Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Һаламдан әйберҙәр үреү сәнғәте
– Башҡортостандың Иглин районы Балтика ауылы белорустарының мәҙәни мираҫы
Барыһы ла бында башҡаса: ал таңдар атыуы,
Үлән ҡыштырлауы, ҡоштарҙың күңелле йыры,
Хуш еҫтәре татлы бөркөлә яҙғы баҡсаһында
Балтика тип аталған минең тыуған ауылымда.

Елена Кулябина
Белорустар борондан һалам менән игендең изге көсөнә ышанған, үҙҙәрен ыңғай энергетикалы әйберҙәр менән уратҡан.

Аҙыҡ-түлек һалыр өсөн һаламдан үрелгән тырыздар, битлектәр, эшләпәләр, сабаталар белорус ғаиләләрендә мотлаҡ атрибуттар булған.
Миҫал өсөн: һаламдан үрелгән үрмәксе йортто һаҡлаған бетеү булараҡ ҡулланылған. Уны ингән урынға элгәндәр: ул бөтә кире энергияны үҙенә ала, тип һаналған. Бер аҙ ваҡыттан һуң уны яндырғандар һәм яңыһын эшләгәндәр.

Һалам үреү оҫтаһы, Башҡортостандың Иглин районы Балтика ауылынан Любовь Втюрина һөйләүенсә, был йола бөгөн дә бар. Хәҙер һалам үрмәкселәр белорус өйҙәрендә генә йәшәмәй. Башҡортостандың белорус ауылдарында арыш һаламынан уңайлы әйберҙәр ҙә осрай, мәҫәлән, кәрзиндәр һәм аҙыҡ-түлек һаҡлау өсөн һауыттар.

Һалам эшләпәләр үреп кейеү тәжрибәһен белорустарҙан ҡайһы бер рус күршеләр ҙә отҡан: быны этнографтарҙың тикшереүҙәре күрһәтә.
Бетеүҙән – уйынсыҡҡа, уйынсыҡтан – сәнғәт әҫәрҙәренә
Белорустарҙың һаламдан әйбер үреү тарихында төрлө осор булған. XVIII быуат аҙағынан XIX быуатҡа тиклемге осорҙо тикшеренеүселәр был сәнғәттең сәскә атҡан ваҡыты тип атай.

Ул ваҡытта оҫталар тарафынан ошо сәнғәт тарихындағы уникаль батша ҡапҡаһы ижад ителгән. Сиркәүҙәрҙә тотош иконостастар һаламдан үреп яһалған, тигән мәғлүмәт һаҡланған. Кирегә китеш XIX быуат уртаһында башланған. Һаламдан эшләнгән хайуандар һәм ҡоштар йола-ышаныуҙарға бәйле мәғәнәһен юғалтып, әкренләп балалар уйынсыҡтары дәрәжәһенә күскән.

Яңы үҫеш дәүере ХХ быуаттың 60-сы йылдарында, яңыса үреү алымдары барлыҡҡа килгәс, һалам изделиелары айырыуса художество йәһәтенән сағыу үҫешкәндә башлана.

Хәҙерге заманда һаламдан әйберҙәр үреү, башҡа бик күп кәсептәр кеүек үк, авторлыҡ сәнғәте нигеҙендә үҫешә. Үкенескә күрә, был кәсеп тарихында бер оҫтаның да исеме һаҡланмаған.
Башҡортостандағы Балтика — республикала белорус һаламдан үреү үҙәге
Әлеге ваҡытта Башҡортостанда белорустар бер нисә локаль диаспорала йәшәй. Иглин районы белорус мәҙәниәте үҙәге иҫәпләнә. Тап ошо территория XIX быуат аҙағы ‒ XX быуат башында башлыса Гродно, Могилев, Брест губернияларынан сыҡҡан күскенсе белорустар тарафынан әүҙем үҙләштерелә. Әле бында ете меңләп белорус йәшәй.

Башҡорт төбәгенә һәр береһен үҙ яҙмышы килтергән: кемдеңдер ата-бабаһы беренсе күскенселәр тулҡыны менән XIX быуат аҙағында уҡ килһә, кемдер һуғыш ваҡытында – Беренсе бөтә донъя, һуңынан Бөйөк Ватан һуғышы осоронда үҙенә һыйыныр урын тапҡан.

Диаспораларҙың береһе Иглин районының өс ауылында – Балтикала, Буденновский һәм Ленинскийҙа урынлашҡан. Белорустарҙың дөйөм иҫәбе ‒ 700 йорт.
“
«Әгәр беҙҙең районға килһәгеҙ, үҙегеҙҙе Белоруссияла йәшәгән кеүек хис итерһегеҙ, һеҙҙе мәрхәмәтле, алсаҡ кешеләр уратып алыр, милли ризыҡтар ҡуйылған өҫтәл артына саҡырырҙар. Тора-бара башҡорт һәм татарҙар менән ғаилә ҡорғандар ҙа була, әммә мәҙәниәт һаҡлана. Белорустар туҡмас ашын үҙ иткән, мәҫәлән. Әммә өҫтәлдән картуфтан әҙерләнгән ризыҡтар, традицион белорус тултырмаһы китмәй»,
‒ ти «Башҡортостан белорустары йәмғиәте» рәйесе Раиса Зюзько.
Район тораҡ пункттары араһында Балтика ауылы белорус вәкилдәре иң тығыҙ йәшәгән урын тип һанала. Ошонда уҡ оҫтабикә Любовь Втюринаның көсө менән белорустарҙың һаламдан үреү кәсебе үҫешә.
Балтика ауыл советы ауыл биләмәһе 10042 га майҙанды биләй.

Башҡортостандың Урал алды урманлы дала зонаһында, район үҙәге Иглин ауылынан һәм тимер юлдан 12 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Балтика ауыл советы биләмәһе аша федераль әһәмиәттәге Мәскәү – Силәбе автомобиль юлы һәм Мәскәү – Владивосток оптика-сүс бәйләнеше үтә.

Ауыл биләмәһе составына биш ауыл: Балтика, Буденновский, Загорское, Ленинское, Субаҡай инә.

Балтика ауыл биләмәһенең үҙәге – Балтика ауылы, район үҙәгенә тиклемге ара – 24 км.
Балтикала 2006 йылдан Халыҡтар дуҫлығы йортоноң филиалы ‒ «Балтика» белорус тарихи-мәҙәни үҙәге эшләп килә. Уны белорус халҡының милли ихтыяжын ҡәнәғәтләндереү һәм уникаль мәҙәниәтен һаҡлау өсөн булдырғандар.
“
«Бында белорус әҙәбиәте фонды менән китапхана тупланған, «Сябры» белорус фольклор ансамбле ойошторолған. Үҙәк ҡатнашлығында республика кимәлендәге Иван Купала байрамы, балалар өсөн аулаҡ өй һәм «Рукодельница» балалар түңәрәге эштәренең күргәҙмәһе менән бергә «Варвара-рукодельница» ҡул эштәре байрамын үткәреү йолаға әүерелде. Үҙәктең ауыл мәҙәниәт йорто бинаһында урынлашҡан этнография музейында биҙәү-ҡулланма сәнғәте әйберҙәре, хеҙмәт ҡоралдары, милли кейем тупланған»,
‒ тип яҙа филология фәндәре докторы Фәриҙә Ғәлиева.
“
«Урал буйында күскенсе белорустар үҫтергән бөртөклөләр араһында арыш – беренсе урында, һоло икенсе урында торған. Баҫыуҙарҙың ҙур өлөшө картуфҡа бүленгән. Ул белорустар өҫтәлендә «икенсе икмәк» булған, малға ашатыуға ла киткән. Техник культураларҙан етен һәм киндер үҫтергәндәр. Сыбыҡтан – һауыт-һаба, ә һаламдан сумка һәм эшләпә үреү практикаға индерелгән. Бөтөн ерҙә лә ҡатын-ҡыҙҙар етен, киндер эшкәртеү менән шөғөлләнгән. Еп иләүгә, туҡыма әҙерләүгә күп ваҡыт сарыф ителгән. Бер төҫлө (башлыса аҡ) туҡымаларҙан тыш, шаҡмаҡлы аласа, ҡыҙыл биҙәкле аҡ киндер туҡыма етештергәндәр. Ҡатындар һәм ҡыҙҙар кейемде сигеп биҙәү менән мауыҡҡан. Йөн еп өҫ кейеме өсөн буҫтау һуғыуға киткән. Унан хатта ойоҡ, бейәләй, шарф бәйләгәндәр. Билбау бәйләй белгәндәр»,
‒ тип яҙғандар 1996 йылда «Иглинские вести» гәзитенең 80-се һанында.
Белорус һаламы күңелдәрҙе яулай
Иглин районы Балтика ауылынан Любовь Втюрина һаламдан әйберҙәр үреү менән бер нисә йыл ғына шөғөлләнә.

– Һәр ваҡыт ошо мауыҡтырғыс кәсеп менән ҡыҙыҡһындым, – ти ул. – Әммә ләкин уға етди тотонорға ваҡыт етмәне. Бәләкәй ҡыҙым менән декрет ялына киткәс, үреүгә башкөлләй бирелдем.

Любовь һаламдан милли ҡурсаҡтар, бетеүҙәр, сувенирҙар, сәскәләр, кәрзиндәр, хатта иконалар эшләй. Уның әйтеүенсә, мәғлүмәтте бөртөкләп йыйған, үҙ алдына китаптарҙан өйрәнгән. Авторлыҡ һалам ҡурсаҡтар өсөн кейемде Любовь туҡыу станогында эшләй, ә күләмле иконаларҙы аппликация стилендә ижад итә.

Тәүҙә ул фигуралар һәм сәскәләрҙе бойҙай һаламынан эшләгән, һуңыраҡ Балтиканан алыҫ түгел арыш баҫыуҙары барлығын белгән.
“
«Арыш һаламы сағыуыраҡ һәм күркәмерәк, унан әйберҙәр матурыраҡ килеп сыға»,
‒ ти Любовь Втюрина.
Технология
Һаламдан әйберҙәр эшләү өсөн материалды, йәғни һаламды, июль аҙағы-август башында әҙерләйҙәр. Һабағы менән башаҡты тулыша башлаған мәлендә ҡырҡып алырға кәрәк.

‒ Сеймал әҙерләүгә ваҡыт күп китә, ауыр хеҙмәт талап иткән шөғөл, ‒ ти Любовь Втюрина. ‒ Баҫыуҙа үҫкән бөтә нәмәнән дә әйберҙәр үрәм. Башҡортостанда арыш ҡыҫҡа башаҡлы. Белорус арышын ҡулланыу отошло, ул йомшаҡ, еңел бөгөлә, изделиелар ҙа матурыраҡ килеп сыға.

Хәҙер ауылдаштары Любаны ураҡ менән баҫыуҙа йыш күрә, ул сеймал әҙерләй. Уның әйтеүенсә, һалам кеүек ябай сеймалды әҙерләгәндә лә ҡыйынлыҡтар була: йә эҫе, йә ямғырҙар.

«Һаламды ҡырҡыуы оҙаҡ, уны шунда уҡ эшләргә тырышам. Әгәр өлгөрмәһәм, сеймалды ҡапта верандала йәки һарайҙа көлтәләрҙә һаҡлайым, һаламды алдан киптерәм. Шуны әйтергә кәрәк, һалам барыһына ла буй биреп бармай: сабырлыҡ һәм ваҡыт кәрәк. Ә ауылда хужалығың, баҡсаң, ғаиләң бар, сиркәүгә ғибәҙәткә лә йөрөргә кәрәк», ‒ ти оҫтабикә.

Любовь Втюринаның ижади пландары күп: һаламдан әйберҙәр үреүҙән тыш, ул йөн иләй, мейесен һүрәт төшөрөп биҙәргә, туҡыу эше менән ныҡлап шөғөлләнә башларға теләй.

Втюринаның иң һуңғы эше ‒ күләмле итеп үреү технологияһы буйынса эшләнгән ҡанатлы фәрештә (ангел).
Любовь Втюрина ‒ Иглин районында ошо халыҡ кәсебе менән шөғөлләнгән берҙән-бер кеше. Уның эштәре «Балтика» белорус тарихи-мәҙәни үҙәге музейында һаҡлана. Ул ағасҡа семәрләп биҙәк яһау оҫтаһы (рәссам), Өфөлә Башҡорт дәүләт педагогия университетының художество-графика факультетында уҡыған, мәктәптә рәсем уҡытыусыһы булып эшләгән.
Һаламдан әйберҙәр үреү өсөн йышыраҡ иген культуралары – арыш, бойҙай, арпа, һолоноң һабағы алына. Һаламды киптерәләр, таҙарталар һәм сорттарға айыралар. Кәрәккәндә һаламды ағартырға һәм төрлө төҫтәргә буярға була. Үреү өсөн иң ҡулайлыһы – арыш, ул йомшағыраҡ һәм һығылмалы.

Һалам һынып бара, шуға ла уны ҡайнар һыу ҡойоп, алдан ебетәләр, кәрәк булһа, буяу өҫтәргә лә мөмкин. Һабаҡтар һарыраҡ булһын өсөн, уларҙы оҙағыраҡ ҡайнаталар, әммә кәрәгенән артыҡ тоторға ярамай, һалам ҡарая.

Дөйөм алғанда, үреү өсөн һәр төрлө үҫемлек ҡулланыла икән.

Һаламды ҡайнар һыулы һауытҡа һалып, өҫтөн туҡыма менән ҡапларға кәрәк. Артабан һыуҙан сығарып, пленкаға урарға. Ҡалған һаламды киптерәләр, гидроперит, туҡыма өсөн көнкүрештә ҡулланылған ағартҡыстар һәм эзбиз менән ағартырға мөмкин.

Һалам бөртөктәре һәм кәрәк-яраҡ ятҡан тәпәш өҫтәл артында эшләүе уңайлыраҡ. Яҡтылыҡ һул яҡтан төшөргә тейеш. Эшләгәндә ҡайсы, бысаҡ, капрон еп, сым, ПВА елеме, уҡлау һәм пресс кәрәк буласаҡ.
Һалам үреүҙең төрлө төрө була: спираль, тура, каркаста үреү, таҫма һәм күләмле үрмә биҙәк әҙерләү.

Спираль үрмә – һауыттың төбө һәм ситтәре һалам жгуттарынан спираль буйынса түңәрәк йәки овал итеп һалына.

Тура үрмә ‒ һалам бөртөктәре бер-береһенә тура мөйөш итеп тоташтырыла. Салфеткалар, һауыт аҫтына ҡуйыла торған ҡулайлама, панно өсөн нигеҙ, ҡумталар ошолай эшләнә.

Яҫы итеп үреү юлы менән тигеҙ йәки тулҡынланып торған ҡырлы, тығыҙ йәки селтәрле, төрлө һүрәтле төрлө яҫылыҡтағы һалам таҫма үрәләр. Таҫмаларҙан һалам эшләпәләр, сумкалар, кәрзиндәр, салфеткалар, һауыт аҫтары һәм панно эшләргә була.

Күләмле үреү һындар эшләгәндә ҡулланыла: үрелгән һығылмалы бауҙы бөгөп, төрлө фигуралар алырға мөмкин.
“
«Әҙер жгуттарҙы епкә йәки сымға йыяһың, тегәһең йәки ПВА елеме менән тоташтыраһың. Һаламдан сәскә тыуһын өсөн бер нисә сәғәт кәрәк»,
‒ ти Любовь Втюрина.
Любовь Втюрина һаламдан әйберҙәр үреү сәнғәтен үҫтереүҙе дауам итә. Мәктәптәрҙә оҫталыҡ дәрестәре үткәрә, эшләгән әйберҙәрен күргәҙмәләрҙә әүҙем күрһәтә, атап әйткәндә, 2021 йылдың декабрендә Өфөләге Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәләре комплексында «Арт. Кәсептәр. Сувенирҙар» күргәҙмә-фестивалендә ҡатнашты.

Ҡулланылған әҙәбиәт исемлеге:

1. О прошлом и настоящем ради будущего / Краеведческий сборник «Сохранение и популяризация культурного наследия белорусов-переселенцев в Башкортостане». Уфа 2021

2. «Ватандаш» журналы. № 5, 2018.

3. «Иглинские вести» гәзите. № 80, 1996.


Фотолар Любовь Втюринаның шәхси архивынан.

© Вәлиева Р. Т., автор-төҙөүсе, 2021