Башҡорт халыҡ йыры «Һыр»

Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан

Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.

ОК

БашҠОРТ ХАЛЫҠ ЙЫРЫ

«ҺЫР»

ОҘОН КӨЙ

Башҡорттарҙың тарихи-йыр поэзияһында хәрби походтар тураһындағы йырҙар әһәмиәтле урын алып тора.

Бындай йырҙар йөкмәткеһе буйынса сиреү хеҙмәте хаҡындағы йырҙарға оҡшаш

(Сиреү ғәскәрҙәре – иҫкергән термин, даими ғәскәрҙәр, тигәнде аңлата).

Әммә хәрби походтар тураһындағы йырҙар геройҙың уйланыуҙары һәм борсолоуҙарының сағылышы менән генә сикләнеп ҡалмай. Уларҙа хәрби походтарҙың айырым ваҡиғалары хаҡында бәйән ителә.

«Һырдаръя» йырының барлыҡҡа килеүе
В. А. Перовскийҙың Аҡ мәсет ҡәлғәһен яулап алыуы менән бәйле. Риүәйәткә ярашлы, һалдаттар ҡәлғәне алғандан
һуң бик оҙаҡ йылдар уны һаҡларға тейеш булған.

Василий Алексеевич Перовский
Ырымбур хәрби губернаторы(1833 – 1842 йй.), Ырымбур һәм Һамар генерал-губернаторы(1851–1857 йй. ).

Карл Брюллов портреты, 1837 й. Һүрәт сығанағы:yandex.ru

1853 йылдың 28 июлендәге штурмдан һуң коканд ҡәлғәһе Аҡ мәсет күренеше
Һүрәт сығанағы: wikipedia.org

Аҡ мәсет ҡәлғәһе
кокандтар менән 1817 йылда
Һырдаръяның һул яҡ ярында, Атбаҫар аша –
Көнбайыш Себергә табан Ташкент, Бохара һәм Һиуа,
Турғай аша – Троицк һәм Ырымбур ҡарауан юлдары
киҫешкән урында төҙөлә. Бер йылдан һуң ҡәлғә
уң яҡ ярға күсерелә. Аҡ мәсеттең төҙөлөү
ваҡыты хаҡында төрлө
варианттар йөрөй.

А. Макшеев былай тип яҙа:

Барлыҡ ҡәлғәләр (Ем-Ҡорған, Ҡымыҙҡорған,
Жолек, Жанаҡорған) 1814 йылдан һуң кокандтар Төркөстанды яулап алған осорҙа төҙөлһә, төп
коканд ҡәлғәһе Аҡ мәсет 1817 йылда, уң яҡ ярға
күсенгәндән һуң бер йыл уҙғас төҙөлә.

К. М. Дияров «Сал Уралдың моңдары» исемле китабында йырҙың барлыҡҡа килеү тарихын Баймаҡ районы Түбәнге Яйыҡбай ауылы кешеһе Ғиниәт Буранбаев һәм Үрге Этҡол ауылынан Динислам Мөхәмәтҡолов һүҙҙәре буйынса һүрәтләй.

XIX быуат урталарында батша Рәсәйендә генерал-губернато В.А. Перовский етәкселегендә Аҡ мәсет ҡәлғәһен яулау өсөн Урта Азияға поход ойошторола. Был походта иң оҫта һәм яусыл башҡорт полкы ла ҡатнаша. Бер ҡаланан икенсе ҡалаға яу юлы аша алға барған полк Һырдаръя йылғаһы ярҙарына килеп етә. Улар үҙ сафында күп юғалтыуҙар кисерә.

Тыуған яҡты һағыныу, сит-ят ерҙәрҙәге хәрби
тормош ауырлығы бер һалдаттың түбәндәге
йыр сығарып башҡарыуына булышлыҡ итә:

Һыр (Өсөнсө әрме)

Һыр йылғаһы буйында, эй, ҡамышта
Ала ҡаҙҙар оса ла тауышҡа.
Һыр йылғаһы буйында берәү йырлай,
Эскәйҙәре тулы ла һағышҡа.

Һыр йылғаһы бигерәк ағым икән,
Сығып ҡына булмай ҙа ашаға.
Аша ғына сыҡһаҡ, етер ҙә инек
Аҡ мәсеткәй тигән дә ҡалаға.

Аршын-аршын ғына аҡ уҡалыр
Перовский еңенең остары.
Даръя һыуҡайҙарын үтә лә алмай,—
Бүленеп тора әрме көстәре.

Һыр йылғаһы аға, ай, тауҙарҙан,
Һыуын ала икән дә ҡарҙарҙан.
Күп иркәйҙәр шунда ятып ҡалды,
Ҡайта алмайса ҡанлы яуҙарҙан.

Аҙаҡтан был йырҙы
бөтә полк ятлап ала. Һуңынан,
иҫән-һау ҡалған яугирҙәр, тыуған
яҡтарына ҡайтып, уны халыҡ
араһында тарата.

Тәүге тапҡыр был йыр көйө 1894 йылда Ырымбур губернаһы Орск өйәҙе Юлыҡ ауылында (хәҙерге Башҡортостан республикаһы Баймаҡ районы)
С. Г. Рыбаков тарафынан яҙып алына, һәм «Музыка и песни уральских мусульман с очерком их быта» исемле китабында донъя күрә.

Сергей Гаврилович Рыбаков

Этнограф, фольклорсы.
Тыуған яҡты өйрәнеү, тарих, фольклористика һәм музыкаль этнографияны үҫтереүгә ҙур өлөш индергән.

«Һырдаръя» йыры варианттарын
Х.Ф. Әхмәтов, М.Ф. Буранғолов, С.Ә. Ғәлин,
К. М. Дияров, А. С. Ключарев, Ф. Ә. Нәҙершина,
Ғ. З. Сөләймәнов, Р. С. Сөләймәнов
яҙып алған.

М. Ф. Буранғолов материалдары буйынса
«Һырдаръя» йыры «Өсөнсө армия» тип атала.

Йырҙы башҡарыусылар араһында:

С. Ә. Абдуллин, Х. Б. Әхмәтов, Б. Х. Еникеев, М. А. Ҡаҙаҡбаев.
Йыр Х. Ф. Әхмәтов, М. М. Вәлиев, Р. Х. Ғәзизов тарафынан — тауыш һәм фортепиано, А. С. Ключарев тарафынан ҡыллы квартет өсөн эшкәртелгән.
Йырҙың көйө А. С. Ключаревтың «Башҡорт халыҡ темаларына сюита»
домра өсөн квартет пьесаһында ҡулланыла.