Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК

Өзләү

Өзләү, йәки башҡорттарҙың тамаҡ көйләүе
Халыҡ сәнғәтенең иң боронғо төрҙәренең береһе. Ул милли вокаль-инструменталь музыканың һәм халҡыбыҙҙың рухи мәҙәниәтенең ҡыҙыҡлы бер күренеше булып тора. Музыкаль энциклопедияла өзләү «тамаҡ ярҙамында уйнау» тип бер кешенең ике тауыш сығарып, бер үк ваҡытта көйҙө һәм бурдон басын башҡарыу тип әйтелә. Яңғыҙ кешенең ике тауышлы көйө үткәндәрҙең мистик һулышы менән таң ҡалдыра, тәүтормош тәрәнлеген күрһәтә.
Башҡорт өзләүен иң беренселәрҙән булып XIX быуат уртаһында (1843) рус яҙыусыһы, этнографы һәм сәйәхәтсеһе Владимир Даль «Башкирская русалка» очеркында яҙып ҡалдырған: «…Улар бында әйтелгәнсә тамаҡ аша көйләй. Был, ысынлап та, матур күренеш: йырсы үпкәһенә мөмкин тиклем күберәк тын ала ла уны тамағынан үткәрә, шул саҡ һеҙ саф, асыҡ һыҙғырыу ишетәһегеҙ, ул, быяла ҡыңғырау кеүек, дерелдәй, тулҡынланып-тулҡынланып китә, тик һуҙыңҡыраҡ була. Тын алғанда тамаҡ һыҙғырыуы физиологик яҡтан яҡшы күренеш, өҫтәүенә уға һаңғырауыраҡ бер кимәлдәге бас менән күкрәк тауышы өҫтәлә. Быларҙы башҡарған йырсының көсәнеүе йөҙөнә сыға: ул киңәйә, ҡыҙара, күҙҙәренә ҡан һауа...».
Тамаҡ көйләүе күп халыҡтарға хас булып тора. Улар араһында төрки (тува, алтай, башҡорт, хакас, яҡут, ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ), монгол (монгол, бүрәт, ҡалмыҡ) һәм тунгус-маньчжур (эвенк) милләттәре бар. Бындай сәнғәт төрө боронғо осорҙа күп ерҙә таралыуы ихтимал, тик ул ваҡыт үтеү менән юҡҡа сыҡҡан. Башҡорт фольклор традицияһында соло өзләүе сәнғәте лә һирәгәйә барған. Шулай ҙа һуңғы йылдарҙа этник мәҙәниәткә ҡыҙыҡһыныу уяныу артҡанда өзләү ҙә яңырыш кисерә.

Халыҡ ижадының күп төрҙәре кеүек тамаҡ аша йырлау ҙа тәбиғәттең тауыштарын оҡшатыуҙан килеп сыҡҡан. Өзләүҙә һыу аҡҡанын, тауҙар шаңдауын, ел һыҙғырыуын, ат сапҡанын, буран олоуын, кейек-ҡоштарҙың тауышын ишетергә мөмкин. Борон тауыш оҡшатыу ярҙамында һунар иткәндәр, көтөүселәр мал көткән. Тамаҡ тауыштары эпик әҫәрҙәр, ҡобайырҙар, доғалар башҡарғанда ҡулланылған, дини культ әһелдәре тамаҡ саҡырып юғары донъя менән аралашҡан. Өзләүҙе борон башҡорттар өйҙә генә түгел, күңел бошонҡолоғон баҫыу өсөн дә башҡарған тип билдәләп үткән был жанрҙы өйрәнеүсе Роберт Заһретдинов. Ул, шулай уҡ ауылда мәрхүмде һуңғы юлға оҙатҡан саҡта, зыяратта, ғәҙәттә, 10-12 ир доға уҡый торғайны, тип яҙған. Ирҙәрҙең көйләп уҡыған аят текстарында өзләүҙең түбән стиле элементтарын айырып үтергә мөмкин.
Башҡорт өзләүенең стилдәре һәм төрҙәре
Башҡорт сәнғәтен өйрәнеү фәнендә ХIХ быуаттан алып хәҙерге заманға тиклем өзләүгә ҙур иғтибар бирелгән. Ғалимдар халҡыбыҙҙың тамаҡ көйләүен ике төргә бүлә:
1
Яңғыҙ ике тауышлы башҡарыу.
2
Ҡурайҙа, ҡумыҙҙа, думбырала уйнауҙы тамаҡ көйләүе менән оҙатыу.
«Тамаҡ ҡурай» һәм «күкрәккә һалып уйнау» терминдары ҡалған. Өзләү ярҙамында оҙон көйҙәр, марш һәм бейеүҙәр, өноҡшаш көйләүҙәр башҡарыла.
Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты, донъяның виртуоз ҡумыҙсыһы Роберт Заһретдинов өзләүгә ҡағылышлы белем-тәжрибәһен системаға һалған. Ул уҡытыуҙың үҙ методикаһын булдырып, «Башҡорт өзләүе мәктәбе» уҡыу әсбабын яҙған. Роберт Абдрахман улы башҡорт өзләүен танау, аңҡау һәм ирен төрөнә бүлгән. Өзләүҙе оҙон көйҙәр һәм ҡумыҙҙа уйнау менән бергә айырым башҡарыуҙы «ҡумыҙ йыры» тип атаған.

Хәҙерге заман оҫталары соло өзләүен төп тоны бейеклеге буйынса түбәндәгесә бүлә:
Ҡара өзләү йәки түбән өзләү
(ҡарлығып түбән башҡарыла);
Юғары йәки һыҙғырып өзләү;
Уртаса тамаҡ башҡарыуы, һозлауға яҡыныраҡ.
Бала өзләүен һәм ҡатын-ҡыҙ өзләүен белгестәр айырым бүлеккә индерә.
Ике тауыш нисек барлыҡҡа килә?
Тамаҡ йәки аңҡау артикуляцияһы менән көйләү өзләүҙең үҙенсәлеге булып тора. Башҡарыусы бер юлы ике тауыш сығара: үтә түбән (бас) һәм үтә юғары (һыҙғырыу). Бас (бурдон) терәк булараҡ уның бейеклеге даими; көй иһә обертонлы һыҙғырыуҙан барлыҡҡа килә. Белгестәр әйтеүенсә, башҡарыу стиле төрлөсә булғанда түбән тон йышлығы 60 герцтан 220 герцҡа барып етә, юғары тауыш иһә 2000-4000 Гц дәүмәленә етә. Терәк тауышты барлыҡҡа килтергәндә тауыш ярыһы ҡатнаша, аңҡауға ингәндәге ялған тауыш ярылары тоташҡанда һыҙғырыу сыға.
“
Башҡорт музыка белгесе Хәмзәфәр Ихтисамов яҙыуынса «... ике тауышлы аңҡау көйләүендә обертондар яһалышы аҡ яҡтылыҡтың призма ярҙамында уны барлыҡҡа килтергән төҫтәргә бүленеүе, йәғни спектр бүленешенә оҡшаған. Өзләү төшөнсәһендә иһә һыҙғыртҡыс механизмы төп тонды уны барлыҡҡа килтергән тауыштарға бүлеүсе призма йәһәтендә сығыш яһай».
“
«Өзләү оҫталығына өйрәнеү өсөн тын алышына, тауыш ярыларына, аңҡауға, танау, маңлай, күкрәк резонаторҙарына оҙаҡ күнекмә яһарға кәрәк. Өзләү алымы менән архаик ладтарҙы яңғыратҡан үҙенсәлекле көйҙәр һәм унан һуңғы ваҡыттағы популяр йырҙар башҡарыла», – тиелә Музыкаль энциклопедияла. Унда шулай уҡ Сәйфетдин Юлмөхәмәтов башҡарыуында өзләүҙең ноталы өлөшө килтерелгән.
Өзләү техникаһы Сергей Рыбаковтың «Музыка и песни уральских мусульман с очерком их быта» (1897) китабында тәүгә тасуирланған:

«Тағы ла бер айырым сәнғәт төрө барлығы тураһында әйтәбеҙ. Ул тамаҡ төбө көйләүе менән түбәндәгесә башҡарыла. Йырсы тамаҡ төбө менән шаҡтай ҡырағай һәм мөңрәгән характерҙағы бер тауыш сығарҙы. Ошо тауыш фонында ул, үҙенең әйтеүенә ҡарағанда, бәләкәй тел ярҙамында башҡорт көйҙәрен уйнаны. Тауыштар әкрен, әммә аңлайышлы, асыҡ һәм яғымлы сыға ине. Бының кеүек сәнғәт төрөнән тәьҫораттар үҙенсәлекле һәм бер аҙ сәйер булды. Тамаҡ төбө көйләүе менән уйнауы бик ҡатмарлы, шуға күрә лә бындай артистар һирәк осрай».
1929 йылда Иван Салтыков өзләүҙе тәүгә фонографҡа яҙҙырып алған. «Башкирские народные песни и наигрыши» китабына нотацияны музыка белгесе, фольклорсы Лев Лебединский яһаған. Үрҙә килтерелгән өзләү миҫалын да ул яҙып алған. XX быуаттың 30-сы йылдарында Лебединский фольклор экспедицияһына сығып, Бөрйәндең төпкөл бер ауылында ғына өзләүсене таба алған. Шулай итеп, 74 йәшлек Сәйфетдин Юлмөхәмәтовтың ижады «Башҡорт халыҡ йырҙары һәм көйҙәре» йыйынтығына индерелгән. Шуныһы иғтибарға лайыҡ – нота яҙмаһында өзләү өсөн әҫәрҙәр нота станының ике юлында яҙыла. Уларҙың өҫкөһөнә– көй, аҫҡыһында төп остинато басы ҡуйыла.

Өзләргә өйрәнеү еңел түгел, ул тәжрибәле остаз менән байтаҡ шөғөлләнеүҙе талап итә. Ошо маҡсат менән Башҡортостан Республикаһының Халыҡ ижады үҙәгендә даими рәүештә оҫталыҡ дәрестәре уҙғарыла.
Башҡорт өзләүе мәктәбе
Совет ваҡытында Башҡортостанда өзләү традицияһы юғалыу хәленә еткән. Музыканттар был алым менән башлыса ғәҙәти йыр һәм инструменталь көйҙәрҙе башҡарған. Үткән быуаттың 80-се йылдарында Хәмзәфәр Ихтисамов ошолай тип яҙып үткән: «Өзләү айырым жанр булараҡ үҙенең беренсел функцияһын юғалтҡан, һәм ғәҙәти йырлау һәм инструментта уйнау менән бер рәттән башҡарыу формаларының береһе булып ҡалды».

Белгестең билдәләүенсә, күкрәккә һалып башҡарыу элементтарын Мөхәммәт Ҡәҙерғолов, Кәрим Дияров, Рәхмәтулла Бүләкәнов, Ишмулла һәм Сәйфулла Дилмөхәмәтовтар, Ғата Сөләймәнов, Дәүләтбай Рәхмәтуллин кеүек билдәле ҡурайсыларҙың ижадында һәм күкрәк тауышы менән традицион уйнауҙы үҙ иткән ҡурайсыларҙың башҡарыуында ишетергә мөмкин. Бынан тыш ул тамаҡ көйләүе оҫталарын: Әбйәлил районынан – Зәйнәғәбдин Ҡараҡаевты, Хәйбулланан –Мансур Үҙәнбаевты һәм Белореттан Мөхәммәт Үҙәнбаевты телгә алған.
Өзләү традицияһы, ғәҙәттә, быуындан-быуынға, атайҙан улға, ҡайһы берендә ҡыҙға ла тапшырылған. Төпкөл ауылда тыуып үҫкән билдәле йырсы Бибизада Сөләймәнова (1926 – 1998) был сәнғәт жанрын үҙенең үгәй атаһы Харун Шәйзадиндан отоп алған. 5-6 йәштән йырлай башлап ул ғүмере буйы донъяла башҡа бер ҡайҙа ла осрамаған ҡатын-ҡыҙ өзләүен һаҡлаған. Йырсының ижады уникаль һәм юғары техникалы, бай орнаментлы булып, ҡайһы берендә хатта өс тауышлыға әйләнгән. Репертуарында «Ғайса ахун», «Гөлнәзирә», «Зарифа», «Ете ҡыҙ», «Ҡарабай», «Күк Ирәндек буйында» кеүек халыҡ йырҙары, башҡорт композиторҙары әҫәрҙәре булған. Ағас ҡылҡумыҙҙа, мандолинала уйнаған, күп илдәрҙә, шул иҫәптән АҠШ-та, Англияла, Францияла, Австрияла сығыш яһаған.
Башҡорт халыҡ көйө «Ғайса».
Бибизада Сөләймәнова башҡара
Беҙҙең менән бер заманда йәшәгән өзләүсе – бейеүсе, балетмейстер, режиссёр, ҡурайсы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Ш. Бабич исемендәге Дәүләт премияһы һәм М. Мортазин исемендәге премия лауреаты, I Республика өзләүселәр конкурсының (2007) еңеүсеһе, өзләү буйынса Абаканда һәм Ҡыҙылда (Тыва) үткән халыҡ-ара конкурстар дипломанты Рәйес Низаметдинов.

Музыкант һөйләүенсә, уны тамаҡ көйләүенә билдәле башҡорт ҡурайсыһы һәм педагог, Рәсәйҙең халыҡ артисы Азат Айытҡолов менән легендар ҡурайсы Йомабай Иҫәнбаевтың бүләһе, Хәйбулла районында йәшәгән Әнис Әптикаев өйрәткән.
Рәйес Низаметдинов: «Башҡорттарҙа өзләү сәнғәте һәр саҡ булған. Үҙен ҡурайсы тип һанаған кеше тамаҡ көйләүе оҫталығын белергә тейеш тип һаналған. Күҙ алдына килтерегеҙ – ул ҡурайын өйҙә онотҡан йәки яңылыш һындырған, ти. Был осраҡта ул көйҙәрҙе өзләп башҡарған. Бер нисә этаптан торған ярыштарҙа ҡурайсы төрлө көйҙәрҙе уйнап та, өзләп тә ишеттерергә, уларҙың тарихын һөйләргә тейеш булған. Совет власы осоронда милли сәнғәт төрҙәрен ҡыйырһытыу булғанда өзләү традициялары онотолоп бөткән тиерлек, тик улар ХХ быуат аҙағына һаҡланып ҡала алған. Ишмулла Дилмөхәмәтов, Ишҡәле Дилмөхәмәтов, Сәйфулла Дилмөхәмәтов, Абдулла Хәлфетдинов, Талип Латипов тамаҡ көйләүен бик оҫта ҡулланғандары тураһында беләбеҙ. Белорет районында йәшәгән легендар башҡарыусы Бибизада Сөләймәнованың яҙмалары ла һаҡланған. Был кешеләр, шулай итеп, сәнғәттең тулы бер ҡатламын һаҡлап ҡалырға ярҙам иткән.

Дөйөм алғанда, этник музыкаға ҡыҙыҡһыныу уянғанда өзләү яңырыш кисерә. Республика халыҡ ижады үҙәгендә Рәнис Алтынбаев (әле БР мәҙәниәт министры урынбаҫары – Ред.) эшләгән саҡта, уның саҡырыуы буйынса беҙгә Хакасиянан талантлы кайчи Евгений Улугбашев килде. Семинарға 25 ҡурайсы йыйылды һәм өс көн дауамында ул беҙгә бер нисә оҫталыҡ дәресе күрһәтте. Хакас музыканты башҡорттарҙың ике көн эсендә тамаҡ көйләүенең ике төрөн отоп алғандарына бик ныҡ аптыраны. Ошонан сығып әйтергә була – өзләү оҫталығы беҙгә ген кимәлендә ҡанда һалынған. Мин үҙем дә күптәрҙе был оҫталыҡҡа өйрәттем һәм башҡорттарҙы ҡыҫҡа ваҡыт эсендә өзләүҙең бер төрөнә төшөндөрөргә мөмкин тип әйтә алам».
Өзләүселәрҙе асыҡлауҙа фестивалдәр һәм конкурстар ҙур ярҙам итә. Шуларҙың иҫәбендә Йомабай Иҫәнбаев исемендәге призға Республика ҡурайсылар, ҡумыҙсылар, ҡылҡумыҙсылар, думбырасылар һәм өзләүселәр конкурсы, Мәсетле районында Ҡумыҙсыларҙың һәм өзләүселәрҙең төбәк-ара бәйгеһе бар. Тамаҡ көйләүе оҫталары «Евразия йөрәге» Халыҡ-ара сәнғәт фестивалендә күп тапҡыр сығыш яһаны, Өфөгә килеп «Мосафир» Халыҡ-ара сәнғәт фестивалендә ҡатнашты. Улар шулай уҡ Рәсәй төбәктәрендәге һәм сит илдәрҙәге сараларҙа ҡатнаша, оҫталыҡ дәрестәре уҙғара.
Рәис Низаметдинов һәм Илһам Байбулдин
Тағы ла бер билдәле замандашыбыҙ, башҡорт өзләүсеһе Илһам Байбулдин ижадын телгә алырға кәрәк. Ул Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, 2009 йылда ҡумыҙсыларҙың һәм өзләүселәрҙең төбәк-ара конкурсында Гран-при яулаусы булып тора.
“
«Әлеге ваҡытта өзләү буйынса конкурстар күп уҙғарылғас, йәштәрҙең был сәнғәт төрөнә ҡыҙыҡһыныуы ҙур. Республика халыҡ ижады үҙәге ярҙамында беҙ даими рәүештә оҫталыҡ дәрестәре уҙғарабыҙ. Ошо республикала өзләүҙе тарата ла инде, – тип һөйләй Илһам Байбулдин. – Мин үҙем билдәле ҡурайсыларыбыҙҙан өйрәндем, уларҙың яҙмаларын тыңланым. Сығыштарҙа традицион башҡорт алымдары менән бергә Алтай, Тува халыҡтары өзләүен дә өҫтәп ҡулланам. Үзбәкстанда, Ҡаҙағстанда, Карелияла, Хакасияла, Ҡалмыҡстанда үткән күп кенә конкурс-фестивалдәрҙә ҡатнашырға тура килде».
Рәйес Низаметдинов һәм Илһам Байбулдин бергәләшеп «Өзләү» дискыһын сығарҙы. Унда башҡорт тамаҡ көйләүе өлгөләре тупланған.

Заманса этно-төркөмдәрҙең ижадында ла өзләү традициялары үҙенсәлекле сағылыш таба. «Арғымаҡ» этно-төркөмө лидеры Ринат Рамаҙанов һөйләй:
“
«Минең беренсе уҡытыусым – Тәлғәт Мөғәллим улы Нуриев. Ул ҡурайҙа уйнарға өйрәтте һәм өзләү нисек башҡарыла икәнен төшөндөрҙө. Үҙе тамаҡ көйләүе оҫтаһы булараҡ Ишмулла Дилмөхәмәтовтың яҙмаларын тыңлата торғайны. Салауат музыка училищеһында һәм Өфө сәнғәт институтында уҡыған саҡта мин йыш ҡына сығыш яһағанда ҡурай һәм өзләүҙе ҡулландым. Актер Зөлфәр Әхмәтов менән таныштым, ул миңә тыва һәм монгол яҙмаларын бирҙе. Шулай итеп, башҡорт һәм башҡа милләт оҫталарының өзләүҙәрен тыңлай башланым. Аҙаҡтан ул алымдарҙы «Арғымаҡ» ижадына индерҙек. Шул мәлдән алып «Алпамыша», «Ҡара юрға», «Аҡһаҡ ҡола», «Байыҡ», «Зәки Вәлиди йыры», «Шайморатов генерал», «Бур байыҡмаҫ», «Көҙ моңдары» йырҙарын өзләп башҡарабыҙ. Был беҙҙең башҡорт сәнғәте мираҫы, ундай байлыҡ башҡаларҙа юҡ. Бүтән илдәрҙә экзотика тип һаналған өзләү менән йыр-ҡобайырҙар беҙҙе башҡаларҙан айырып тора».
Музыка терапияһы
Өзләү музыка стиле генә түгел, ул шулай уҡ медитация алымы булып тора. Кеше тамаҡ көйләүен башҡарып йәки тыңлап тәбиғәт донъяһына ҡағыла, дөрөҫ вибрацияларға көйләнә, гармониялы транс кисерә. Шуға ла өзләүҙе ҡолаҡтар менән генә түгел, тән менән тулыһынса тыңларға һәм тойорға кәрәк. Уның файҙаһы психологик сәләмәтлеккә – арыуҙы алыуға, депрессиянан ҡотолоуға ғына ҡайтып ҡалмай. Белгестәр фекеренсә, өзләү тамаҡты йомшарта, тауыш көндәлек тормошта ла тәрәнерәк һәм ҡеүәтлерәккә әйләнә, ангина кеүек тамаҡ ауырыуҙарын дауалағанда ярҙам итә.
Был һирәк осраған сәнғәт төрө бер кемде лә битараф ҡалдырмай. Өзләүсенең сығышын берҙе генә ишеткәндә лә ул ғүмерлеккә хәтерҙә ҡала. Бына, мәҫәлән, данлыҡлы яҙыусының ҡыҙы Татьяна Львовна Сухотина-Толстая ошолай тип үҙенең «Хәтирәләр»ендә яҙған:

«Ҡайһы бер башҡорттар тамаҡ аша көйләй алалар ине. Был музыкаль тауыштарҙы сығарыуҙың ныҡ сәйер һәм һирәк осраған төрө булып тора һәм быға оҫталар һирәк осрағас, башҡорттар уларҙы ныҡ ҡәҙерләй. Ошондай музыкант ат сабышына килде. Ул уйнағанда барыһы ла тын ҡалып тыңларҙар ине. Башҡорт аяғын бөкләп келәмдә ултыра, битендә көсөргәнеш сағыла, маңлайында тарамыш тартылғаны күренә һәм өҫтән танауына тамсылап тир аға. Хәрәкәтһеҙ йөҙөндә ирендәре ҡыбырламай, тик тамағының төбөндә бәләкәй генә органдың уйнағаны ишетелгән кеүек. Тауыштары асыҡ, үтә күренмәле һәм бик матур көйгә һалынған. Бына ул туҡтай. Һуңғы тауышта күкрәгенән һулышҡа һәм бер үк мәлдә ыңғырашыуға оҡшаш өн сыға. Бөтәһе лә ишетелгән музыканан таң ҡалған. « Ҡана әле, – ти атайым, – тамағыңа йәшерелгән бәләкәй органды алып беҙгә күрһәт». Башҡорт арыуҙың сигенә етһә лә йылмая һәм башын һелкә. Уға күбекләнеп торған ҡымыҙ тулы ағас һауыт бирәләр. Ул ҡомһоҙланып эсә, аҙаҡтан ҡулдарын ҡаушырып тубыҡтарына һалып ял итә».
Башҡортостанда боронғолоҡтан хәҙергәсә һаҡланған өзләү традицияһы беҙҙең уникаль музыкаль мираҫ булып тора. Уны киләсәк быуындарға һаҡлап еткереү – мөҡәддәс бурысыбыҙ.
Ҡулланылған әҙәбиәт:

1. Даль В. Башкирская русалка // Башкирия в русской литературе. Том 2. – Сост.: М. Г. Рахимкулов. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1989.

2. Загретдинов Р.А. Школа башкирского горлового пения. Уфа: Китап, 2011.

3. Ихтисамов Х.С. К проблеме сравнительного изучения двухголосного гортанного пения и инструментальной музыки у тюркских и монгольских народов // Народные музыкальные инструменты и инструментальная музыка: сб. ст. и материалов: в 2 ч. М.: Советский композитор, 1987–1988.

4. Лебединский Л.Н. Искусство узляу у башкир // Советская музыка. 1948. №4.

5. Музыкальный фонд Фольклорного кабинета Уфимского государственного института искусств им. З. Исмагилова.

6. Рыбаков С.Г. Музыка и песни уральских мусульман с очерком их быта. СПб, 1897.

7. Сухотина-Толстая Т.Л. Воспоминания. М.: Художественная литература, 1980.

8. Узляу // Музыкальная энциклопедия. Том 5. М.: Советская энциклопедия, 1981.
© Аралбаева Л.Ҡ., автор-төҙөүсе, 2020

Фото – Олег Яровиков, Рәис Низаметдинов һәм Илһам Байбулдин архивынан

Видео - Рәис Низаметдиновтың шәхси архивынан

Аудиояҙма – З. Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты Фольклор кабинетының музыкаль фондынан

Верстка – Рената Вәхитова