Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК

«ЕҘЕМ ИНӘЙҘӘРЕНЕҢ»
халыҡ йырҙарын үҙенсәлекле башҡарыуы

Башҡортостан Республикаһы Архангел районындағы йыраусы инәйҙәр хаҡында бер нисә факт:

2007 йылда пенсияның артыуы сәбәбе?
Әлбиттә, бының төп сәбәпсеһе – Пелагея Швецова, «Рус биҙәктәре» фольклор ансамбле солисткаһы. Башҡортостандың Рәсәйгә ҡушылыуының 450 йыллығын билдәләүе айҡанлы Рәсәй Федерацияһы Президентының Өфөгә сәфәре барышында Пелагея Григорьевна Путиндан ябай ғына итеп: «Улым, зинһар әҙ генә булһа ла пенсияны арттыр»,- тип һорай. Һәм ул әбейҙең ихлас үтенесенә ҡолаҡ һалмайынса булдыра алмай. Көтмәгәндә тиҙ арала пенсияға өҫтәмәләр түләнә.
Нисек итеп йөн нәскейҙәр 2014 йылда яңы пассажир «Газелен» алырға булышлыҡ итә?
Был юлы ла йәнә «Рус биҙәктәре» фольклор ансамбле солисткаһы Пелагея Швецоваға бурыслыбыҙ. Ул РФ Президенты Владимир Владимирович Путинға йөн нәскейҙәр бәйләй һәм уларҙы журналист Алина Сөләймәнова аша Президентҡа ебәрә, ә нәскей эсенә коллектив яҙмышына ҡағылышлы яҙыу һала. Күп тә үтмәй колективҡа гастролдәргә йөрөү өсөн транспорт тапшыралар.
СССР заманында уҡ кем халыҡ йырҙарынан торған «текә» винил пластинканы сығарыуға өлгәшә?
1987 йылда «Рус биҙәктәре» фольклор ансамбле «Полоса моя, полосонька» исемле альбом яҙҙыра, был совет осоронда профессиональ булмаған музыкаль коллектив өсөн һирәк күренеш була.
2000-се йылдарҙа кемдәрҙең рус халыҡ йырҙарын заманса бейеү музыкаһы менән ҡушылған йырҙары заманса хит-парадтарҙың юғары урындарынан төшмәне?
«Иван Купала» төркөмө «Еҙем инәйҙәренең» тауышын рөхсәтһеҙ үҙҙәренең «Кострома» дебют альбомында ҡуллана, ә улар был йырҙы 1999 йылдың 19 ноябрендә «Союз» тауыш яҙҙырыу студияһында яҙҙырған була.
“
Беҙҙең етәкселәр, телевизорҙан был йырҙы ишеткәс тә, бик тулҡынландылар. Беҙҙең пластинканы башкөллө күсереп алғандар, тинеләр. Мин дә бит телевизорҙан яңғыраған үҙемдең тауышты таныйым. Мин йырлай башлайым, унан Поля ҡушыла, өҫкө тондарҙа йырлай, унан барыбыҙ бергә. Исмаһам, рәхмәт һүҙҙәрен ишетһәк ине икән? Юҡ шул. Ә беҙ йәлләмәйбеҙ.Беҙ барыбыҙ ҙа йырлайбыҙ!
Анна Астраханцева, «Еҙем инәйҙәре» ансамбле етәксеһе, Ҡыҙыл Еҙем ауылы пенсионеры

Антонина Чеснокова

ҠЫҘЫКЛЫ ФАКТ
Башҡортостан Республикаһы Архангел районы Ҡыҙыл Еҙем ауылынан «Рус биҙәктәре» ансамбленең халыҡсан ижады «Башҡортостан Республикаһы матди булмаған мәҙәни мираҫы объекты» булараҡ танылған һәм тәүгеләрҙән булып Рәсәй Федерацияһы Мәҙәниәт министрлығының «КУЛЬТУРА.РФ» сайтына ҡуйылған.
Былар барыһы ла тиҙҙән 70-йыллыҡ юбилейын билдәләйәсәк Башҡортостан Республикаһы Архангел районы Ҡыҙыл Еҙем ауылының «Рус биҙәктәре» Халыҡ фольклор ансамбле – халыҡ араһында «Еҙем инәйҙәре» тип йөрөтөлгән төркөм тураһында!

Беҙ инәйҙәргә барып сығырға булдыҡ һәм улар беҙҙе түбәндәге составта ҡаршы алды:

1. Барышева Екатерина Ивановна, 1961 йылғы
2. Антипина Екатерина Николаевна, 1940 йылғы
3. Марахотина Елена Анатольевна, 1976 йылғы
4. Кожевникова Антонина Яковлевна, 1943 йылғы
5. Швецова Валентина Степановна, 1952 йылғы
6. Швецова Екатерина Анатольевна, 1958 йылғы
7. Губачева Валентина Андреевна, 1938 йылғы
8. Барышева Валентина Николаевна, 1954 йылғы
Ансамблдең элекке составынан
Кожевникова Антонина Яковлевна һәм Губачева Валентина Андреевна ҡалған, ә Марахотина Елена
Анатольевна – «Балан төҫө» халыҡ хоры етәксеһе,
инәйҙәрҙең репертуарын һәм тәжрибәһен өйрәнә.
ТАРИХТАН
Ҡыҙыл Еҙем ауылының йыр традициялары рус ауылдарының башҡорт ерҙәрендә барлыҡҡа килгән осорға барып тоташа. XVIII быуаттың икенсе яртыһында Асҡын йылғаһында барлыҡҡа килгән Архангел баҡыр иретеү заводы төҙөлгәс тә Тамбов, Пенза, Сембер һәм Нижегород губернияларынан 1753 йылда завод хужалары тарафынан һатып алынған крепостной крәҫтиәндәр күпләп күсенеп килә.
Ансамбль тарихы 1951 йылда башлана, шул йылда Ҡыҙыл Еҙем ауылында Василий Яковлевич Кожевников етәкселегендә үҙешмәкәр хор коллективы ойошторола. Хор ул мәлдә төрлө һөнәр эйәләре булған ҡырҡлап ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙан тора. Коллектив репертуары бары тик туған ауылдарында киң таралған, быуындан быуынға тапшырыла килгән аҫыл йыр өлгөләренән төҙөлә. 1970-се йылдарҙа коллектив «Рус биҙәктәре» булараҡ билдәле була.
Башҡарыу оҫталығы өсөн ансамбль зона һәм республика смотр-конкурстарында юғары баһа ала һәм «халыҡ» исеменә лайыҡ була. Был осорҙа урындағы крәҫтиән Анастасия Михайловна Пискунова коллектив етәксеһе була. Ул ансамблде утыҙ йыл тирәһе етәкләй.
Белгестәр фекеренсә, Ҡыҙыл Еҙем традицияһы – һуҙып, күп тауышлы, ҡатмарлы һәм күп төрлө сюжетлы тарихи стилле лирик йырлау алымы – Башҡортостан төбәгендә берҙән-бер. Ансамбль урындағы репертуарҙы һәм башҡарыу стилен һаҡлап ҡалған. Коллектив эшмәкәрлеге халыҡ йырҙарын һәм халыҡсан башҡарыу традицияларын һаҡлап ҡалыуға һәм популярлаштырыуға йүнәлтелгән. «Еҙем» лирикаһының үҙенә генә хас өлгөләре барлыҡҡа килә. Музыкаль фольклор системаһы образ һәм стиль күп төрлөлөгөндә һаҡлана, тап ул рус этник традицияларының сифатын билдәләй. Йыр репертуарында лирик йырҙар үҙәк урынды алып тора.

Танылыу яулау һәм даими сығыштар барышында ансамбль сәхнә коллективы статусын яулай. Ансамбль составы даими, һәр кем үҙенә тәғәйен ролде

башҡара. Йырсыларҙың сәхнәлә нисек урынлашыуы ла шуға бәйле.

Поля – һуҙыусы, ул – уртала. Мин һәм Тоня йыр башлайбыҙ, беҙ һуҙыусы өҙлөкмәһен өсөн эргәлә, ҡалғандар – йырҙы күтәрә

Анна Ивановна Астраханцева
«Еҙем инәйҙәренең» ҡабатланмаҫ үҙенсәлеген тойор өсөн ни бары уларҙы изге, ихлас күҙҙәренә ҡарап, йыр мәғәнәһен аңлап тыңларға кәрәк. Лирик йырҙарҙы көйләү ауыл тормошоноң айырылғыһыҙ өлөшө булған, йыр үҙ-ара аралашыу һәм баһалау ысулы булған. Йыр һәр байрамды, туйҙарҙы, күңел асыуҙарҙы оҙатып барған. Һәр осраҡҡа махсус әҙерләнгән йыр булған.
“
Инәйҙәр үҙҙәре әйтеүенсә, уларҙың репертуарында 150-ләп, хатта унан да күберәк йыр бар, уларҙың ҡайһы берҙәрен беҙгә йырлап та күрһәттеләр.
Иң тәьҫирләндергәне, әлбиттә, 1941–1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы тураһындағы йырҙар
У Коли кончился бензин
Колосилась в поле рожь пустая,
Шевелились усики овса.
Где-то за деревнею далекой
Девичьи звенели голоса.
Коля комбайнером там работал,
Девушку он Надю полюбил,
Часто он в любви ей объяснялся,
«Осенью женюся», – говорил.


Коленьке бензину не хватило,
Он поехал в город по бензин.
Не успел он с горочки спуститься,
Немцы оказались впереди.
У Коленьки бензин весь отобрали,
Коленьку бензином подожгли.
Тело молодое догорало,
А потом документы нашли.
Ждет она его и не дождется,
Девушка с соседнего села.
Полоса несжатая стояла,
Колю комбайнера все ждала.
На опушке леса

На опушке леса
Старый дуб стоит.
А под этим дубом
Партизан лежит.
Он лежит, не дышит,
Он как будто спит,
Золотые кудри
Ветер шевелит.
А над ним старушка,
Мать его, стоит,



Слезы проливает
Сыну говорит:
«Я ж тебя растила,
Но не сберегла.
А теперь могила
Будет здесь твоя.
В ту войну, гражданскую,
Твой отец погиб,
Я вдовой осталась,
Семеро детей.





Ты был самым младшим,
Милый мой, Андрей».
За спиной старушки
Слушал командир,
Ласковые речи
Он ей говорил:
«Не рыдай, родная,
Пал он не один,
А фашистам – гадам
За все мы отомстим!»
Пора дворами

Эх, я гуляла день да ночь,
И показался день короче.
Пора да дворами,
Пора да дворами.
Эх, не дойдешь и до дворца,
Да целовала молодца.
Где Катя была да?
Эх, где Катя была?
Эх, где бы Катя ни была да,
Всем Катюшенька мила да.
Садись-ка с нами,
Эх, садись-ка с нами.


Да ты садись-ка Катя с нами.
Мы поедем гулять с вами,
Искать барыша,
Эх, искать бырыша.
Ах, мы искали барыша
Да из большого камыша,
Да заехали в дом,
Эх, заехали в дом.
Да из долины ветер дует,
Из Дуная луна льется
Прямо в зелен сад,
Эх, прямо в зелен сад.
Да в саду девица гуляла,
Красавица цветы рвала

Себе на венок,
Эх, себе на венок.
Эх, на головушку веночек,
В руки аленькой цветочек.
Калиновый мост,
Эх, калиновый мост.
А шел Ванюша, торопился,
Под нем мостик переломился.
На Ваню беда,
Эх, на Ваню беда.
Эх, как на Ванюшку беда да,
Купил шкаличек вина да,
Беду потушил,
Эх, беду потушил.
А эта песня а эта песня исконно Зилимская:
Как на шкапике два голубя сидят
Как на шкапике два голубя сидят,
Они сидят, все воркуют, говорят.
Один голубь разговаривает:
«Еще нет у нас такого молодца –
Александра да Иваныча – купца.
Он из тысячи на тысячу ступал,
Миллионами по улицам кидал,
Пятисотами ворота обивал,
Сторублевыми он девушек дарил,
Он ни рублями, ни полтиною,
Золотою своей гривою.
Уж вы, девушки, матушки мои,
Помолитесь-ка вы богу обо мне,
Чтобы бог дал мне невесту хорошую».
Государю царь пожаловался:
«Треми городами славился:
Первым городом Сибирским,
Вторым городом Уфимским,
Третьим городом Зилимским.
Мы в Сибири будем сына женить,
А в Уфе-то будем дочь отдавать,
А в Зилиме будем сами собой жить».
“
«Рус биҙәктәре» ансамбленең ҡалған йырҙарын улар башҡарыуында «Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының берҙәм мәҙәни порталында» тыңлай алаһығыҙ.
Тыңларға
Источник литературы
1. «Башҡортостан ауылдары тарихы» китабы авторы Ә.З. Әсфәндийәров яҙыуынса, 1755 йылда Күрпәс-Табын волосы яҙмаһында заводсылар Твердышев һәм Мясников һатып алған ер сиктәре билдәләнә. Был һатып алыу ҡағыҙында Еҙем йылғаһы эргәһендә ошо уҡ исемле ауыл иҫкә алына. XIX быуаттың уртаһында ауылды Рус Еҙеме тип атай башлайҙар. Бөгөнгө исеменә – Ҡыҙыл Еҙемгә ауыл 1929 йылда күсә. (Әсфәндийәров Ә. З. Башҡортостан ауылдары тарихы. 2–3-сө китап. 2-се баҫма. Белешмә китап. Өфө: Китап, 1998.).
2. Брянцева Л. И. БАССР-ҙың Архангел районындағы баллада традицияһы // РСФСР халыҡтары фольклоры: Вуз-ара фәнни йыйынтыҡ. [ 8-се сығ.]. Өфө, 1981.
3. Брянцева Л. И. БАССР-ҙың Архангел районындағы традицион лирик йырҙарҙың ҡайһы бер үҙенсәлектәре // РСФСР халыҡтары фольклоры: Вуз-ара фәнни йыйынтыҡ. [9-сы сығ.]. Өфө, 1982.
4. Брянцева Л. И. Башҡорт дәүләт университетының рус әҙәбиәте кафедраһы фольклор фонды йырҙары (1960–1976 йй.) // РСФСР халыҡтары фольклоры: Вуз-ара фәнни йыйынтыҡ. [ 4-се сығ.] Өфө, 1977.
5. Брянцева Л. И. Заманса Башҡортостанда рус йыр традицияһы // Рәсәй халыҡтары фольклоры: Этник-ара бәйләнештәрҙә Башҡортостандың рус фольклоры. 21-се сығ. Өфө, 1995.
6. Голубева М. С. Башҡортостан Республикаһында рус фольклорын йыйыу тарихы: ҡомартҡы һәм фәнни перспективалар// Халыҡ ижады инештәре: Республика йылына арналған художестволы белем биреү системаһындағы халыҡ ижадын өйрәнеү проблемалары буйынса Бөтә Рәсәй фәнни-ғәмәли конференцияһы материалдары. Октябрьский музыкаль училищеһы, 27–29 октябрь, 2010 й. Өфө: БР РУМҮ ММ, 2011.
7. Голубева М. С. Башҡортостан Республикаһы Архангел районы Ҡыҙыл Еҙем ауылы лирик йырҙары: башҡарыу стиле үҙенсәлектәре // Ватан этномузыкологияһы: фәнни тарих, тикшеренеү методтары, үҫеш перспективалары: Халыҡ-ара фәнни конференцияһы материалдары, 30 сентябрь – 3 октябрь, Н. А. Римский-Корсаков исемендәге Санкт-Петербург дәүләт консерваторияһы / Редкол.: Лобкова Г. В. (фәнни мөх.), Мехнецова К. А., Подрезова С. В. (яуаплы мөх.) һ.б. 2-се т. СПб.: Санкт-Петербург һәм Ленинград өлкәһенең университет белем биреү округы, 2011.
8. Голубева М. С. Башҡортостан Республикаһы Архангел районы рус ауылдарының йыр традицияларын үҙ-аллы тикшенеренү һөҙөмтәләре // Уҡытыу программалары һәм фәнни тикшеренүҙәрҙә традицион халыҡ мәҙәниәте: Бөтә Рәсәй конференцияһы йыйынтығы материалдары. 2008–2010 йй. / Редкол.: Лобкова Г. В. (фәнни мөх.), Теплова И. Б. (яуаплы мөх.), Валевская Е. А. һ.б. СПб.: Политехник университеты нәшриәте, 2013.
9. Карпухин И. Е. Стәрлетамаҡ педагогия институтының Башҡортостан төбәгендә фольклор йыйыу эш тәжрибәһе// Рус фольклоры: үҙ-аллы тикшеренеүҙәр. 23 т. Л., 1985.
10. Крейман Е. И. Б АССР-ҙың рус халҡы музыкаль мәҙәниәте. Стиль һыҙаттары. Мәск. дәү. консерваторияһы. Диплом эше. Фәнни етәксе - Савельева Н. М. М., 1980. (Ҡулъяҙма).
11. Родителева М. И. Рус лирикаһының ладомелодик типы (Башҡортостандың Архангел районы йыр традициялары материалдарынан) // Ауыҙ-тел йыр лирикаһы традицияһы. СПб., 1994.
12. Родителева М. И. Рус лирик йырының ижади формаһы проблемалары (Башҡортостандың Архангел районы йыр традициялары материалдарынан). Сәнғәт кандидаты фәнни дәрәжәһенә тәҡдим ителгән диссертация. СПб., 1994. (Ҡулъяҙма).
13. Башҡортостандың Архангел районы рус йыр традициялары. / Л. И. Брянцева төҙ. Өфө: Ғилем, 2006.
14. Башҡортостанда рус халыҡ ижады / Төҙ. С. И. Минц, Н. С. Полищук и Э. В. Померанцева. Өфө: Башҡ. китап нәшр., 1957.(СССР ФА БФ Тарих, тел, һәм әҙәбиәт институты)