Заһиҙә бейеүенең прототибы – яңғыҙ башҡарылған "Мөғлифә" ҡатын-ҡыҙ бейеүе.

1927 йылда Башҡорт дәүләт драма театры Мәскәүҙә концерт ҡуя. Шунда 14 йәшлек Фәйзи Ғәскәров "Мөғлифә" бейеүен башҡара. Башҡорт ҡатын-ҡыҙының был бейеүен ул үҙе ҡуйған була.

ХХ быуаттың 40-сы йылдарында "Мөғлифәне" фольклор вариантта Бәҙәр Йосопова башҡара.

Баян көйҙәренә тыпырлаған ҡатын төрлөсә итеп хеҙмәт процесын сағылдыра: йөн иләй, йоғаҡлай, ҡымыҙ бешә. Унан, ҡулдарҙы түбән төшөрөп, йөрөшләүгә күсә. Шул уҡ ваҡытта, ҡул суҡтарын йомшаҡ өйөрөлтөп, бармаҡ шартлата.

Башҡорт халыҡ бейеүҙәренә хас булған бөтә был хәрәкәттәр хаҡында этнохореограф һәм педагог Лидия Нагаева былай тип яҙа: "Тыпырлау ат тояҡтары тауышына оҡшатып баҫырға тырышыуҙан барлыҡҡы килгән. Ат сабышының ритмы аҫтында музыкаль һәм хореографик образдар тыуған. Бармаҡ шартлатыуҙар төрлө хеҙмәт процесын һынландырған. Был бейеү хәрәкәттәре еләк йыйыуҙы ла, бейә һауыуҙы ла, йөн эшкәртеүҙе лә сағылдырған.

"Мөғлифә" бейеүе баҫалҡы, һалмаҡ башҡарылған. Бейеүсе тамашасыға күҙ һирпеп тә ҡарамаған, ҡараштарын түбән атып хәрәкәтләнгән. Ҡатын-ҡыҙҙың йылмайып, шатланып, хатта еңелсә ырғып бейеүе дин тәғлимәттәре буйынса тыйылған. Фәйзи Ғәскәровтың хәтирәләрендә билдәләүенсә, "Мөғлифә – бик сибәр, ипле һәм ғорур ҡыҙ. Егеттәр уға күҙ һала, ә ул еңелсә генә ҡараш ташлай ҙа, тегеләрҙе эше менән һоҡландыра.

Был бейеүҙә башҡорт халҡының хужалыҡ тормоштағы көнкүреш үҙенсәлектәре, башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының ипле тәрбиәһе сағылған. Бейеүҙәрҙә халыҡ борон-борондан тел менән әйтмәҫ мәғәнәләрҙе хис-тойғолар аша күрһәткән.

"Мөғлифә" бик ҙур уңыштар ҡаҙана. Хазина Мағазова уны Бөтә донъя эстрада оҫталары конкурсында сағыу башҡара. Һуңғараҡ Тамара Шәһит ҡыҙы Хоҙайбирҙина бейей. Балет артисы был бейеүгә классик хореография элементтары индерә.

Артабан иһә, ансамблгә 1960 йылда килгән Рәшиҙә Туйсина бейей. Сюжеты һәм бейеү элементтары элеккесә. Тик аталышы ғына башҡорт ҡатын-ҡыҙы исеме "Заһиҙә" менән дауам итте.

Был бейеүҙе ансамблдә башҡарып ҡарарға килгән йәш кенә Рәшиҙә Туйсина шул саҡ тап ошо бейеү уның яҙмышына әйләнерен, "башҡорт бейеүенең ынйыһы" тигән исем алып, бөтә донъяға танылырын белдеме икән!?

"Унынсыны тамамлағас, мин, Баймаҡтың пионер вожатыйы, халыҡ бейеүҙәре ансабленә үҙемде һынап ҡараға килдем. Әммә икенсе турҙың иң аҙағына эләктем. Ҡатнашыусыларҙы баһалау бөткән. Шул саҡта мин аптырашлы ҡараштарым менән имтихан алыусыларҙан "Ә мин?" тип һораным. Миңә бейеп күрһәтергә рөхсәт бирҙеләр һәм мин яратҡан "Заһиҙәмде" бейенем. Был бейеүҙе миңә мәктәптә уҡығанда уҡ Йәнғәли Вәхитов өйрәткәйне. Ул ваҡытта, әлбиттә, мин бик тартынып, ышанысһыҙ ғына бейенем, ҡулдарым да тупаҫ хәрәкәтләнгәндер. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, жюри ағзалары миңә иғтибар итте һәм мин, бөтә этаптарҙы үтеп, стажировканан һуң ансамблгә алындым. Яңғыҙ бейеүҙәргә мин халыҡ артисы Рәүилә Хәзиеванан өйрәндем. Был композицияны миңә тап ул тапшырҙы" – тип хәтерләй Рәшиҙә Туйсина.

Лирик яңғыҙ бейеү "Заһиҙә"не иң беренсе киң публикаға Ф. Ғәскәров исемендәге Башҡорт дәүләт ансамбле 1961 йылда Мәскәүҙә сығара.

"Заһиҙә" менән тәүге тапҡыр сәхнәгә сығыуым ҡайҙалыр тегендә-бында ғына түгел, ә Кремель һарайында булды, – тип уртаҡлаша бейеүсе Рәшиҙә Туйсина. – Уны бүтән бейеүсе башҡарырға тейеш ине, ләкин минең яныма Фәйзи Әҙһәм улы йүгереп килде лә: "Туйсина, тиҙ генә "Заһиҙәне" әҙерлә, сәхнәгә сығаһың" тине. Мин юғалып ҡалдым. Фәйзи Әҙһәм улы үҙе ҡушты бит! Үҙемә күпкә ҙурыраҡ булған кеше костюмын кейеп алдым, баянсы Әлфәрит Солтанов көй уйнап ебәрҙе һәм мин сәхнәгә ынтылдым. "Берәй урында яңылышмаһам ғына ярар ине!" тип уйлайым. Нисектер бейеп сыҡтым. Артымда – тынлыҡ. "Бөттө былай булғас, төшөп ҡалдым" тип борсолам... Һәм ҡапыл дәррәү алҡыштар ишетәм. Мине ҡабат сәхнәгә саҡырҙылар... Концерттан һуң күрәм – бер ҡосаҡ сәскәләр тотоп ҡаршыма Фәйзи Әҙһәм улы килә: "Туйсина, белеп ҡуй, мин, ғәҙәттә, артистарыма сәскә бүләк итмәйем, әммә һин лайыҡлы!" – тине. Икенсе көнөнә мине ошо бейеү менән Халыҡтар дуҫлығы университетына саҡырҙылар. Ә 1968 йылда Софияға, Бөтә донъя йәштәр һәм студенттар фестиваленә ебәрҙеләр. Унда минең сығыш алтын миҙал яуланы".

Ошо ваҡиғаларҙан һуң Рәшиҙә Туйсина башҡарыуындағы "Заһиҙә" бейеүен Ф. Ғәскәров ансамбле сәфәрҙәрендә Афғанистан, Пакистан, Африка илдәре, Сенегал, Мали, Польша, Германия, Эстония, Финляндия, Дания, Франция һәм башҡа илдәр тамашасылары күрә.

Рәшиҙә Туйсина был бейеүгә күп яңылыҡтар индерә. Беренсенән, уға һығылмалылыҡ һәм бейеү элементтары өҫтәй.

Дөйөм алғанда, "Заһиҙә" бейеүендәге ҡулдар һығылмалылығы, ансамблдең башҡа сығыштары кеүек үк, башҡорт ҡатын-ҡыҙы бейеүҙәренең төп башҡарыу техникаһына әйләнә. Бары ҡул хәрәкәттәре менән генә башҡорт ҡыҙҙары яңғыҙ бейеүҙе һүрәтләй ала.

Хореографтар билдәләүенсә, башҡорт бейеүҙәрен башҡарған ҡыҙҙарҙың тәү сиратта ҡулдары йомшаҡ булырға тейеш.

Рәшиҙә Туйсинаның "Заһиҙәһендә" башҡорт ҡыҙы йомшаҡ ҡына баҫып, һалмаҡ хәрәкәттәр менән ҡурай моңонда сыға, еңдәрен һыҙғанып ебәрә, орсоҡ өйөрөлтә, еп үрә, ҡымыҙ бешә һәм, сынаяғын күтәреп, тәмләп ҡарай. Ҡул суҡтарын уйнатып, иңбаштарҙы һикертеү, күбәләк осҡандай елпенеү, япраҡ шыбырлауын, ағастар тибрәлешен сағылдырыу - халыҡ фольклоры хәрәкәттәре, улар бейеүгә яңы төҫ бирә. Ҡул суҡтары берсә өҫкә менеп, берсә аҫҡа төшөп елпенә, иңбаштар алмаш-тилмәш һикереп ала. Ҡулдарҙың бөтә хәрәкәтәре лә йомшаҡ һәм һығылмалы. Барлыҡ ым-хәрәкәттәрҙә, хатта күҙ һирпеп ҡарауҙарҙа ҡатын-ҡыҙҙың нәзәҡәте һәм тыйнаҡ шаянлығы сағыла. Бейеү башҡорт ҡыҙҙарының тышҡы сибәрлеген, нәфислеген һәм эске сафлығын, рәхимлелеген күрһәтә. Ул бер үк ваыҡытта елкенеүсән дә, һалмаҡ та.

Икенсенән, "Заһиҙә"нең костюмы үҙгәрә. Бейеүсенең башында башҡорт ҡыҙҙарының традицион баш кейеме – ҡашмау барлыҡҡа килә, ә элек төлкө бүрек булған. Бынан тыш, Рәшиҙә Туйсина үҙенең буй-һынына тура килтереп, еләнде биллекләй, оҙонайта, биҙәй.

"Башыма ҡашмау кейгәйнем, миндә ырыу-тоҡомдарым рухы уянды, – тип һөйләй бейеүсе. – Әсәй-өләсәйҙәребеҙҙең уны нисек кейеп йөрөүен, үҙ-үҙен тотоштарын тойҙом, милли кейем аша башҡорт ҡатын-ҡыҙының характерын нисек тапшырырға була икәнен аңланым. Ҡашмауҙы бит никахлы ҡыҙҙар кейгән. Ул шундай ауыр, сөнки уға көмөш тәңкәләр, мәрйен-таштар, ҡабырсыҡ һәм ҡортбаштар тағылған. Тәғәйенләнеше лә никахлы ҡыҙҙар өсөн. Тимәк, ул тирә-йүнгә ҡарамаҫҡа, йылмаймаҫҡа, үҙен тыйнаҡ тоторға, ғаилә тормошона яраҡлашырға тейеш. Ул наҙлы, тыңлаусан, әммә шул уҡ ваҡытта ғорур ҡыҙ. Бына ошо үҙгәрештәрҙән һуң мин "Заһиҙәне" бөтөнләй башҡаса тәҡдим иттем һәм ул Фәйзи Әҙһәм улына ла оҡшаны".



"Заһиҙә" костюмының йәнә бер үҙенсәлеге – кештәк, йәғни ең төптәренең ҡош ҡанатылай киң итеп тегелеүе. Рәшиҙә Туйсина һүҙҙәре буйынса, был элемент иркен хәрәкәтләнеү өсөн генә уйлап сығарылмаған, ә унда – башҡорт халҡының азатлыҡ һөйгән тыйнаҡ асылы ла сағыла. Башҡарыусының ҡулдары ҡош ҡанаты кеүек елпенә, ә Фәйзи Әҙһәм улы торна ярата ине, тип һөйләй Гүзәл Әсәҙуллина.

Бөгөн "Заһиҙә"гә 60 йылдан ашыу. Һәм ул бөгөнгәсә башҡорт ҡыҙҙарының яңғыҙ бейеүе эталоны булып ҡала. Фәйзи Ғәскәров ансамблендә был композиция, ҡашмау менән бергә, башҡарыусыларға быуындан быуынға тапшырыла. Әммә бик күп тамашасы өсөн Рәшиҙә Ғилметдин ҡыҙы Туйсина һаман да уның йөҙө булып ҡала. Рәшиҙә Туйсинаның башҡарыуы хаҡында былай тип яҙалар: "Бейеү теле аша ул башҡорт ҡатын-ҡыҙының күңелен, матурлығын, зиһенен, тәрән аҡылын, тотанаҡлығын һәм һомғоллоғон асып бирҙе. Шулай уҡ ҡатын-ҡыҙ хеҙмәтенең поэзияһын да һынландырҙы.