисҡа саҡырып сығарғандар. Әлеге ваҡытта был көйҙө ҡурайсылар ҙа, ҡыл-ҡумыҙсылар ҙа, думбырасылар ҙур теләк менән уйнай. Йырҙың тексы барлыҡҡа килеү менән (быны алда бәйән итербеҙ) йырсылар ҙа уны ныҡ яратҡан.

«Сыңрау торна» көйө ни өсөн уникаль? Беренсенән, был көй башҡорт халҡының инструменталь пьесалары араһында иң боронғоларынан тип һанала. Икенсенән, был көйҙөң ғәжәйеп легендаһы һәм моңо яңы шиғри, музыкаль, хореографик, хатта театраль әҫәрҙәргә нигеҙ булып тора.

«Сыңрау торна» легендаһы

Иң тәүҙә йырҙың легендаһы менән танышайыҡ. Уҡыусы иғтибарына фольклорсы Фәнүзә Нәҙершина төҙөгән «Башҡорт риүәйәттәре һәм легендалары» китабында баҫылған вариантын тәҡдим итәбеҙ. Был үҙенсәлекле поэтик легенда башҡорт әкиәттәре һәм легендалары йыйынтыҡтарына ла, донъя халыҡтары әкиәттәренең интернет-порталдарына ла ингән.

«Борон Урал аръяғы башҡорттары илендә бик көслө батыр йәшәгән. Уның етәм тигән еренә еткерә ала торған күк толпары булған. Был ҡаһармандың көсөнә тиң булыр батыр, зирәклегенә, аҡыллылығына оҡшаш кеше булмаған, ти. Иленә килгән яуҙарҙы кире ҡайтарған, үҙ халҡын, ерен-һыуын дошманға бирмәгән. Тыуған иле өсөн йәнен ҡорбан итергә әҙер торған, ти, ул. Шундай бәһлеүән булыуы өҫтөнә ул шәп ҡурайсы ла, йырсы ла булған, ти. Ирәндеккә менеп ҡурай уйнаһа, тауышы тау буйлап ултырған ауылдарға гөрләп ишетелеп торған.

Был батыр өйләнеп оҙаҡ ғүмер иткәс, ҡатыны ҡурғаш кеүек ауыр кәүҙәле ул таба. Бала ай үҫәһен көн үҫә, йыл үҫәһен ай үҫә. «Атаһынан да батыр булыр был», – тип һоҡланыр булғандар быға.

Егет ҡорона еткәндә ул, ысынлап та, атаһына ҡарағанда ла көслөрәк, мәргәнерәк була. Атанан күргән уҡ юна, тигәндәй, шәп ҡурайсы булып та даны тарала.

Һау сағымда башлы-күҙле итеп ҡалайым тип, атаһы уға кәләш тә әйттерә. Күк толпарҙан тыуған күк дүнәнде бирә. Яҙҙың матур бер көнөндә йәш батыр ҡайны йортона китә. Ыҙмаға етер алдынан толпарын туғайға ебәрә был. Таң менән атын алырға тип барһа, ғәжәп моңло тауыш ишетеп, аптырап ҡала. Түҙмәй, йүгерә-атлай тауыш килгән яҡҡа китә. Яҡынлашып, күренмәй генә күҙәтә башлай. Ни күрһен, бер төркөм ваҡ ҡына күк торналар аҡлан уртаһында түңәрәкләп теҙелгәндәр ҙә уйнайҙар. Урталарында яңғыҙ торна баҫып тора. Ул, ҡанаттарын ҡағып, моңло тауыш сығарып ҡысҡырыу менән, ҡалғандары, уға ҡушылып ҡысҡырып, ҡанат ҡағып, түңәрәк буйлап әйләнәләр. Егет торналарҙың сыңрап сыҡҡан моңло тауыштарын йотлоғоп, йөрәгенә һеңгәнсе, отоп алғансы тыңлай. Шунан, онотолоп ҡуймаһын тип, ҡабатлай-ҡабатлай, тиҙ генә күк толпарын менә, уҡтай атылып, ҡайны йортона ҡайта. Аттан һикереп төшөү менән, ҡурайын алып, инде көй булып етешкән торна сыңрауын уйнап та ебәрә.

Халыҡ йыйыла. Олоһо ла, йәше лә, бала-саға ла ҡалмай. Бер аҡ һаҡаллы ҡарт:

– Бындай ғәжәп моңло көйҙө ҡайҙан өйрәндең? Әллә үҙең сығарҙыңмы? – тип һорай.

– Юҡ, олатай, – ти егет, ишеткән-күргәндәрен һөйләп бирә. Халыҡ үҙ-ара геүләшеп китә, күңелдәренә шик-шөһбә төшөп, йорт-илгә бәлә-ҡаза килмәһә ярар ине, тип борсола башлайҙар.

– Был бит сыңрау торналар тауышы. Улар уйнаған ерҙә яу булыр, халыҡ ҡырылыр, тигән атай-олатайҙар, – ти аҡ һаҡаллы ҡарт.

Был һүҙҙәреҙе ишеткәс, батыр ашығыс рәүештә атаһы янына ҡайтып китә. Атаһына ҡайны йортонда күргән хәлдәрҙе түкмәй-сәсмәй һөйләп бирә.

– Дөрөҫ, улым, сыңрау торна уйнаған ерҙә яу булыр, илгә бөлгөнлөк килер, тигән боронғолар. Бындай яуҙарҙы атайың да күп күрҙе, – ти ҡарт батыр. – Хәҙер мин ҡартайҙым, көсөм дә ҡайтты, ҡоралымды һиңә тапшырам. Батыр бул, тоҡомға тап төшөрмә, илеңә, ырыуыңа тоғро бул, шунда ғына бәхетле булырһың. Васыят был. Хәҙер үк иң ышаныслы кешеләрҙән ғәскәр тупла...

Йәш батыр, тирә-яҡҡа оран һалып, ғәскәр туплаған, яуға әҙерләнгән, ти. Ысынлап та, күп тә үтмәй, илде яу баҫа. Батыр егет уҡсылары менән уға ҡаршы сыҡҡан, дошмандарҙы, күҙ күреме ерҙән уҡ менән атып, аяуһыҙ ҡырған.

Яуҙы баҫтырғас, бер нисә көн буйы байрам булған. Егетте ил батыры итеп данлағандар. Шунан бирле сыңрау торналарҙың моңо, ҡурайға һалынып, «Сыңрау торна» исеме менән йөрөтөлә. Ә яғаһында һуғыш барған күл Яугүл булып ҡалған. Ул Баймаҡ районында, Сибайҙан 10-15 саҡрымда көньяҡта ята».

«Сыңрау торна» тураһында тарихи мәғлүмәттәр

Торналар тураһында легенданы тәүләп 921-922 йылдарҙа Әхмәт ибн-Фаҙлан үҙенең Волгаға сәйәхәте тураһындағы тарихи китабында телгә алған. Данлыҡлы сәйәхәтсе ошолай тип яҙып ҡалдырған: «Беҙ уларҙа бер ҡәбиләнең – йыландарға, икенсеһенең – балыҡтарға, өсөнсөһөнөң торналарға табыныуын күрҙек. Миңә башҡорттарҙың ниндәйҙер дошман менән һуғышыуын һөйләнеләр, дошмандары өҫтөн сығып тегеләрҙе ҡасырға мәжбүр иткәндәр. Шул ваҡыт дошман артында ҡалған торналар шундай итеп тауыш күтәргәндәр, ти, дошмандар ҡурҡыуҙан үҙҙәре үк ҡасып бөткәндәр.

Шул көндән башҡорттар ярҙам иткән өсөн торналарға табына башлаған һәм: «Торна беҙҙең тәңребеҙ, дошманыбыҙҙы ҡурҡытты, уны ҡасырға мәжбүр итте», тиҙәр улар».

Фәнүзә Нәҙершина үҙенең «Йырҙарҙа – халыҡ тарихы» мәҡәләһендә Әхмәт ибн-Фаҙландың мәғлүмәте башҡорттарҙы яу афәтенән иҫкәрткән ҡоштар тураһындағы «Сыңрау торна» легендаһының төп мотивына оҡшаш тип билдәләй. Халыҡтың мифологияһын хәҙерге заманға еткергән легендаларҙы өйрәнгәндә, уның тарихы ла асыла.

Этнографик мәғлүмәттәр буйынса, башҡорттарҙың тәүтормош ышаныуҙарында торна – тотем, табыныу объекты булған. Әле лә үҫәргән ҡәбиләһенең дүрт ырыуы торнаны ырыу ҡошо тип һанай.

“

«Тотем ҡоштарын ҡырыу, ояларын туҙҙырыу, йомортҡаларын һәм итен ашау тыйылған. Башҡорт фольклорында торна ырыуҙың яҡлаусыһы ролен үтәгән. Был ҡош ҡыйыҡта оя ҡорһа, быны яҡшыға юрағандар. Юрауҙар буйынса ауыл янында торна уйнауы һәм сыңрауы бәлә-ҡаза тураһында иҫкәрткән», – тип яҙа үҙенең «Башҡорт халыҡ традицияларында һәм фольклорында торна культы» тип исемләнгән мәҡәләһендә ғалимә Азалия Илембәтова.

Яҙыусы Ғәзим Шафиҡов әйтеүенсә, халыҡ әҫәренең боронғолоғон белеү өсөн уның айырым билдәләре түгел, фольклор ҡомартҡыһының рухы, образдар рәте һәм эске мәғәнәһе мөһим. Яҙыусы «Тарихтың ҡайнар һулышы» китабындағы бер очеркта:

“

«"Сыңрау торна" – бик матур легенда. Ул матур ҙа, шул уҡ мәлдә бик боронғо ла булып тора. Әҫәрҙән бик алыҫтағы ваҡиғалар аһәңе килә. Ундағы кешеләр ҙә гүйә сит ил планетала йөрөгән кеүектәр, шул уҡ ваҡытта Ирәндек һырты, Һаҡмар йылғаһы кеүек географик атамалар ҙа бар... Ҡалай ябай! Башҡорттар өсөн изге ҡоштарҙың музыкаль уйыны ла бик матур һәм теүәл күрһәтелгән. […] Шул хәтлем сәйер, бер ниндәй анализға буйһонмаған, торналар сыңрауын сағылдырған тауыштарҙы кешелектең бик һирәк йырҙарында ишетергә мөмкин. Нәҡ оҡшатыу түгел, ә сағылдырыу!» – тип, үҙенең һоҡланыуын белдергән.

XIX быуаттың 90-сы йылдарында башҡорттар араһында фольклорсы Сергей Рыбаков эшләгән. Уның баһалап бөткөһөҙ этнографик һәм фольклор хеҙмәттәре 1897 йылда сыҡҡан «Музыка и песни уральских мусульман с очерками их быта» китабында дөйөмләштерелгән. Ул 204 башҡорт көйөн нотаға һалған, улар араһында «Ҡара юрға» («Вороной иноходец») һәм «Сыңрау торна» («Поющий журавль») бар, легендалары ла бирелгән. «Был көйҙән аңлап бөтмәҫлек моңло шиғриәт һулышы килә; ул башҡорт көйҙәрендә һирәк осрай торған минор көйҙәренең береһе», - тип яҙа Рыбаков «Сыңрау торна» көйө тураһында.

Фольклорсы яҙып алған легендала:

“

«Борон заманда башҡаларға оҡшамаған торналар тубы тауҙар буйлап йөрөгән. Уларҙың ҡайһылары сыңраған, ҡайһылары бейегән. Башҡорт ҡурайсыһы уларҙы ишетеп, уйындарын отоп ала. Был торналарҙы бик һирәктәр күрә, ә кемдер күрә һәм ишетә ҡалһа, ул, башҡорттар ышаныуы буйынса, йә бик бәхетле буласаҡ, йә тиҙҙән үләсәк. Башҡорттар миңә халыҡ был йырҙы тыңларға яратмай тинеләр, сөнки телгә алынған торналар уйнаған урында элек йә ҡоролоҡ булған, йә һуғыш ҡупҡан» – тиелгән.

Башҡорт ҡурайсыһы һәм фольклор йыйыусыһы Кәрим Дияров «Сыңрау торна» көйөн һәм легендаһын 1926 йылда Баймаҡ районы Басай ауылында йәшәүсе Ишбулды Ноғомановтан һәм Күсейҙәге Ғәлимйән Әхмәтовтан яҙып алған. Ҡурайсыларға торналар тураһындағы көйҙө йыш уйнарға ярамаған, тип билдәләй Дияров.

Легенданың аҙағында оло яу ҡупҡан урын янындағы күлде Яугүл тип аталғаны бәйән ителә. Ул Баймаҡ районында, Сибайҙан көньяҡҡа 10 километрҙа урынлашҡан. Кәрим Дияров үҙенең яҙмаларына комментарийҙа ҡамыш баҫҡан күлдең Ҡылтабан тип тә йөрөтөлөүе һәм «Ете ҡыҙ» легендаһында телгә алынғаны хаҡында яҙа.

«Башҡортостан энциклопедияһы» нда «Сыңрау торна» көйө Фәрит Камаев, Александр Ключарёв, Лев Лебединский, Камил Рәхимов, Хөсәйен Әхмәтов, Мәүлит Ямалетдин яҙмаһында билдәле тиелгән.

Инструменталь көйҙөң йырға әйләнеүе

Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғарипов 1964 йылда был йырҙың көйөнә шиғыр яҙа. Сәсән телле бөйөк һүҙ остаһы ижад иткән ябай һәм барыһына ла аңлайышлы, һәр башҡорт өсөн изге булған «Урал», «Салауат», «ҡурай» төшөнсәләрен телгә алған шиғри юлдар шунда уҡ кешеләрҙең күңеленә ята. Бик күп башҡарыусылар был йырҙы отоп ала һәм бер аҙҙан был көй халыҡ йырына әйләнә.

Сыңрай-сыңрай осоп килде
Сыңрау торнаҡай.
Уралыңдан сәләм, тине
Сыңрау торнаҡай.
Уралҡайым, Уралҡайым,
Тыуған Уралҡай!
Иҫән-һау, ти,
Урал-тау, ти
Сыңрау торнаҡай.

Юҡ хафа,ти, юҡ афәт, ти
Сыңрау торнаҡай.
Илдә ир-ат – Салауат, ти
Сыңрау торнаҡай.
Уралҡайым, Уралҡайым,
Тыуған Уралҡай!
Ил көйләр, ти,
Тел һөйләр, ти,
Уйнар ҡурайҡай.

Ҡыуанысым, йыуанысым
Булды Уралдай,
Йыр ҡанатлы, нур ҡанатлы
Сыңрау торнамдай, —
Уралҡайым, Уралҡайым,
Тыуған Уралҡай!
Быуаттарҙан быуаттарға
Осоп барғандай!..

Билдәле ҡурайсы-импровизатор Ишмулла Дилмөхәмәтов та боронғо көйгә яңы һулыш өргән: ул «Сыңрау торна» көйөн Салауат Юлаевтың шиғырҙары менән берләштерә (табып алынған рус тәржемәһенән кире башҡортсаға Рәшит Ниғмәти ауҙарған). Был йырҙың ғәжәп үҙенсәлеге – артист уны виртуоз өзләү менән тамамлар булған. Шулай итеп «Уралым» йыры барлыҡҡа килә, бөгөн уны күптәр халыҡ йыры тип йөрөтә.

Был йыр Ишмулла Дилмөхәмәтов репертуарының ғына йөҙөк ҡашы түгел, ул мәшһүр йырсылар Радик Гәрәев, Ғәли Хәмзин башҡарыуында ла киң тарала. Әлеге ваҡытта «Уралым» йыры башҡорт мәҙәниәтенең визит карточкаһына әйләнде, уны халыҡ-ара сараларҙа һәүәҫкәр йырсылар ҙа башҡара.

Боронғо көйҙөң музыкаль тасуирланышы һәм яңы тормошо

Бөтә халыҡ көйҙәренеке кеүек, «Сыңрау торна»ның да төрлө варианттары бар. Мәҫәлән, Кәрим Дияровтың нотацияһында ул форшлагтар һәм триолдәр менән биҙәлгән кесе диапазонлы инструменталь көй булып яңғырай. Хәҙерге тыңлаусыға таныш вариант һәр ҡурайсының өҫтәл китабында – Ғата Сөләймәновтың «Ҡурай» уҡыу әсбабында бирелгән. Көйҙөң бөтә варианттарында ла аҙаҡҡы музыкаль фразала натураль минорҙы икенсе баҫҡысы түбәнәйтелгән фригий лады алыштыра.

Был йыр Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө сәнғәт институтында соло йырлау кафедраһында педагогик репертуарҙың бер өлөшө булып тора. Уҡытыусылар Фәрзәнә Сәғитова, Флүрә Килдейәрова, Йәмил Әбделмәнов һәм башҡалар «Сыңрау торна»ны үҙҙәренең уҡыусыларына өйрәтә – башҡорттар менән бер рәттән уны рустар, татарҙар, үзбәктәр һәм ҡытайҙар ҙа йырлай.

ХХ быуатта «Сыңрау торна» көйө менән төрлө быуын композиторҙары ҡыҙыҡһынған. Мәскәү композиторы Виктор Белый (ул данлыҡлы «Орленок» йырының авторы) 1939 йылда «Сыңрау торна» көйөн үҙенең фортепиано өсөн «Три миниатюры на башкирские темы» әҫәрендә ҡуллана. Көй шулай уҡ Мәсәлим Вәлиевтең «Симфоник оркестр өсөн легенда»һында яңғырай. «Сыңрау торна»ны ҡурайсылар ансамбле өсөн Айрат Ҡобағошев, Абдулла Хәлфетдинов тауыш менән фортепиано өсөн эшкәртә. Йыр нигеҙендә Нур Дауытов солист, хор һәм оркестр өсөн әҫәр яҙған.

«Каруанһарай» эстрада-фольклор төркөмө «Сыңрау торна»ға заманса яңғыраш бирә. Был композиция ижади коллектив өсөн бик уңышлы һәм популяр була. Рәсүл Ҡарабулатовтың ҡурайҙа уйнауы һәм Вилдан Яруллиндың йырлауы матур заманса аранжировкаға үрелеп, ысын хит тыуҙыра.

“

«Аһәңле, күңелдәргә үтеп ингән көй һәм уның легендаһы күңел ҡылдарын тирбәтергә тейеш тип, үҙебеҙгә маҡсат ҡуйҙыҡ. Башҡа әҫәрҙәргә оҡшамаған үҙенсәлек эҙләнек. Йыр өҫтөндә эшләгәндә торна тауыштарын ҡурай ярҙамында башҡарырға тигән уй башыма инде. Был табышым номерҙың башына һәм финалына бик яҡшы тура килде», – тип һөйләй Башҡортостандың халыҡ артисы Рәсүл Ҡарабулатов.

Музыкант ҡурайҙа торна тауышын сығарыу алымын аңлатты:

“

«Училищеның тынлы инструменттар бүлегендә уҡығанда, беҙ, студенттар, инструментты тулыһынса өйрәнергә теләп, төрлөсә тауыш сығара инек. Әйләндереп уйнауҙы, тишектәрҙе бармаҡтар менән өҙөп-өҙөп ҡаплауҙы ҡулланырға өйрәндек. Шулай итеп музыкаль ҡоралдан бик ҡыҙыҡлы яңғыраш алырға мөмкин. Беҙ ул ваҡытта быға етди ҡарамай торғайныҡ. «Сыңрау торна» өҫтөндә эшләгәндә мин шул студент саҡтағы тәжрибәне ҡулланырға булдым. Ул төркөмөбөҙҙөң «визит карточкаһы»на әйләнде. Артабан башҡа коллективтар һәм ҡурайсылар беҙҙең торна тауышын сығарыуҙы отоп алды».

«Каруанһарай» төркөмө 1992 йылда Алма-Атала (Ҡаҙағстанда) үткән «Азия тауышы» халыҡ-ара конкурсында «Сыңрау торна»ны һәм башҡа йырҙарҙы башҡарып, дипломант исемен яулай. Конкурстан һуң йыр Германия радиоһына барып эләгә һәм 1992-1993 йылдарҙа музыкаль чарттарҙа өҫкө юлдарҙы биләй.

«Сыңрау торна» бейеүе һәм балеты

Халыҡ «Сыңрау торна» көйөнә бейеү ҙә һалған. Ғалимә Азалия Илембәтова белдереүенсә, «Торна бейеүе»нең бер нисә варианты һаҡланып ҡалған. Уларҙың ритуаль юҫыҡта һәм төрлө бәлә-ҡазаларҙан һаҡланыу өсөн башҡарылыуы ихтимал.

Башҡорт бейеүен ғилми яҡтан өйрәнеүсе Лидия Нагаева үҙенең «Башкирская народная хореография» китабында торналар уйыны һәм сыңрауы нигеҙендә төҙөлгән һәм шул көйгә башҡарылған «Сыңрау торна» ҡыҙҙар бейеүе тураһында яҙа. Авторҙың һүҙҙәренә ҡарағанда, бейеүҙе хәҙер бер ҡайҙа ла башҡармайҙар. «Изге аҡ торналар» бейеүенең китаптағы тасуирлауы Әбйәлил районының Булат ауылында тыуып үҫкән Гөлнур Мәмлиеваның һөйләүе буйынса яҙылған. Был бейеүҙе уға әсәһе өйрәткән.

“

«Ҡыҙҙар һәр ҡулдың баш һәм икенсе бармағына йоҡа ағастан пластинкалар бәйләгән. Солисткалар бейегән саҡта ҡулдарын саба, шулай уҡ пластинкаларҙы бер-береһенә һуғып, бер-береһен алмаштырған солисткаларҙы дәртләндереүсе өҫтәмә музыкаль аккомпанемент яһаған, – тип яҙған Лидия Нагаева. – Был таҡталар ярҙамында ҡыҙҙар торналарҙың ритуаль бейеүе мәлендәге суҡыш хәрәкәттәрен ҡабатлай. Ҡыҙҙар оҫта итеп бармаҡтарын, ҡул суҡтарын бороп, ҡош башы хәрәкәтен, суҡышының асылып ябылыуын күрһәтә. Изге торналарҙың грацияһы шулай уҡ тәндең талғын хәрәкәттәре, ҡул елпеүе менән дә бирелгән. Ҡыҙҙар был хәрәкәттәрҙе түңәрәктә башҡара һәм һәр береһе уртаға тороп, үҙенең оҫталығын күрһәткән».

Ҡош тубының башлыҡ ҡошо бейеүе айырым тасуирлана:

“

«Ул бейеүен тантаналы башлай, ҡулдарын ситкә йәйеп, түңәрәк буйлап талғын хәрәкәт итә. Яй темпта ҡулдары менән ике-өс хәрәкәт яһағас, ул «ҡанаттарын» артҡа ҡайыра һәм ултыра. Ошо мәлдә ҡурай көслөрәк уйнай башлай һәм «Сыңрау торна» көйө аҫтында ҡыҙҙар таҡталар менән нығыраҡ шаҡылдай башлай».

Башлыҡ ҡош бейеүен башҡарған ҡыҙ торнаны ҡабатлай.

Фәнүзә Нәҙершина белдереүенсә, тиләү ырыуы башҡорттары араһында көньяҡ-көнсығыш Башҡортостанда булған ритуаль торна бейеүҙәре боронғо тотемик ҡараштарға бәйләнгән. Был бейеүҙәр туй кеүек байрамдарҙа башҡарылған: ышаныуҙар буйынса, кеше тормошондағы мөһим мәлдәрҙә ырыу ҡошоноң ҡатнашыуы киләсәктә бәхет, ырыҫ-муллыҡ килтерә.

“

«Һуғыш мәлендә башҡарылған торна бейеүҙәре дошманды ҡурҡытыуға, бәләнән аралауға йүнәлтелгән һәм йола-магия функцияһын үтәгән. Был уйға бейеүҙәге йола элементтары – бармаҡтарға бәйләнгән һәм суҡышты ишаралаған таҡталар һәм көнкүрештә таралған торналар тураһындағы юрау-хөрәфәттәрҙең күплеге ишаралай», – тип яҙа фольклорсы.

Шиғри легенда мотивы нигеҙендә Лев Степанов һәм Заһир Исмәғилев «Сыңрау торна» исемле беренсе башҡорт балетын ижад иткән. Музыкаль партитураның төп лейтмотивы итеп, әлбиттә, «Сыңрау торна» көйө һайланған. Балет либреттоһын легендар хореограф Фәйзи Ғәскәров яҙған. Балетта Зәйтүнгөл менән Йомағолдоң мөхәббәте тасуирлана. Улар иңенә төшкән ауырлыҡтарҙы еңергә ватандаштары һәм торналар образында тыуған тәбиғәт ярҙам итә. Был әҫәр классик балеттың башҡорт халыҡ бейеүе менән ҡушылыуына, пантомима, йолалар, халыҡ уйындарына нигеҙләнгән. Балеттағы торна ҡыҙҙар хәрәкәте халыҡ бейеүендә тасуирланған хәрәкәткә оҡшаған. Өс актлы балет 1941 йылда яҙылған, уның премьераһы 1944 йылда Башҡорт опера һәм балет театры сәхнәһендә үтә.

«Сыңрау торна» балетындағы төп роль Зәйтүнгөлдө башҡарған Зәйтүнә Насретдинова (аҙаҡтан СССР-ҙың халыҡ артисы) алты йәшендә ғаиләһе менән тәүге тапҡыр театрға барған буласаҡ гениаль бейеүсе Рудольф Нуреевты илһамландырған. Ошо уҡ спектакль 1955 йылда Мәскәүҙә башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһында күрһәтелә һәм унда Нуреев үҙе Егет ролендә сығыш яһай. 1959 йылда балетты Свердловск киностудияһы фильм итеп төшөргән. Әлеге ваҡытта был иҫ киткес матур спектакль милли балет классикаһына әйләнгән, бер нисә редакцияла ҡуйыла һәм быуын-быуын бейеүселәрҙе алмаштырып, репертуарҙан төшмәй.

Текст