Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Тереләй бүре һуғып алыу
Боронғо ысул менән
Баймаҡ һунарсылары миҫалында
Бүре (лат. Canis lupus) эттәр ғаиләһенә ҡараған һөтимәр йыртҡыс йәнлек. Был ғаиләгә ҡарағандар араһында улар иң ҙуры булып һанала. Бүре, башлыса,
һоро төҫлө була, араларында аҡтары ла осрай.
Башҡорттар уларҙы «күк бүре» тип йөрөтә.
Бүреләр хаҡында ҡыҙыҡлы факттар
Иң беренсе бүреләрҙе Европа мәмерйәләрендә 20 мең йыл элек тап иткәндәр. Бүрене эттәр кеүек үк ҡулға өйрәтеп булмай.

Бүре 35 миллион йыл элек «mesocyon» тип аталған боронғо йәнлектәрҙән килеп сыҡҡан, тигән фараз бар.

Бүре ғаиләһе
Бүренең өйөрө, ғәҙәттә, атаһы, әсәһе һәм балаларынан тора. Парҙар береһе үлгәнгә тиклем тоғро ҡала.
Бүре ике йәштән алып үрсем килтерә. Ауырлы саҡтары 62-75 көнгә һуҙыла. Бер юлы инә бүре 5-6 бала таба. Улар тыуғанда 300-500 грамм ғына һәм һуҡыр, һаңғырау була. Бер ай тиклем әсә һөтө менән туҡланалар.
Бүре яҡынса 12-15 йыл йәшәй.

Ҙур бүренең кәүҙәһе 105-106 сантиметрға, ә ҡойроҡтары 52 сантиметрға тиклем етә. Уның торошона һәм хәрәкәтенә ҡарап, йыртҡыстарҙың кәйефен, эмоциональ хәлен, характерын һәм үҙҙәренең өйөрөндәге урынын билдәләргә мөмкин.
Бүре шәп йүгерә, сәғәтенә 56-64 километр юл үтә ала.
Ҡышҡыһын ул асыҡ һауала 40 градус һыуыҡҡа ла сыҙамлы.

Бүре...
Ишетеү һәләте...
Бүренең ишетеү һәләте бик яҡшы үҫешкән. Урманда 9 километр, ә асыҡ ерҙә 16 километр арауыҡтағы тауыштарҙы ишетә.

Тауышы...
Бүренең олоуы беҙгә оҙон-оҙаҡ булып ишетелһә лә, ул ни бары 5 секунд тирәһе генә дауам итә. Бының менән ул үҙенең өйөрөнән айырылып киткәндәргә сигнал бирә. Бүре төрлө өн биреп олой. Уның ярҙамында алыҫтан тороп аралаша, һунарҙың башланыуын һәм унан һуң бергә йыйылырға кәрәклеген аңлата, табыш алыуҙары, башҡа өйөрҙәгеләргә үҙ биләмәләре тураһында белдерә, шулай уҡ сит өйөр бүреләренең үҙ биләмәләренә инеүе хаҡында ла иҫкәртә.
Еҫ тойоу...
Бүре 200 миллионға яҡын еҫте айырып белә. Сағыштырыу өсөн: кеше 5 миллион еҫте генә айыра ала. Бүре ғаиләһе сит йәнлектәрҙең еҫен 1,5 километр алыҫлыҡтан һиҙә. Табышын 3 километр алыҫлыҡтан уҡ тоя.
Мимикаһы...
Бүренең мимика хәрәкәте көслө үҫешкән. Уның ярҙамында бер-береһе менән аралашалар.
Тештәре...
Бүренең 42 теше бар: 20-һе өҫтә, 22-һе аҫта. Аҙау тештәре ныҡ үткер һәм көслө. Ул тештәрен 5 сантиметрға тиклем батыра ала.
Аяҡтары...
Бүренең аяҡтары оҙон һәм көслө. Алғылары арттағыларына ҡарағанда ҙурыраҡ һәм уларҙа биш бармаҡ бар. Ә бына арттағылары дүрт бармаҡлы.
Һәр бүре өйөрөнөң үҙ биләмәһе бар
Бүреләр ҡышҡыһын ғына бергә туплана. Яҙ етеү менән, улар тарҡала. Һәр өйөрҙөң үҙ биләмәһе бар. Үҙ сиктәрен улар ныҡ һаҡлай, ситтәрҙе индермәй. Биләмәләренең сигенә билдә һалалар. Уны башлыса ярауҙары менән уратып алалар, ағастарға, аунап ятҡан түмәрҙәргә тырнаҡтары менән һыҙып сығалар.
Бүре, ғәҙәттә, ашап бөтмәй ҡалдырған табышына кире килә. Уға көнөнә уртаса 3-4,5 кг ит талап ителә. Ләкин ашамайынса ике аҙна самаһы йөрөй ала.

Өйөр менән һунар иткәндә, уларҙың һәр береһенең үҙ бурысы бар. Бер төркөм табышты баҫтырһа, икенселәре уның юлына ҡаршы төшә.
Беренсе һәм иң яҡшы өлөшөн баш бүре тамаҡлай.

Баймаҡ һунарсылары миҫалында боронғо ысул менән тереләй бүре һуғып алыу
Баймаҡ һунарсыларының белдереүенсә, тап уларҙа ғына, тағы ла анығыраҡ әйткәндә, урманға тартым Әбделкәрим, Ишбирҙе, Йылым, Ғүмәр, Ярат, Йомаш, Билал ауылдары тарафтары ғына бүрене һуғып алыу өсөн уңайлы.
Ялан яҡтарында иһә, ҡар ҡаты булғанлыҡтан, ат бүрене баҫтыра алмай, бата.

Баймаҡтар бүрене суҡмар менән һуғып алыуға өҫтөнлөк бирә
Һүҙ юҡ, уларҙы атып алыу күпкә еңелерәк, әлбиттә. Ә бына бүре менән ҡапма-ҡаршы алышыуға бик һирәктәр генә йөрьәт итә. Заманында Баймаҡта бүре һуғып алған һунарсылар күп булған.
Ғүмәр ауылынан
Йосоп Ғиниәтулла улы Үҙәнбаев
Ғүмерендә ул 22 бүре, тағы ла 10 айыу алыуға өлгәшкән. Бындай мауыҡтырғыс һәм хәүефле шөғөлгә уны атаһы - Бөйөк Ватан һуғышы ветераны Ғиниәтулла Фазлетдин улы Дәүләтбаев ылыҡтыра. Заманында тирә-яҡта һунарсы булараҡ даны таралған ир-уҙамандың шөғөлөн улдары ла үҙ итә. Әйтергә кәрәк, бүрене ул үҙе генә түгел, ә һунарсылыҡ дәрте булған кешеләр менән бергә һуғып алған. Ә бына айыуға ҡаршы ул ағаһы Миңлебай Дәүләтбаев менән бергә сыға.


»
Йосоп Үҙәнбаев: «Атайым һуғышҡа тиклем дә, һуңынан да бик күп бүре һуғып алды. Уның ике ҡатыны булды. Бер ихата алдында ике йортта йәшәнек. Атайым ҡатындарын да, балаларын да тигеҙ ҡараны. Беҙҙе лә бүре һуғып алыуға өйрәтте. Бай тәжрибәһе менән уртаҡлашты. Әлбиттә, бүрегә ҡаршы бер теләк менән генә сығып булмай. Тәү сиратта атыңдың өйрәтелгән булыуы мөһим. Уның ҡурҡыу белмәҫ, шәп булыуы мотлаҡ. Һунарҙың уңышы тап уға бәйле.

Бер көн кис ятырға йөрөһәк, ишек туҡылдаталар. Барып асһам, күршем Урал: «Ауылды бүре баҫты, ҡаҙҙарҙы ашайҙар», - ти. Әҙерләнеп киттем. Тулған ай ваҡыты булғанғамы, төн яп-яҡты. Күрәм, унлаған бүре ҡаҙҙарҙы борҡота ғына. Яҡын барыу мөмкин булмағанлыҡтан, атып ебәрҙем. Ҡаҙҙарҙы ташлап, улар урманға инеп китте.

Ҡаҙҙың тәмен белгән бүре табышына кире килә. Шунлыҡтан иртәгеһенә әҙерләнеп сығырға булдым. Ҡатыныма әйтмәй генә көтөргә тип ҡалдырылған ике ҡаҙҙың береһен һалып алдым. Муйынына бау бәйләп, башын ғына сығарып тоҡ эсенә ултыртып, алыҫҡараҡ китеп көтә башланым. Бауҙы тартып-тартып алам, тик ҡаҙым ҡысҡырмай ҙа ҡуя. Бер ваҡыт бауым тартыла башланы. Ҡалҡынып ҡарайым, бүре күренмәй. Был ни ғәләмәт әле, тип эргәһенә барһам, ҡаҙ тоҡ эсенән сыҡҡан да китеп бара. Шул ваҡытта ғына абайлап ҡалдым, эргәмдә генә күҙҙәрен йылтыратып бүре баҫып тора. Бүре хәйләне һиҙеп сығып ҡасты. Шулай ҙа була. Һәр бер һунар табыш килтермәй. Ә ҡатыныма был хаҡта өндәшмәгәйнем. Иртәгеһенә барыбер ишетте.


Бүре – бик хәйләкәр йәнлек. Һуҡҡандан һуң, үлгәнгә һалышып ятыуы ла ихтимал. Бер көн шулай бүрене көнө буйы баҫтырып та ала алманым. Ул да арыны, атым да, үҙем дә. Ҡараңғы төшкәс, Әбделкәримдә йоҡлап, иртәгеһенә иртә менән тағы ла артынан төштөм. Эҙәрлекләп барып, уны һуғып алдым.
Атайым, беренсе көндө әгәр ала алмаһағыҙ, иртәгеһенә мотлаҡ баҫтырыуҙы дауам итегеҙ, тип әйтә торғайны. Сөнки арыған бүре алыҫ китә алмай».

Һунар мажаралары:



– Ваҡытында беҙҙең төбәктә һунарсылар күп булды. Йомаштан Ғәле Райманов, Ҡаһарман Райманов ағайҙар етәкселегендәге 4-5 һунарсы бергә йөрөнө. Бынан тыш Ишбирҙенән Өмөтҡужа Сыртланов яңғыҙы ғына ла бүрегә ташлана торғайны. Беренсе Этҡолдан Фирғәт Вәлитов та бүре аулаусы булараҡ танылыу алған ине. Хәҙер уның юлын улы Фәнил Вәлитов дауам итә. Уға бүре һуғып алыу нескәлектәрен үҙем өйрәттем.

Ҡайһы ваҡыт 14 кеше бергә бүре һуғып алыуға сығып китә торғайныҡ. Ағайым Миңлебай Дәүләтбаев, ҡустым Урал Дәүләтбаев, Рафаэль Сәйетов, Әйүп Байымов, Нурғәле Юлғотлин, Әхәт Ҡарамырҙин, Абрар Мырҙабулатов, Ғәйнулла Ғөбәйҙуллин, Ғүмәр Иҫәндәүләтов, Рамаҙан Аҡсарин, Рамаҙан Истәков, Самат Йәрмөхәмәтовтар менән бергә йөрөнөк. Күп осраҡта бер туған ағайым Миңлебай Дәүләтбаев менән һунар итә инек. Бындай осраҡта эргәңдә ышаныслы кешең булыуы мөһим. Һуңынан ҡустыларым Хәмзә Үҙәнбаев, Айса Үҙәнбаевтарҙы ла был ҡомарға өйрәтеп алдыҡ.
Бер көн шулай 14 һунарсы бергә бүре һуғырға сығып киттек. Бара торғас, уларҙың эҙҙәренә төштөк. Бүреләр ҙә беҙҙе һиҙҙе һәм төрлөһө төрлө яҡҡа сәсрәп китте. Тоҫморлап алдыҡ та, Ғүмәр Иҫәндәүләтов менән береһенең юлына ҡаршы төштөк, ҡамауға алдыҡ. Ысынлап та, бүре беҙҙең өҫкә килеп сыҡты. Тауыштарыбыҙҙы ишетеп, башҡалар ҙа килеп етте. Бүрене ҡыуып етеп, суҡмарым менән һуғып ебәргәс, ул тәгәрәп барып ятты. Үлгән икән, тип яҡынлаһам, тере булып сыҡты. Башына баҫыуым булды, әйләнеп килеп миңә ташланды. Бүре лә һуңғы һулышына тиклем йәшәү өсөн көрәшә. Рафаэль Сәйетов был бүрене, беҙҙең аралағы иң оло һунарсы булараҡ, Әйүп Байымовтың атына тағып алып ҡайтырға тәҡдим индерҙе. Башҡалар ҙа ҡаршы булманы.
Ә инде икенсе юлы шулай һунарға сыҡҡанда, был бүре кемдеке, тигән бәхәс сыҡты. Атайым өйрәтә торғайны, шундай осраҡта, атыңдан һикереп төш тә, бүренең ҡолағын ҡырҡып ал. Кемдә ҡолаҡ – бүре лә уныҡы, тип. Шулай эшләнем дә. Уныһын иһә Миңлебай ағайымдың атының ҡойроғона тағып алып ҡайттыҡ.
Өмөтҡужа Ҡәфтәрән улы Сыртланов

1932 йылда Йылым ауылында тыуған. Ләкин бар ғүмере Ишбирҙе ауылында үтә. Өмөтҡужа Ҡәфтәрән улы тирә-яҡта бүре, һеләүһен һәм айыу алыусы булараҡ танылыу яулаған. Был шөғөлөнә ул 1976 йылдарҙа килә. Ҡурҡыу белмәҫ, ҡыйыу һәм ҡуш йөрәкле ир уҙаманы ине, тип хәтерләй уны ауылдаштары. Сөнки һунарға ул башлыса яңғыҙы йөрөй һәм бер ваҡытта ла табышһыҙ ҡайтмай.

Өмөтҡужа Сыртланов ғүмере буйы ауыл халҡының малын көтә. Билдәле, был осраҡта һыйырҙарға йә бүре, йә айыу ташланған ваҡыттар йыш була. Уларҙы ҡурсалап алып ҡалыу өсөн ул үҙе менән һәр ваҡыт муйыл ағасынан махсус әҙерләп алған 2 метрҙай таяғын йөрөтөр булған. Ҡулынан ысҡынып ҡалмаһын өсөн, уның бер осона бау бәйләп тағып йөрөткән.


Ишбирҙе ауылының атаҡлы һунарсыһы

Өмөтҡужа Сыртланов үҙ ғүмерендә 38 бүре һуғып алған. Уларҙан тыш айыу һәм һеләүһен, башҡа йәнлектәрҙе лә күпләп эләктереүгә өлгәшкән.

Флүрә Айытбаева, Өмөтҡужа Сыртлановтың ҡыҙы:
«Атайым һунарсылар союзында тороп, мылтыҡ алһа ла, уны ҡулланырға яратманы. Яурынында тағып йөрөтһә лә, һәр ваҡыт бүре, айыу, һеләүһендәргә үҙе эшләп алған таяғы менән ташлана ине.
Атайым бүрене туҡмап, шаңҡытып ала ла, тарма еп менән уның ауыҙын тегеп, Буян атының ҡойроғона тағып, урам буйлап һөйрәтеп алып ҡайта торғайны. Бар халыҡ, ҡыҙыҡ күреп, беҙгә йыйыла торғайны. Атайым ул йәнлектәрҙең характерын яҡшы белде. Бүре баҫтырып йөрөп, уның бер үк урынды нисә тапҡыр урарын да, ҡайһы тирәгә килеп сығырын да алдан тоҫмаллай торғайны. Хәтеремдә, бер тапҡыр бүрене алып ҡайтып, усаҡлыҡҡа индереп бикләне лә, икенсеһенә китте. Әсәйем менән бергә барып инһәк, бүре мейес артына инеп йәшенде. Күрәһең, атайымдың шул ҡәҙәр туҡмауынан ҡурҡҡан бүре ул килеп инде, тип уйлағандыр, моғайын.

Ә бер юлы атайым баҫтырып килгән бүре, унан ҡасып, хатта ауылға килеп инә. Ауыл уртаһында йәшәгән Мөршиҙә инәйҙәрҙең хужалығына үтеп, бәҙрәфенә инеп йәшенә. Уны шунда тотоп алалар.
Атайым айыу менән һеләүһендәргә лә шул ике метрлыҡ таяғы менән һунар итте. Бер көн һыйыр көтөп йөрөгәндә, айыу килеп сыға һәм бер һыйырға йәбешә. Быны күреп ҡалған атайым, таяғы менән һуғып, малды һалдырып ала. Асыуы килгән айыу һуңынан уның үҙенә йәбешә. Атайым алыша торғас, айыуҙың өҫтөнә менеп ултырып, бер ҡулы менән муйынына баҫа, ә икенсеһе менән кәҫәһендә йөрөткән бәкеһен алырға маташа. Шул ваҡытты оҫта файҙаланып, айыу атайымды йығып ҡаса.

Икенсе осраҡта атайым аты Буян һәм эте Шарик менән һунарға сыға. Ауылдан алыҫ китеп тә өлгөрмәй, эте ағасҡа ҡарап өрә башлай. Ә унда һеләүһен ултырған була. Таяғы менән һелтәнеп тә ала алмағас, балта менән ул ултырған ағасты тумыра башлай. Ләкин һеләүһен ҡолап барған ағастан икенсеһенә ырғый. Ул ағасты инде ялан яҡҡа ҡаратып ҡолата. Шунда һеләүһенде һуғып алыуға өлгәшә».
Бөрйәнйылға ауылынан Сәлимйән Үлйәбаев, Ишбирҙенән Шәкир Дәүләткилдин, Йәҙгәр Дәүләткилдин, Зәкир Дәүләткилдин күптән инде бергәләп бүрегә һунар итәләр. Улар башлыса ата-балалары өйрәткән ысул менән бүрене һуғып алыуға өҫтөнлөк бирә. Бөгөн дә был шөғөлдәрен ташламағандар.
Әлеге ваҡытта алда торған һунар миҙгелен түҙемһеҙлек менән көтәләр.


Шәкир Дәүләткилдин, Сәлимйән Үлйәбаев

«Ауылыбыҙ урман төпкөлөндә урынлашҡас, малға бүре тейә. Халыҡтың ыҙалап көткән һыйырҙарын тамаҡлап, хужалыҡҡа ҙур зыян килтерә. Уларға ҡарата булған нәфрәт мине һунарсылыҡҡа этәрҙе. Хәҙер иһә был минең яратҡан шөғөлөмә әйләнде. Бүрегә һунар итеү өсөн махсус ат һатып алдым. Әле лә уның менән бергә ауға сығам.
Тәүге бүрене еңел генә алдым. Тамаҡлап киткән аттың емтегенә уларҙың кире әйләнеп килеүҙәрен көтөп алып, берәүһен һуғып алдым. Иртәгеһенә тағы ла берәүҙе эләктерҙем. Киләһе йылына тағы ла биш бүре алдым. Бөгөн иһә минең иҫәптә утыҙҙан ашыу бүре бар».
Сәлимйән Үлйәбаев
Сәлимйән Үлйәбаев: «Бүрегә ҡапҡан һалдым да, иртәгеһенә барып ҡарарға сыҡтым. Уның эргәһендә генә бер ҙур бүре йөрөй. Тимәк, йәшәгән бүре, ҡапҡанды һиҙҙе. Улар, ғәҙәттә, ауға эләгә һалмай. Ни өсөндөр үҙем менән ептән башҡа бер нәмә лә алмаған инем. Уны баҫтырып йөрөтөп арытҡас, бер ағас төбөнә барып ауҙы. Шунда асалы ағасты һындыра һалып алып, муйынына баҫып, икенсеһе менән ауыҙына терәтеп тешләттем. Ҡасмаһын өсөн, артҡы аяҡтарын бәйләп,

ауылға алып ҡайтып киттем.

Был бүре беҙҙең хужалыҡта бер ай тирәһе йәшәне. Һуңынан уның уң яҡ ҡолағына ҡайсы менән уйып иң һалып, кире иреккә, тәбиғәткә ебәрҙек. Әле ул бүре ҡайтанан килеп эләкмәне».

Шәкир Дәүләткилдин:
«Һунарсылыҡ менән шөғөлләнергә бала саҡтан ҡыҙыҡтым. Тәүге осорҙа бер ниндәй табыш ала алманым. Нисек итеп һунар итергә бөтөнләй белмәй инем. Шунлыҡтан һунарсы булараҡ, танылыу яулаған олатайым Йәғәфәр Дәүләткилдинға, ауылдашыбыҙ Өмөтҡужа Сыртлановҡа барып, бүре һуғыу серҙәренә өйрәндем. Уларҙың да бүре алып ҡайтҡандарын бөгөнгөләй иҫләйем. Кешегә ташланмаһын өсөн, уны һуғып алғас, ауыҙын беҙ менән тишеп, тарма еп менән тегеп ҡуя торғайнылар. Хәҙер иһә үҙемдең дә тәжрибәм бар. Бөгөнгә барлығы 11 бүре алдым.
Атып алғанға ҡарағанда бүрене һуғып алыу ҡыҙығыраҡ. Бүре менән ҡапма-ҡаршы сығып, көстәрҙең тигеҙлеген барлайбыҙ. Был осраҡта кем – кемде, тигәндәй алыш китә».
«Бер көн Зәкир Дәүләткилдин менән һунарға сыҡтыҡ. Бүре өйөрҙәрен күреп, икәүһен айырып алдыҡ. Баҫтырып бара-бара, береһен алыуға өлгәштек. Икенсеһе Йылайыр йылғаһына төшөп алды ла ҡасты. Төнләгәс, Йылым ауылында йоҡланыҡ та, иртәгеһенә ҡайтанан шул бүрене эҙләп киттек. Ғәҙәттә, арыған бүре алыҫ китә алмай. Күп тә үтмәне, беҙ уның өҫтөнә барып сыҡтыҡ. Баҡтиһәң, ул юлда ғына ҡарға күмелеп ятҡан булған, аңғармай ҡалдыҡ. Алдан һөйләшкәнсә, Зәкир Дәүләткилдин уның артынан баҫтырып китте. Ғәҙәттә, бүре үткән юлына кире килә. Шунлыҡтан мин уны көтәүләп, яйлап барҙым. Ярты сәғәттәй ваҡыт үткәс, Зәкирҙең тауышы ишетелде. Бүре ҡаршы килә ине. Ул да мине күреп, йүнәлешен үҙгәртте. Артынан ҡыуа башланым. Шул ваҡыт үҙем дә һиҙмәй ҡалдым, бүре ҡапыл туҡтап, миңә ҡаршы ҡарап баҫты. Һиҙәм, үҙе һөжүм итергә йыйына. Шунда тәүгә күрҙем – бүре бесәй кеүек бөкрәйеп, кәүҙәһен дуғалай бөктө лә, эт кеүек ырылдап ебәрҙе. Ат менән шәп барғанлыҡтан, ҡапыл туҡтап өлгөрмәнем һәм уның өҫтөнә барып мендем. Атым бүрене тояҡтары менән тибеп ебәргәйне, ул әйләнеп барып төштө. Шунда инде икенсеһен һуғып алдыҡ».
Шәкир Дәүләткилдин
Баймаҡ һунарсылары
Бөгөн дә улар ата-бабаларының ысулы менән бүре һуғып алыуға өҫтөнлөк бирә. Аттары ла хужалары менән бергә һунар итеүгә сыныҡҡан. Ниндәй генә осраҡ килеп тыумаһын, улар хужаларын ташламай, һәр ваҡыт ярҙамға килергә әҙер.
Һүрәттә: Шәкир Дәүләткилдин
Һүрәттә: Шәкир Дәүләткилдин
Баймаҡ һунарсыларының бүре һуғып
алыу ҡоралдары
Асалы ағас – бүренең муйыны аша баҫыусы таяҡ.

Суҡмар – ҡайын ороһонан эшләнә. Сөнки ҡайын ағасы ныҡ кибә һәм онталмай, һуҡҡанда ла ярылмай.
Ат өҫтөндә бүре һуғыу өсөн тәғәйенләнгән суҡмарҙың һабы оҙонораҡ, ә йәйәү баҫтырғанда иһә уның ҡыҫҡа һаплыһы ҡулланыла.
Һуйыл (таяҡ) – муйыл ағасынан эшләнгән ағас. Уның бер осона бау тағыла. Икенсе яғы яҫыраҡ.
Шәкир Дәүләткилдин:
– Һуйыл (таяҡ), һунарсыға мәшәҡәтләмәһен һәм кәрәк булған саҡта ҡапыл ғына алыуға уңай булһын өсөн, атта бына шулай тағып йөрөтөлә.
Һунарсыларҙың яҙылмаған ҡанундары
Бүрене һуғып алғас, табышты үҙҙәренең араһындағы иң оло һунарсының
атының ҡойроғона бәйләп ҡайтаралар.
Әгәр ҙә инде һунарсылар араһында табыш кемдеке, тигән бәхәс сыҡһа,
низағ булмаһын өсөн, кем беренсе булып бүренең ҡолағын ҡырҡып ала – табыш та уныҡы булып иҫәпләнә. Сөнки ҡайһы бер осраҡта
һунарсылар араһында, беҙ баҫтырып килгән бүрене һеҙ алдығыҙ, тигән бәхәс сыға.

Баймаҡ һунарсыларынан
бүре һуғып алыусыларға кәңәштәр
Бүрене һуғып алыу өсөн ҡорал – суҡмар ҡулланыла. Уның менән бер ваҡытта ла бүренең һыртына һуғырға ярамай. Бының менән һеҙ уға өҫтөнлөк бирәһегеҙ – биленән бөгөлөп, әйләнеп килеп ул атҡа түгел, ә һунарсыға ташлана.

Суҡмар менән иң тәүҙә бүренең моронона, томшоғона һуғалар. Был уның хәлен ала. Уларҙың иң ауыртҡан “нөктәһе" тап шунда булып һанала. Көслө һуғыуҙан бүре шаңҡый һәм әйләнеп барып ята.


Бүреләр, ғәҙәттә, ҡайҙа туя – шунда ята. Уларҙың өйө юҡ. Шуның өсөн дә бүрене аяғы туйҙыра, тигән халыҡтың тапҡыр әйтеме лә бар.


Бүреләрҙең ятаҡлаған, яратҡан урыны була. Быны дөрөҫ билдәләй алған һунарсы тап шул ергә ҡапҡан һала.


Тәжрибәле һунарсы бүре кеүек тауыш сығара белергә лә тейеш. Саҡырып тауыш биргәс, ярты сәғәт-бер сәғәт тирәһе көтөргә тура киләсәк. Ләкин шуныһы – йыш-йыш тауыш бирергә ярамай. Бүре, хәүефте һиҙеп, бөтөнләй ҡасып китеүе ихтимал.


Туҡ бүре ҡасҡан саҡта ашағанын ҡоҫа.

Баймаҡ һунарсыларының тәжрибәһенән

Халыҡта шундай юрау бар. Әгәр ҙә яланда ятҡан емтекте тамаҡлап торған хайуандың этме, бүреме икәнен билдәләргә кәрәк булһа ҡайһы тарафҡа башын ҡуйып ашап тороуын ҡарағыҙ. Бүре, ғәҙәттә, артын урманға ҡуйып, яланға ҡарап ашай. Ә эт, киреһенсә, урманға ҡарап тамаҡлана. Быны уларҙың хәүефтең ҡайһы яҡтан янауын белеүҙәре менән аңлатыла.


Ҡайһы бер һунарсы: «Бүре ауыҙына әллә нимә ҡабып алған да, уны ташламай, шул килеш ҡаса», – тип һөйләй. Был дөрөҫ түгел. Бүре йүгергәндә телен оҙон итеп һәлендереп төшөрә. Шуның менән ул тын алыу процесын яҡшыртыуға, үпкәне эшләтеүгә булышлыҡ итә.

Бүре -
башҡорт халыҡ ижадында...

Башҡорт халыҡ ижадында бүре боронғо ырыу башлығы булып һүрәтләнә. «Баш», «ҡорт» тамырҙарын башҡорт этнонимының барлыҡҡа килеүе менән бәйләйҙәр. Бөрйән, түңгәүер, үҫәргән ырыуҙарына ҡараған көньяҡ-көнсығыш башҡорттарының ата-бабаларының Көньяҡ Уралға килеп төпләнеүҙәрен тап шул күк бүре менән бәйләнгән легенда йәшәй.

Төрки халыҡтарҙан башҡорт халҡы этнонимын шулай тип аңлаталар: башҡорт – «баш бүре». Бынан тыш башҡорт ырыуҙарының береһе бүре, тип атап йөрөтөлә.
Хәҙерге Ырымбур өлкәһе Ҡыуандыҡ районы Башбүре ауылы, Башҡортостандың Хәйбулла районы Һаҡмар Бүреһе (рәсми исеме Һаҡмар Наҙарғол) ауылдары халҡы үҙҙәрен бүре тоҡомонан, тип иҫәпләй.

Бүре әкиәттәрҙә лә төп образдарҙың береһе булып тора. Улар башлыса кире (мәҫәлән, «Бүре һәм кәзә бәрәстәре») йәки меҫкен хәлдә ҡалған персонаж («Төлкө, бүре, бүҙәнә») итеп бирелә.

Бүрене аяғы туйҙыра.
Бүренән ҡурҡһаң, урманға барма.
Айырылғанды айыу ашар, бүленгәнде бүре ашар.
Ас бүре тотолмаҫ, туҡ бүре – ҡотолмаҫ.
Береккән көтөү бүренән ҡурҡмай.
Бүре балаһын бүреккә һалһаң да, урманға ҡарай.
Эт өрә торор, бүре йөрөй торор.
Бүренең ауыҙы ашаһа ла – ҡан, ашамаһа ла – ҡан.
Бүре бәйләүгә күнмәҫ, әйҙәүгә килмәҫ.
Бүре күләгәһендә ҡош туйыр.
Бүре ҡартайһа ла, бер ҡуйлыҡ ҡеүәте ҡала.
Бүре ҡуйға иш булмаҫ, ярлы байға дуҫ булмаҫ.
Бүре менән дуҫ булһаң, этең яныңда булһын.
Бүре бар ерҙә ҡуянға көн юҡ.
Бүре лә туҡ булһын, һарыҡтар ҙа иҫән ҡалһын.
Бүренең көсө - тешендә, кешенең көсө - эшендә.
Бүре тотор бурҙай эт бөйөрөнән беленер, бүре һуғыр ир-егет беләгенән беленер.
Бүре ас булһа ла, елкәһен көҙөрәйтер.
Бүренеке - уртаҡ, ҡоҙғондоҡо - ағас башында.
Бүрегә аҙыҡ бирһәң, тешен һындырып бир.
Бүрәнә аша бүре күрә.
әҙәбиәттә...

Ноғман Мусиндың «Мәңгелек урман» китабында бүре һуғып алыу тураһында һүрәтләмәләр бар: «...Мылтыҡ шартлағаны ишетелде, ләкин үлемесле яраланған бүре, йәнтәстемгә ырғып, үткер тырнаҡтары менән Миңлегөлдөң балитәкле күлдәген бүҫеп ебәрергә өлгөрҙө. Хәлһеҙләнеп йығылған, шулай ҙа һаман торорға көсәнгән бүрене Уйылдандың суҡмары тамам дөмөктөрҙө»;
«...Өй эсе үҙ яйы менән тәртипкә инер тип, Лапшин иң тәүҙә урман һатып алыу мәсьәләһен хәл итмәксе булды. ...Урыҫҡа ла, егеттәр менән бергә бүре һуға сапҡан Миңлегөлгә лә ышаныс юҡ. Ауыҙ асып йөрөмәҫкә, атаһын тағы ҡабаландырырға кәрәк. Әсәһенә әйтәһеме икән әллә?»

Таңсулпан Ғарипованың “Бөйрәкәй" әҫәрендә күк бүре төп архетипик образ булараҡ бирелә. Романда ырыу башлығы Тыумәрәс ҡатындың, “күк яллы инә бүрегә әйләнеп", бүреләр менән китеүе лә башҡорттарҙың бүре заты менән бәйләнеүен фаразлай. Тыумәрәс кешелектең төп бурысы үтәү өсөн, йәғни тоҡомон Ер йөҙөндә ҡалдырыу маҡсатында, үҙе бүрегә әйләнергә мәжбүр була, тип аңлатыла.


Йәнлектәр донъяһын өйрәнеүселәр В.В. Строков һәм Ю.Д. Дмитриев үҙҙәренең «Урман һәм унда йәшәүселәр» китабында былай тип яҙып ҡалдыра: «Бүре ите – ысын ғына ла кейек ите. Ул ҡара төҫтә һәм үҙенсәлекле еҫе бар. Ә инде уны һуған менән ҡурып йәки бешереп табынға бирһәң – ресторандар өсөн ысын табышҡа әйләнәсәк».
Полярник А.П. Петров иһә: «Бүре ите йомшағыраҡ, ваҡ епле, тәмлерәк, майлыраҡ һәм һарыҡ итенән бер нәмәһе менән дә айырылмай», – тип белдерә.
А.А. Черкасов үҙенең «Себер һунарсыһы яҙмалары» китабында: «Бүре ите шул ҡәҙәр тәмһеҙ, насар еҫле. Уны бүреләрҙең үҙҙәренән башҡа бер генә йәнлек тә ашамай», - тип яҙа.

халыҡ медицинаһында...
Бүренең аҙау тештәре, тырнаҡтары, йөнө сихри көскә эйә, тип иҫәпләнә. Уларҙы күҙ тейеүҙән, ауырыуҙан һаҡлаусы булараҡ, сәңгелдәккә, балаларҙың кейеменә тағып ҡуйғандар. Бүре башын йорт нигеҙе аҫтына күмеү йолаһы ла бар. Бүре үтен йүткергәндә, ҡотороу менән ауырығанда дарыу итеп ҡулланғандар.
Бүренән һаҡланыу өсөн төрлө-төрлө им-томдар йәшәгән.

Йыртҡыстың тешен, тырнағын бетеү итеп муйындарына аҫҡандар, йөрәген, күҙҙәрен дауалау сараһы итеп файҙаланғандар.

Сабыйҙың һөт теше сыға башлаһа, бүре тешен баланыҡына тейгеҙеп алғандар. Йәнәһе лә ныҡ булһын.

Ауырыған кеше бүре ҡойроғон тағып йөрөр булған.

мифологияла...

Ромул һәм Рем. Альба-Лонги ҡалаһы менән Нумитор етәкселек иткән. Амулий исемле ҡустыһы ағаһының уңыштарына бик көнләшкән. Уның намыҫһыҙ советниктарын файҙаланып, төндә батшалыҡҡа үтеп инә һәм Нумиторҙы ҡулға ала, ә уның улын үлтерә. Рея исемле ҡыҙын Веста храмына оҙаттырта. Унда йәшәгәндәрҙең кейәүгә сығырға хоҡуҡтары булмай. Сөнки ул ҡыҙ кейәүгә сығып, балалары булһа, улар тәхеткә ултырырға дәүғүә итәсәк, тип ҡурҡа.
Рея бер көн һыуға барғанда Һуғыш Аллаһы – Марсты осрата. Һөҙөмтәлә Ромул һәм Рем исемле игеҙәк малайҙар донъяға килә. Амулий быны ишетеп, кисекмәҫтән уларҙан ҡотолорға әмер бирә. Реяны һыуға ташлайҙар. Ә яңы тыуған сабыйҙар һалынған кәрзин батмай, ярға килеп һуҡлыға. Уларҙың илаған тауышын инә бүре ишетә. Малайҙарҙы үҙенә алып, имеҙеп, тәрбиәләй башлай. Бер көн батшаның көтөүсеһе Фаустул тарлауыҡ эргәһенән үтеп барғанда сабыйҙарҙың илағанын ишетә. Һуңынан балаларҙы алып ҡайтып, тәрбиәләй башлай, Ромул һәм Рем тип исем ҡушалар.
Бер көн Ремды ҡулға алалар һәм зинданға ташлайҙар. Нумитор уның менән һөйләшеп, факттарҙы сағыштырып ҡарап, уның алдында ейәне тороуын аңлай. Был ваҡытта Ромул, Ремды ҡотҡарыр өсөн, отряды менән батшалыҡҡа үтеп ингән була, Амулийҙы үлтерәләр. Нумитор ҡайтанан батшалыҡ менән хакимлыҡ итә башлай. Ә Рем менән Ромулға үҙ ҡалаларын булдырырға кәңәш итә.
Ҡулланылған әҙәбиәт:

1.Башҡорт халыҡ ижады. 10-сы том. Өфө: Китап, 2006. 544 б.
2.Н.С. Мусин. Мәңгелек урман. Өфө, 1976.
3.Т.Х. Ғарипова. Бөйрәкәй. Өфө, 2009.
4.Башҡорт википедияһы. «Бүреләр».
5. В.В. Строков, Ю.Д. Дмитриев. Леса и их обитатели. Москва: Лесная пром-сть, 1966.
6. А.П. Казанцев. Рассказы о полярниках. Москва: Мол. гвардия, 1950.
7. А.А. Черкасов. Из записок сибирского охотника. Москва: 1884.
8. Фотолар авторҙың, С.Үлйәбаевтың, Ш.Дәүләткилдиндың шәхси архивтарынан һәм интернет-ресурстарҙан алыны.
9. Видео авторҙары– Лилиә Такаева, Шәкир Дәүләткилдин, монтаж – Илнур Такаев.


© Такаева Л.Р., автор-төҙөүсе, 2021