Бынан тыш, башҡорттарҙа, башҡа халыҡтарҙағы кеүек үк, туй йолалары төп урынды алып торған. Ғаилә ҡороуға етди мөнәсәбәт башҡорт халҡының әйтем-мәҡәлдәрендә лә сағыла: "Ҡоштоң да ояһы бар", "Ире юҡтың өйө юҡ, өйө юҡтың иле юҡ" һәм башҡалар.

Фольклорсы-ғалим Кирәй Мәргән үҙенең "Әҙәбиәт, фольклор һәм әҙәби мираҫ" китабында никах йолаларын былай тасуирлай: "Туй йолалары үҙ эсенә күп төрлө йөкмәткеле ваҡиғаларҙы алған. Һәр ҡайһыһы айырым халыҡ театры, халыҡ драмаһы кеүек. Был күренештәрҙә (драмала) халыҡтың донъяға ҡарашы, ауыҙ-тел ижады, тормош-көнкүреше һәм социаль кимәле үҙенсәлектәре сағыла. Туй йолалары – халыҡтың меңәр быуатлыҡ тарихын һаҡлаған ауыҙ-тел ижады мираҫы".

Башҡорт туйы – үҙенсәлекле ғөрөф-ғәҙәттәргә бай йола. Улар араһында "Килен төшөрөү" – иң сағыуы, хис-тойғолоһо һәм киң йөкмәткелеһе. Киленде кейәү йортона төшөрөү йолаһы бөтә туй тантаналарынан һуң атҡарыла. Кейәүҙең туғандары өсөн ул айырыуса көтөп алынған ваҡиға, сөнки күптәре йәш киленде ошоғаса күрмәгән.

Башҡорттарҙың популяр туй йолалары хаҡында "Башҡорттар. Этник тарих һәм традицион мәҙәниәт" (авторҙар группаһы: Н.В. Бикбулатов, P.M. Йосопов,С.Н. Шитова, Ф .Ф . Фәтихова) тигән китапта былай тип бәйән ителә:
"Был ваҡытта кейәү йортона барлыҡ туған-тыумаса, күрше-күлән, бала-саға, ҡарт-ҡоро, ауылдаштар йыйыла. Килен ҡаршылаусылар алдан уҡ ҡапҡа алдына сығып баҫа. Ылауҙар килеп еткәс тә, ҡапҡалар асыла һәм егеттәр аттарҙы йүгәненән тотоп ҡураға туғарырға индерә. Һуңғы ылау үткәндән һуң, һауаға мылтыҡ аталар. Был ғөрөф килендең килеп етеүен хәбәр итеү өсөн атҡарыла.

Килен ылауҙан төшөргә ашыҡмай, буласаҡ ҡәйнәһе менән ҡайныһы алдында өс тапҡыр тубыҡланып сәләм бирә, өсөһөндә лә уны күтәреп алалар. Был иһә киленде тиң күреп ҡабул итеү билдәһе.

Ылауҙан төшөр алдынан ҡәйнә буласаҡ кеше киленгә таянырға тана йә башмаҡ килтерә. Уны килененә бүләк итеп: "Таянып төш, килен! Төклө аяғың менән!" – ти. Унан һуң килендең аяҡ аҫтына аҡ йәймә түшәп, мамыҡ мендәр һалалар. Килен мендәргә баҫа. Ҡәйнә йортона уны ҡатын-ҡыҙҙар индерә. Улар "Төшкән урыныңда таш булып бат (ҡат)" тип һамаҡлай. Өй тупһаһында уны бал-май менән йәнә ҡәйнә ҡаршы ала. "Бал кеүек татлы, май кеүек йомшаҡ бул" тип, тәүҙә бер ҡалаҡ бал ҡаптыра, һуңынан – май. Мендәргә баҫтырыу – киленгә итәғәтлелек, бәхетле һәм тыныс тормош теләү, бал-май ҡаптырыу иһә йомшаҡ мөғәмәләлә, татлы телле булырға өндәү.

Ҡайһы бер йолаларға ярашлы, кейәү йәшәгән йортҡа тәүләп ингән саҡта килен кеше түргә сигелгән таҫтамал һәм ашъяулыҡ элергә тейеш булған ("Элеп инеү").

Көнсығыш Уралда һәм Башҡортостандың төньяҡ-көнсығыш төбәктәрендә киленде кейәү йортона икенсе бер ҡатын алып инә. Уны кейәүҙең ата-әсәһе алдан һайлай. Өйҙөң ҡатын-ҡыҙҙар яғына ингәндән һуң, был ҡатын килендең билендәге алъяпҡысын сисеп, кейәүҙең берәй һеңлеһенә бәйләй. Ошо мәлдән алып был ҡатын килендең "Морондоҡ" әсәһенә, ә теге ҡыҙ ярҙамсы бикәсенә әйләнә. Улар кейәү яғында килендең иң яҡын кешеләре булып һанала.

Кейәү яғында уҙғарылған туй тантаналарының иң йөкмәткелеһе – "Һыу башлау", йәғни кәләшкә һыу юлын күрһәтеү йолаһы. Көньяҡ һәм көньяҡ-көнсығыш башҡорттары уны "Һыу башлау" тиһә, төньяҡ-көнбайыштар – "Һыу юлы башлатыу", ә Урал аръяғы халҡы "Һыу күрһәтеү" тип атай.

Ғәҙәт буйынса, туйҙың иртәгәһенә, кейәү менән кәләш йоҡонан торғас, көйәнтә, биҙрәләр алып һыу буйына киткәндәр. Йәш ғаилә Һыу эйәһенә бүләккә көмөш тәңкәләр алған.

Боронғо ырымдарға ярашлы, Һыу эйәһенә тәңкәләр ырғытып, уның ризалығын алғандар, йәштәргә бәхетле һәм татыу тормош юрағандар. Килен кеше тулы биҙрәләрҙең тамсыһын да сайпылтмай өйгә алып ҡайтырға тейеш булған. Килендең һыу алып ҡайтҡандағы йыйнаҡлығы ғаиләнең киләсәкке тормошон, ырыҫ-бәрәкәтен билдәләй, тигәндәр.

Шишмәне күрһәткән саҡта кейәүҙең ата-әсәһе йортона ауылдың ҡатын-ҡыҙҙарын килен сәйенә саҡырғандар. Унан алда һандыҡтан йәш кәләштең бирнәһен: шәхси әйберҙәрен, өй кәрәк-яраҡтарын, һауыт-һабаһын сығарып, бөтәһенә лә күрһәткәндәр. Йыйылған кешеләргә килен бүләктәре: яулыҡтар, ҡулъяулыҡтар, туҡыма киҫәктәре, ептәр таратҡандар. Ошо ваҡыттан башлап килен өй эштәрен башҡара башлаған: самауыр ҡуйған, ҡоймаҡ бешергән, мунса яҡҡан".

"Һыу башлатыу" йолаһы әле лә башҡорттарҙа популярлыҡ менән файҙалана.
Шуның менән бергә, тикшеренеүселәр ғәҙел рәүештә туй йолаһының иҫке һәм шартлы булыуын күрһәтә. "Һәр яңы быуын уға замандың иҡтисади һәм мәҙәни үҫеш шарттарына бәйле теге йәки был үҙгәрештәр индергән һәм индерә. Йола үҙе лә, кешеләрҙең айырым хәл-шарттарҙа эш итеүен сикләп, икенселәрендә уларға ирек биргән. Шул сәбәпле туй йолаларында урындағы варианттар барлыҡҡа килгән, ә йола яйлап үҙгәрә барған, яңы деталдәр менән тулыландырылған. Үҙгәрештәр иҫке ғөрөф-ғәҙәттәр менән бергә һыйышып йәшәгән", – тип яҙа китап авторҙары.

Әйтергә кәрәк, башҡорт туй йолалары мәҙәниәтендә ҡатын-ҡыҙ роленең әһәмиәтен филология фәндәре докторы, сәсәниә Розалиә Солтангәрәева айырыуса образлы билдәләй.

"Ҡатын-ҡыҙ – Ер һәм Һыу кимәлендә баһаланған донъя тотҡаһы, түл ҡото булараҡ, ғөрөф-ғәҙәттәр мәҙәниәтендә төп урынды биләй. Ул йолаларҙа ҡатнашыусы ла, атҡарыусы ла, ойоштороусы ла. Кәләште биҙәндерәләр, кейендерәләр, алиһәләй күреп әҙерләйҙәр. Сөнки кәләш был мәлдә фәрештә лә, ҡорбан да кеүек. Шишмәгә барыуы, уға өндәшеүе, Һыу һәм Ер стихияларына табыныуы, ялан-ҡырҙарға сығып ҡыҙ саҡтары һәм нәҫел-ырыуы менән хушлашыуы – ҡатын-ҡыҙҙың, һыу кеүек үк, тереклекте тыуҙырыусы, йәшәтеүсе тормош сығанағы булыуы күрһәткесе" – тип яҙа ул үҙенең тикшеренеүҙәренә нигеҙләнгән "Йолаларҙа – кеше тормошо" китабында.

Хәҙерге башҡорт туйҙары элекке традицияларҙың үҙенсәлеген һаҡлаған, ҡабатланмаҫ колоритлы сағыу ваҡиға булараҡ атҡарыла. Ғаилә ҡорған йәш парҙар, айырыуса ауылдарҙа, әле һаман милли йолалар менән туй уҙғара, күркәм ғәҙәттәрҙе быуындан быуынға тапшыра. Хатта башҡорттар йәшәгән ҡалаларҙа ла милли традицияларҙы үҫтереүгә ҙур көс һалына.

Әйткәндәй, башҡорт халыҡ ижады, башҡа халыҡтар ижады буйынса бөтә республика буйлап төбәк-ара, район-ара, ҡала-ара фестивалдәр уҙғарыла. Мәҫәлән, Башҡортостанда йәшәүсе бөтә милләт вәкилдәрен берләштергән "Берҙәмлек" фестивале быға асыҡ миҫал.

Милли йолаларҙы һәм ғөрөф-ғәҙәттәрҙе һаҡлау маҡсатында Башҡортостан Республикаһы Башлығы Грантына "Играли свадьбу в старину" – боронғо милли туй йолаларын башҡарыуға нигеҙләнгән Республика фестиваль-конкурсы сиктәрендә байтаҡ эштәр алып барыла.

Бынан бер нисә йыл элек ғаилә ҡорған йәш пар Фатима Янбаева һәм Тәлғәт Юнысов Өфө ҡалаһында башҡорт йолаларына нигеҙләнеп, матур туй тантанаһы уҙғарҙы. "Woman`Day" журналы версияһы буйынса, был сара "Башҡортостандың йыл туйы" булараҡ баһаланды.

"Мин бер ҡасан да ниндәйҙер үҙенсәлекле туй хаҡында хыялланманым, барыһы ла көтөлмәгәнсә, үҙ яйына килеп сыҡты, – ти Фатима Янбаева. – Борон кейәү егет үҙенең буласаҡ кәләшенә ҡыҙ теләгән әйберҙе бүләк итергә тейеш булған. Кейәүгә сығыр мәлдә мин милли башҡорт кейеме хаҡында хыяллана инем. Ул сәхнә костюмы түгел, ә борон әсәй-өләсәйҙәребеҙ кейгән көндәлек милли кейем."

Тап шундай костюмды эҙләп, йәштәр донъяла тәүгеләрҙән булып боронғо башҡорт кейемен 3D форматта тергеҙгән Илдар Ғатауллинға мөрәжәғәт итә. Илдар иһә уларға аҙаҡҡы йөҙ йыл эсендә ҡабатланмаған беренсе милли туй тантанаһын уҙғарырға кәңәш итә.

Туй мәжлесе милли рухта, башҡорт аш-һыуҙары, тарихи уйындар менән ойошторола. Табынға иҫерткес эсемлектәр ҡуйылмай.

"Тантананы ойоштороуға етди әҙерләндек, байрам матур һәм йыйнаҡ үтһен өсөн бөтә нескәлеген иҫәпкә алдыҡ. Туйҙың ошондай стилдә барасағы хаҡында барлыҡ туғандарыбыҙҙы ла иҫкәрттек, һәммәһенең дә милли кейемдә килеүен һораныҡ. Яҡындарыбыҙ беҙҙең ниәтте ҡыуанып ҡабул итте һәм хатта үҙҙәре үк ойоштороуҙа ҡатнашты, – тип һөйләй Фатима Янбаева. – Туй беҙҙең нәҫелдәрҙең генә байрамы булмаһын, уны киң йәмәғәтселек тә күрһен тип, бихисап фотографтар һәм видеографтар саҡырҙыҡ. Был яҙмаларҙы интернет селтәрҙәрендә күрһәттек, заманса башҡорт туйының өлгөһө менән уртаҡлаштыҡ. Тимәк, беҙ теләгебеҙгә ирештек – халҡыбыҙ араһында башҡорт туйын милли йолалар менән уҙғарыуға ҡыҙыҡһыныу уяттыҡ. Беҙҙең тәжрибә заман йәштәренә бик тә оҡшаны, мауыҡтырғыс булды".

Башҡортостан халҡында милли йолаларға ныҡлы ҡыҙыҡһыныу уяныуы, бөгөнгө ижтимағи баҙарҙа event-хеҙмәтләндереү, йәғни йолалар менән туй уҙғарыу компанияларының күпләп барлыҡҡа килеүе лә һөйләй.

Башҡорт халҡының көнитмеше менән тығыҙ бәйле туй йолалары фольклорҙа һәм халыҡ ижадында киң сағыла. Шулай уҡ улар "Алдар менән Зөһрә", "Заятүләк менән Һыуһылыу", "Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" кеүек эпик әҫәрҙәрҙә лә ҙур урын ала.

Башҡорт фольклорын өйрәнеүсе журналист Сәлимйән Бәҙретдинов, данлы ғаилә өлгөһөнөң классик күрһәткесе ул – "Урал батыр" эпосы тип иҫәпләй. "Башҡорттарҙың туй йолалары,тарихи этник мәҙәниәтте сағылдырыусы уникаль форма булараҡ, заман ғалимдары тарафынан халыҡтың тәрән йөкмәткеле, тәрбиәүи фольклор һәм поэтик мираҫы сифатында баһалана", – тип яҙа автор "Ватандаш" журналында баҫылған мәҡәләһендә.

Башҡорт туй йолаларының эстетик зауығын Жәлил Кейекбаевтың ("Туғандар һәм таныштар"), Һәҙиә Дәүләтшинаның ("Айбикә"), Кирәй Мәргәндең әҫәрҙәрендә, Мостай Кәрим поэзияһында күрәбеҙ.

Мөхәмәтша Буранғоловтың "Башҡорт туйы" мелодрамаһы был йүнәлештәге әҙәби әҫәрҙәр исемлегендә айырыуса мөһим урынды биләй. Автор уны 1926 йылда ижад иткән. Был әҫәр башҡорт туй йолаларының тарихи асылын күрергә, унда башҡарылған халыҡ йырҙарын һаҡлап алып ҡалырға ярҙам итә.

Иң тәүҙә "Башҡорт туйы" пьесаһы 1928 йылда режиссер Вәлиулла Мортазин-Иманский ҡуйыуында Башҡорт драма театрында сәхнәләштерелә. Яңы сығарылышын 1990 йылда М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында режиссер Рифҡәт Исрафилов тәҡдим итә. 1988 йылда иһә мелодрама режиссер Лек Вәлиев тарафынан, авторҙың тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы, Сибай драма театры сәхнәһендә ҡуйыла. 1991 йылда "Башҡортостан" дәүләт телерадиокомпанияһы "Башҡорт туйы" телефильмын төшөрә (режиссеры Рәйес Исмәғилев).

2019 йылдың яҙында Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрында Юлдыбай менән Гөлзифаның мөхәббәт тарихы яңы версияла күрһәтелде. Хәҙер иһә ҡоҙалашыу, билбау көрәше, киленде һатып алыу, бүләктәр алышыу, ҡыҙҙар сеңләүе, көйәнтәләп һыуға барыу, ҡымыҙ эсеү кеүек йолаларҙы сәхнәлә яңынан күрергә мөмкин.