Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорт йыраусы-сәсәндәре

Сәсәндәр – башҡорт халҡының шағир-импровизаторҙары
һәм йыраусылары,

халыҡтың ауыҙ-тел ижады һаҡсылары.

Сәсәндәр башҡорт фольклорының үҫеше һәм
таралыуында төп роль уйнаған.
Улар думбыра һәм ҡурай аккомпанементы аҫтында йыр формаһында көйләп, һөйләп импровизациялай.
Сәсәндәр халыҡ араһында иң абруйлы шәхестәр булып иҫәпләнгән. Улар шиғыр ижад итеүҙән тыш, әүҙем йәмәғәт эшмәкәрҙәре булған: халыҡ тормошо, йәшәйеше менән ҡыҙыҡһынған, мөһим тарихи ваҡиғаларҙың иң уртаһында ҡайнаған, ялҡынлы шиғри һүҙе менән халыҡты рухи яҡтан ирекле булыу өсөн көрәшкә әйҙәгән.

Сәсәндәр импровизация һәләтенә, ҡобайыр, йыр, әкиәт, эпос һөйләү оҫталығына, шиғри телгә һ.б. эйә булған.

Һүрәттә:
Байыҡ Айҙар сәсән
И. И. Лепехин 1770 й. Ырымбур яҡтарына экспедицияһы барышында үҙенең тәьҫораттары менән бүлешеп, түбәндәгеләрҙе яҙған: «.. 60 йәштәр тирәһендәге ҡарт уларҙа иң яҡшы йыраусы тип танылған... Ул ата-бабаларының данлы үткәненә мәҙхиә йырлай, Алдар, Ҡараһаҡал, Килмәт, Күсем батырҙар тураһында бәйән итә... Йыраусы уларҙың тормош һәм көрәш юлы хаҡында йырлап ҡына ҡалмай, тауышы һәм кәүҙә хәрәкәттәре ярҙамында дошмандарына ҡаршы аяуһыҙ көрәшен, ҡаты яраланыуҙарын, һәләк булыуҙарын, әммә рухтары ирекле булып ҡалыуын күрһәтеп бирә. Ҡарттың ошо күренештәрҙе һүрәтләүе иҫ киткес йәнле һәм ышандырырлыҡ, шуға ла уны тыңлаусылар күҙ йәштәрен тыя алмай. Көтмәгәндә зарлы тауыш шатлыҡлы ауазға үҙгәрә, ҡарт күңелсәкләнеп, «Ҡара Юрға» йырын көйләп ебәрә... Ҡарт, йырҙы көйләп, аяғы менән тыпырлап бейеп тә ебәрә: шунда Башҡорттоң балы башлана ла инде.».

И.И. Лепехин
Д.Н. Мамин-Сибиряк
сәсән тураһында
Д. Н. Мамин-Сибиряк үҙенең «Таулы төн» повесендә Арыҫлан исемле ҡарттың күптән булған күтәрелештәр һәм Күсем, Сәйет, Ҡараһаҡал, Салауат Юлаев кеүек батырҙарҙың данлы көрәш юлы хаҡында бәйән итә. Ҡарт зарлы илау аралаш йырлағанда, повесть авторының тәне зымбырлап китә. Уның яҙыуынса, «...Бер ҡасан да минең быға оҡшаш йырҙы ишеткәнем булманы. Бөтә әйләнә-тирә донъя уға ҡушылып илай кеүек ине...»
ХIХ б. икенсе яртыһында Урал арты башҡорттарында экспедицияла булып киткән этнограф, фольклорсы, музыка белгесе С. Г. Рыбаковтың үҙҙәре шиғри текстар яҙған, йыр көйҙәре ижад иткән һәм башҡарған билдәле ҡурайсылар, сәсәндәр менән осрашыуы билдәле. Лоҡманов, Толонғужа Ғөбәйҙуллин, Мәхмүт Ҡараҡаев, Бирҙеғәле кеүек

сәсәндәр ауыҙынан улар башҡарған йырҙарҙың һүҙҙәрен һәм көйөн яҙып ала. С. Г. Рыбаков билдәләүенсә, ул осорҙоң бөйөк ижади шәхестәренең береһе виртуоз ҡурайсы, оҫта йыраусы Буранбай-Йәркәй була. Уның репертуары үҙе сығарған, артабан башҡорт халҡының классик йыр хазинаһына ингән «Буранбай», «Ялан Йәркәй», «Сырдаръя», «Сәлимәкәй» кеүек һәм башҡа билдәле йырҙарҙан тора.
1939 й. Башҡортостандың Бөрйән районы буйлап сәйәхәт иткәндә музыка белгесе Л. Н. Лебединскийҙы Таһир исемле урындағы сәсән оҙатып йөрөй, ул уға юлда Ҡыпсаҡ ырыуы башлығы Бабсаҡ бей тураһында героик йөкмәткеле эпик әҫәрҙе бәйән итә. Ял мәлендә ул башҡорт көйҙәрен уйнай башлай.
Л. Н. Лебединский был
мәлде ошолай һүрәтләй:
«Бабсаҡ һәм Таңһылыу никах төнөнән һуң яланда ҡымыҙ эсеп ултыра, ҡурайсылар
еңел көйҙәр һыҙҙыра, ә ҡыҙҙар – Таңһылыуҙың әхирәттәре – бейей... Шул һүҙҙәр менән йәнләнеп киткән Таһир сәсән һауытынан һәр саҡ үҙе менән йөрөткән ҡурайын ала һәм миңә йәш Таңһылыу һәм уның әхирәт ҡыҙҙары кеүек үк кеүек нәзәкәтле ике бейеү көйөн – «Ҡарабай» һәм «Ете ҡыҙҙы» уйнай. Күҙ алдына тирмә килеп баҫа, уның эргәһендә
Бабсаҡ, Таңһылыу, бейеүсе ҡыҙҙар һындары йәнләнә...»
Сәсәндәрҙең тормошон һәм шиғри мираҫын өйрәнгән билдәле фольклорсы һәм сәсән Мөхәмәтша Буранғолов «Сәсән аманаты» тигән китабында үҙенең сәсәндәр менән осрашыуы хаҡында хәтирәләр менән бүлешә. 1910 й. яҙмаһында танылған сәсәндәр Ғәбит Арғынбаев һәм Хәмит Әлмөхәмәтовтар

осрашыуын һүрәтләй, уларҙан автор «Урал-батыр» архаик эпосын яҙып ала. Шулай уҡ автор «бер актер театры»ның шаһиты була: «Ғәбит сәсән һөйләгән сағында онотолоп китеп, ҡыҙыҡ ерендә көлөп ебәрә, илһамланып китә, һыуыҡ һыу эсеп алғас, оҙаҡ ваҡытҡа тынып тора.
Унан ҡурайҙа яратҡан көйөн һыҙҙырып
ебәрә... хикәйәттең урта ерендә туҡтаған булһа, туҡтап ҡала... өр-яңынан башларға тура килә. Бының сәбәбен һораһаң:
«Мин бит онотолоп китәм, шул кешеләр (геройҙары) эргәһендә йөрөйөм. Улар менән бергә яуға ташланам. Ҡобайыр ҡайҙа алып бара – мин шунда. Шуның өсөн дә баштан башларға кәрәк», – тип әйтер ине».
М.Буранғоловтың 105 йәшенә арналған документаль фильм.
Видео сығанағы
Ҡобайыр башҡарғанда сәсәндәр – йырсы-импровизаторҙар, йыраусылар геройҙары менән оҡшаш хистәр кисереп, шундай уҡ психоэмоциональ хәлгә инә. Тыңлаусылар был мәлдә геройҙарының мажараларын күҙ алдына баҫтырып, һөйләүсе менән бергә илай һәм көлә. Сәсәндәр ижады халыҡтың рухи үҫешенә булышлыҡ итә, эстетик һәм тәрбиәүи әһәмиәткә эйә.

Сәсәндәр ижадының сәскә атыуы XVI—XVIII бб. тура килә. Был осорҙа Ҡобағош сәсән, Ерәнсә сәсән, Ҡарас
сәсән, Байыҡ Айҙар сәсән ижадтарында сағылыш
тапҡан фольклор, эпос, ҡобайыр, әйтеш,
йыр кеүек жанрҙар үҫеш ала.
Ә. М. Сөләймәнов
сәсәндәрҙең башҡарыу
формалары төрлөлөгөн типтарға бүлә:

Эпик һәм башҡа төр әҫәр

сығарыусы сәсәндәр

Һабрау сәсән йәки Һабрау йырау

(ижады Алтын Урҙа осорона тура килә, башҡорт халыҡ эпосы «Иҙеүкәй һәм Мораҙым»да телгә алына, XIV б.),

Ерәнсә сәсән (XVIII б. йәшәгән һәм

ижад иткән), Ҡунҡас сәсән (яҡынса

XIX б., «Минең кистәрем: башҡорт әкиәттәре» повесында иҫкә алына, авторы билдәһеҙ), Байыҡ Айҙар сәсән (XVIII‒XIX бб. йәшәй һәм ижад итә), Сабирйән сәсән Мөхәмәтҡолов

(XX б. йәшәй һәм ижад итә).


Сәсән-импровизаторҙар

Ҡобағош сәсән һәм Аҡмырҙа сәсән

(XV–XVI бб.), Ҡарас сәсән (XVII–XVIII бб.), Мәхмүт сәсән (XVIII б. йәшәй һәм эшләй), Салауат сәсән Юлаев (XVIII б.),

Буранбай сәсән (XVIII‒XIX бб.), Мифтахетдин Аҡмулла сәсән – мәғрифәтсе (XIX б.).


Сәсән-башҡарыусылар

Ғәбит сәсән Арғынбаев һәм

Хәмит сәсән Әлмөхәмәтов (XIX –XX бб.),

Исмәғил сәсән Рәхмәтуллин һәм Мөғәллим сәсән Мирхәйҙәров,

Рәхилә Теләкәева, Сабира Вәлиуллина,

Орҡыя Ильясова, Мөслим сәсән Ваһапов, Ғатаулла сәсән Кучаев

(ХХ б. уртаһы), Шәмсиә Сәфәрғәлина, Гөлғәбиҙә Ҡолоева, Әхмәҙулла Хөсәйенов (ХХ б.), Билал Билалов,

Әсмә Усманова, Кинйәбикә Юланова, Шәйхислам Монишев (XXI б.), Розалия Солтангәрәева – замана сәсәндәре һ.б.

Башҡорт сәсәндәре быуаттар төпкөлөнән тарихи ваҡиғаларға бәйләп сәсәнлек традицияһын һаҡлап килгән. Эпик ҡобайырҙар, оҙон халыҡ йырҙары ауыҙҙан ауыҙға һөйләнә килеп, быуындан быуынға күсеп, халыҡ хәтерендә һаҡланып ҡалған. Дөрөҫлөккә инаныу, батша Рәсәйенең колониаль иҙеүенә дусар булған халыҡтың мәнфәғәтен яҡлау сәсәндәрҙең властар тарафынан эҙәрлекләнеүенә килтергән.
XIX б. баштарында йыйындарҙың тыйылыуы сәсәндәрҙе тыңлаусыларҙың аҙайыуына, сығыштарының кәмеүенә, һөҙөмтәлә, яйлап ҡына эпос, ҡобайыр, әйтеш жанрҙарының һүнә барыуына килтергән. Йыр һәм бәйеттәр иһә киң танылыу ала барған.

Мәхмүт, Буранбай, Ишмөхәмәт сәсән ижадтарында тарихи, көнкүреш, лирик йыр жанры төп урын ала бара. Бәйет жанры үҫешә.

Һүрәттә: Ишмөхәмәт сәсән
Сәсән-импровизаторҙар боронғо сәсәндәрҙең ижадын яттан белгән. Төрлө быуын сәсәндәре араһында рухи бәйләнеш була: М. А. Буранғолов Ғәбит сәсәндең уҡыусыһы, Ғәбит сәсән – Ишмөхәмәт сәсәндеке, ул үҙ сиратында – Байыҡ Айҙар сәсәндең уҡыусыһы.


Фотола: Мөхәмәтша Буранғолов
Яҙма ижадҡа күсеү менән XX б. сәсәндәр институтының әкренләп һүнә
барыуы күҙәтелә.

Башҡорттарҙың традицион күсмә тормошоноң бөтөүе лә башҡорт мәҙәниәтенә – быуаттар дауамында уның һаҡсыһы булған сәсәндәр сылбырының өҙөлөп ҡалыуына ҙур йоғонто яһай. Йолалар һүнеп ҡалыу менән сәсән-импровизаторҙарҙың әһәмиәте лә кәмей бара. Шул осорҙоң билдәле сәсәндәре араһында Ишмөхәмәт Мырҙаҡаев, Ғәбит Арғынбаев, Хәмит Әлмөхәмәтов, Сабирйән Мөхәмәтҡолов, Шафиҡ Әминев-Тамъяни, Вәлиулла Ҡоломбәтовтар бар.
«Сәсәндең тыуған ере». Хәмит Әлмөхәмәтов.
Башҡортостан республикаһы Баймаҡ районы Икенсе Этҡол ауылы.
Уларҙың күбеһе еңел булмаған яҙмышҡа дусар ителә.
Дөрөҫлөктө яратыу һәм үткер һүҙлелек революцияға тиклемге
властарға ла, совет осоро түрәләренә лә оҡшамай.
Барлыҡҡа килеү тарихы быуаттар төпкөлөнә барып тоташҡан башҡорт сәсәндәре ижады бөгөн һәүәҫкәр шағирҙар һәм ҡобайырсылар ярҙамында яңырыу кисерә. Беҙҙең көндәрҙә филология фәндәре докторы, профессор Розалия Әсфәндиәр ҡыҙы Солтангәрәева Башҡортостан Республикаһы суверенитеты (1990-сы йй.) өсөн көрәш барған көндәрҙә ҙур аудиторияларҙа ҡобайырҙары менән сығыш яһап, халыҡ ихтирамын яуланы.

Сәсәниә Асия Солтан ҡыҙы Ғәйнуллина тырышлығы менән Сибай ҡалаһында үҙенсәлекле ижади үҙәк барлыҡҡа килде. Ул Һаҡмар йылғаһы буйында йәшәүсе Башҡортостандың Хәйбулла районы Әбеш, Наҙарғол, Аҡъюл, Аҡһыйыр, Аҡназар ауылдары үҫәргән ырыуы башҡорттарының һөйләү традицияларын дауам итеүсе. Асия сәсәниәнең ҡобайырҙары композицияһы һәм тематик төҙөклөгө менән айырылып тора. Уның «Буранбай», «Салауатҡа ҡобайыр»,
«Шәжәрә байрамы», шулай уҡ
әсәйҙәргә арналған ҡобайыры,
Розалия Солтангәрәеваның
«Ул – халыҡ ҡыҙы» ҡобайыры
ана шундай әҫәрҙәрҙән.

Сәсәндәр ҡобайырҙарҙы, бәйеттәрҙе башҡорт телендә башҡарып, милли аудиторияға менталь кимәлдә аңлайышлы һәм еңел итеп еткерә белә. Сәсәндәр өсөн туған тел – ул шиғри һүҙҙе сағылдырған иң төп һәм әһәмиәтле ҡорал.

Сәсәндәр ҡобайырҙарҙы, бәйеттәрҙе башҡорт телендә

башҡарып, милли аудиторияға менталь кимәлдә аңлайышлы

һәм еңел итеп еткерә белә. Сәсәндәр өсөн туған тел – ул шиғри

һүҙҙе сағылдырған иң төп һәм әһәмиәтле ҡорал.

Әбйәлил сәсәндәре, ике туғандар Әбүбәкирова Хәнифә Шаһиғәле ҡыҙы һәм Садыҡова Вәсилә Зәйнулла ҡыҙы үҙҙәренең нисек сәсән булып киткәне, «тажлы вирус» – коронавирусҡа

үҙ ҡараштары менән бүлешә, «Урал батыр» эпосынан өҙөктәр, мөнәжәттәр һөйләй.

Мәғлүмәт сығанаҡтары:
Мәғлүмәт биреүсе: Хөббөтдинова Н. А., филология фәндәре докторы, РФА ӨФТҮ баш фәнни белгесе.
© Ғәзизов Р. Ф., автор-төҙөүсе, 2020