Тирмә (юрта) – башҡорттарҙың күсереп йөрөтмәле торлағы. Тирмә һөлдәһе еңел генә һүтелә һәм ҡыҫҡа ваҡыт эсендә яңынан йыйыла («Башҡортостан тарихы һәм мәҙәниәте»).

Унда яҙҙан ҡара көҙгә тиклем йәшәгәндәр. Башҡорттарҙа тирмәнең төрки һәм монгол сығышлы ике төрө осрай. Төрки сығышлы кирәгәле тирмә ҡаҙаҡтарҙа, ҡырғыҙҙарҙа, ҡарағалпаҡтарҙа, күсмә үзбәктәрҙә лә ҡулланылған.

Ваҡытлыса торлаҡ булараҡ «тирмә» төшөнсәһе рус теленә мал үрсеткән башҡорттарҙың көмбәҙ рәүешендәге кирәгәле торлаҡ ҡуйылған миҙгелле туҡталҡалары (яҙғы йорт, йәйге йорт, көҙгө йорт) атамаһынан кергән. Боронғо кеүек үк, тирмәләрҙе үгеҙ, дөйә, аттар ярҙамында күсереп йөрөтөүе уңайлы булған.

Еңел кейеҙ япма аша күскенселәр даланың тын алышын: ел иҫкәнен, ҡоштар һайрағанын, тояҡ тауышын, ҡәрҙәштәре һөйләшкәнен тыңлаған.

12 ҡанатлы аҡ тирмә байлыҡ билдәһе булған. А. Йәнбухтинаның «Народные традиции в убранстве башкирского дома» китабында әйтелеүенсә, һәр башҡорт ғаиләһенең – берәр, урта хәлле ғаиләнең – ике, байыраҡтарының өс, хатта дүрт тирмәһе булған. Лев Толстой 1871 йылда Һамар далаһында ял иткәндә Ясная Полянаға яҙған хаттарының береһендә шулай ти:

«Беҙҙең хужаның (ул мулла) – дүрт тирмәһе: береһендә ҡатыны менән үҙе йәшәй, икенсеһендә улы менән килене. Өсөнсө тирмәлә – ике ҡымыҙсы. Дүртенсе, элек мәсет булған оло тирмәлә, беҙ йәшәйбеҙ». Ярлы-ябаға ҡабыҡ ҡыуыштарҙа, йәйге тораҡта йәшәгән.

Тирмәләр йәйләүҙә билдәле тәртип буйынса урынлаштырылған. «Индивидуаль ғаилә өсөн тәғәйенләнгән түңәрәк тирмә күскенселәр төркөмөнөң, икенсе төрлө әйткәндә, ырыу-араның нигеҙе булған. Ишектәре эскә ҡаратып, тығыҙ түңәрәк итеп теҙелгән тирмәләр оло ғаилә торлағын кәүҙәләндергән һәм ырыуҙың бүленмәҫ берҙәмлеген аңлатҡан», – тип яҙа Б.Г. Кәлимуллин «Башҡорт ауылдарының планировкаһы һәм төҙөлөшө» китабында.

Боронғо һәм хәҙерге мал аҫрау менән көн күргән төрки халыҡтарының ваҡытлыса торлағы булараҡ тирмә күсмә һәм йәйләү шарттарындағы тормош талаптарына тулыһынса яуап биргән. Тирмәнең конструктив үҙенсәлектәренең тамырҙары тәрәнгә, кейеҙ менән ҡапланған ҡыуыш рәүешле торлаҡ киң таралған скиф-сармат һәм һун ҡәүемдәре йәшәгән заманға, китә. Әкренләп үҙгәреп, тирмә беҙҙең эраға тиклем I мең йыллыҡ урталарында хәҙерге рәүешен алған.

Тирмәлә йыһаз диуар буйлап урынлаштырылған, уртаһы буш ҡалған. Үҙәктә усаҡ өсөн урын ҡалдырылған. Көмбәҙҙә төтөн сығыу өсөн тишек булған, уның тапҡырында ерҙә тәрән булмаған соҡор ҡаҙып, унда ҡаҙан өсөн таған ҡуйғандар. Соҡорҙо уратып таш һалғандар, ә ҡаҙан тоташып бөтмәгән тимер ҡулса формаһында таш нигеҙгә терәлеп торған.

Тирмә иҙәненә бесән һалынған. Кәрәк-яраҡ, йыһаз үҙәккә ҡаратып урынлаштырылған. Тирмәнең төпкө яртыһында усаҡ артындағы урын иң матуры иҫәпләнгән. Бында бесән өҫтөнән кейеҙ һәм балаҫ йәйелгән.

Был яҡта ҡунаҡ ҡабул иткәндәр, табын ҡорғандар. Әйберҙәр һәм кәрәк-яраҡты урынлаштырыуҙа билдәле тәртип күҙәтелгән. Тирмәнең уң яғы ҡатын-ҡыҙҙыҡы һаналған. Бында һауыт-һаба шкафтары, кәштәләр, ҡымыҙлы турһыҡтар, айран һәм бал менән тәпәндәр, тырыз һәм кәрзиндәр торған, һауыт-һаба, аҙыҡ-түлек һаҡланған.

Тирмәнең биҙәлеше буйынса матурыраҡ булған һул яғында ағас ширлектә ҡалай менән көпләнгән һандыҡтар торған. Уларҙың өҫтөнә ҡаралты: мендәр-юрғандар, аҫалы балаҫтар өйөлгән. Диуарҙарға егеү кәрәк-ярағы, эйәр, ҡорал, байрам кейеме эленгән. Хәлле башҡорттарҙың тирмәләрендә ырып биҙәлгән артлы тәпәш карауаттарҙы ла осратырға мөмкин булған. Тирмәнең эске биҙәлеше ғаиләнең хәленә бәйле булған: ғаилә байыраҡ булған һайын, йыһаздары ла матурыраҡ, күберәк.

Махсус ҡунаҡ тирмәләренең эске биҙәлеше бай булған. Бында тотош иҙәнгә балаҫ йәйелгән, диуарҙары биҙәлгән. Балаҫ өҫтөнә һырылған түшәк һәм яҫтыҡтар һалынған. Ингән ерҙә ширлектә ҡымыҙ менән турһыҡ торған, ижауҙар элеп ҡуйылған. Бындай тирмәләрҙә ситтән килгән ҡунаҡтарҙы ҡабул иткәндәр, ғаилә байрамдарын билдәләгәндәр.

Иң тантаналыһы тип аҡ тирмәләр һаналған. Ҡунаҡ тирмәһе аҡ кейеҙ менән ҡапланған. Бындай тирмә ғаиләнең бай булыуын күрһәткән.

Йәйләүҙә тирмәләр һәр ваҡыт рәт итеп теҙелгән һәм, мал яҡынлашмаһын өсөн, бер нисәүһе бергә һайғау менән уратып алынған. Шулай ҙа далала бындай кәртәләр һирәк күренеш булған (С. Шитова һәм С. Руденко буйынса).

Беҙҙең эраның VI быуат башы менән билдәләнгән Төньяҡ Ҡытайҙа ерләү йолаһында ҡулланылған статуэткаларҙағы тәүге тирмә һүрәттәре сыҡҡандан алып 1,5 мең йыллыҡ тарихында тирмә етди үҙгәреш йәки яңырыу кисермәгән.

Йөҙәр йыл әүәлгесә, тирмәнең һөлдә конструкцияһының нигеҙен бер-береһенә ҡайыш менән нығытылған 5-6 быуын ҡанаттан торған кирәгә, уҡ формаһындағы бөгөлгән һайғауҙарҙан барлыҡҡа килгән көмбәҙ тәшкил иткән.
Бер яғы менән һайғауҙар – рәшәткәле һөлдәгә, икенсе, үрге яғы, менән яҡтылыҡ һәм төтөн өсөн ҡалдырылған 1,5 м диаметрындағы көмбәҙ барлыҡҡа килтергән махсус ағас тирәс тишегенә (сағараҡҡа) терәлеп торған. Көнсығыштан беренсе һәм һуңғы рәшәткә – быуын араһына ишек өсөн ағас кәсәк ҡуйылған. Тирмә һөлдәһе рәшәткәләренең һәм ишектең эске яғы ҡыҙылға буялған. Борондан тирмәләр тыш яҡтан оло кейеҙ киҫәктәре менән ябылып, ныҡ булһын өсөн ат ялынан үрелгән арҡан менән сатрашлап бәйләнгән.

Һүтелмәле рәшәткәле диуарҙан, тура һәм бөгөлгән һайғауҙарҙан ҡоролған көмбәҙҙән һәм уға нығытылған яҡтылыҡ һәм төтөн өсөн эшләнгән ике ҡатлы ағас ҡулсанан торған тирмә бөтә күскенселәр донъяһындағы иң оло асыштарҙың береһе була.

Быны бары тик йылҡысылыҡта ысын мәғәнәһендә революция яһаған һәм эйәрҙә тотороҡло ултыра алыу арҡаһында ҡыҫҡа арала Алтайҙан Дунайғаса бөтөн Евразия киңлектәрен яуларға мөмкинлек биргән өҙәңгене уйлап табыуҙары менән сағыштырырға мөмкин.

Тикшеренеүселәр фекеренсә, тирмә беҙҙең эраның V быуат урталарынан да һуңға ҡалмайынса боронғо төрки мөхитендә уйлап табылған. Кирәгәле һүтелмәле тирмәнең өҫтөнлөктәре күҙ алдында. Ул 30-40 минут эсендә һүтелеп йыйыла, иң мөһиме – аттар һәм дөйәләрҙә артмаҡ рәүешендә күсереп йөрөтөү өсөн уңайлы була. Тирмәне һүтеп тейәгән аттар далала ла, тауҙағы көтөүлектәрҙә лә еңел йөрөй алған.

Урындағы оҫталарҙың продукцияһы көньяҡ Урал һәм Ырымбур башҡорттары, шулай уҡ ҡаҙаҡтар тарафынан тиҙ арала һатылып алып бөтә. Тирмәләр өсөн әйберҙәрҙе оҫталар Орск, Ырымбур һәм Турғай ҡалаларында һата.

Төньяҡ-көнсығыш, Урал аръяғы, ҡайһы бер көньяҡ-көнсығыш, көньяҡ-көнбайыш райондарҙа башҡорттар торлаҡҡа конус формаһын биргән тура һайғаулы көмбәҙле монгол төрөндәге тирмәләр ҡулланған. Ишектәре ағастан түгел, кейеҙҙән булған. Монгол тирмәләре абруйлы һаналмаған, уларҙы фәҡир башҡорт ғаиләләре файҙаланған. Кирәгәле тирмә ҡыйбат һәм махсус инструментһыҙ эшләүгә ауыр булғанға күрә, кешеләр нигеҙҙең конструкцияһын ябайлаштырып, тирмәгә оҡшаш торлаҡтар төҙөгән. Ейәнсура районында, мәҫәлән, тирмәнең һөлдәһе түңәрәк буйлап баҫтырылған бағаналарға бәйләнгән өс ағас ҡоршау менән нығытылған. Түбәнге ике ҡоршау араһында махсус ектәргә сатрашлап йоҡа тар таҡта (рейка) ҡуйылған. Үрге ҡоршау өҫтөнә көмбәҙ һайғауҙары терәлеп торған, уларҙың үрге осона төтөн сыҡһын өсөн ҙур булмаған ҡулса ултыртылған. Бөтөн конструкция һуңынан кейеҙ менән ябылған.

Көньяҡ-көнбайыш башҡорттарында кейеҙ тирмәләр ҡайһы берҙә көмбәҙ һайғауҙары ҡуймайынса эшләнгән, улар урынына йыуан арҡандар ҡулланылған. Буласаҡ тирмәнең үҙәгендә бағана ултыртылып, уның үрге осонан ҡабырғаларға бау тартылған. Рәшәткәнең үрге осона бауҙы бәйләп, уны тышҡа сығарғандар һәм ергә ҡаҙылған ҡаҙыҡтарға тарттырғандар. Конус формаһындағы бауҙарҙан ғибәрәт «ҡыйыҡ» кейеҙ менән ҡапланған, уның остары рәшәткә ситенә сығып, кәрниз кеүек, тирмәнең кейеҙ стенаһын ямғырҙан һаҡлаған. Ҡайһы берҙә бындай тирмәлә рәшәткәләрҙе түңәрәкләп түгел, дүртмөйөшләп ҡуйғандар, был иһә конструкцияны тағы ла ҡулайлаштырған. Бындай тирмәлә ҡыйыҡтар ҙа дүрт һөҙәкле булған. (С. Шитова, шунда уҡ.)

Дим йылғаһы бассейнында силуэты менән генә тирмәгә оҡшаған тағы ла ябайыраҡ торлаҡтар булған. Башҡортостандың Әлшәй районында ярлы ғаиләләр бик йыш бағаналы торлаҡ эшләгән. Уларҙың каркасы ҡабырғаларҙан түгел, ә ергә ҡаҙылған ике метрлы 30-40 һайғауҙан торған. Үҙәккә өс метрлы бағана ҡаҙып ҡуйылғас, уның үрге осона түңәрәк буйлап теҙелгән һайғауҙарҙан бауҙарҙы беркеткәндәр. Конус формаһындағы арҡанлы ҡыйыҡ барлыҡҡа килгән, ул кейеҙ менән ябылған. Тирмә диуарҙары ла, ишек тә кейеҙ менән ҡапланған.

Р.М. Йосопов тирмәләр тураһындағы методик әсбапта яҙыуынса: элек тирмәләрҙе Башҡортостан райондарында билдәле булған махсус оҫталар, тирмәселәр эшләгән. С.Н. Шитова һәм башҡа авторҙар мәғлүмәттәренә ярашлы, тирмә оҫталары араһында аныҡ бүленеш булған. Бер оҫта рәшәткәле каркастар ғына яһаһа (Хәйбулла районы Әбделнасир ауылы), башҡалар көмбәҙ уҡтары (Баймаҡ районының Әбделкәрим, Ҡыуат, Янғаҙы ауылдары) эшләгән. Көмбәҙендә яҡтылыҡ һәм төтөн өсөн ағас ҡулсаны Баймаҡ районының Ишбирҙе һәм Хәйбулла районының Рафиҡ ауылынан айырым оҫталар эшләгән, сөнки яҡында ҡайын урмандар күп булған. Тирмә һөлдәһен, көмбәҙ өлөшөн, көмбәҙҙәге тишекте ҡаплауға кейеҙҙе Башҡортостандың көньяҡ-көнсығыш һәм Урал аръяғы райондары ауылдары ҡатын-ҡыҙҙары ғына етештергән. Кейеҙ баҫыусылар араһында айырыуса танылған оҫтабикәләр булған. Оҫталарҙың белеме һәм тәжрибәһе ғәҙәттә быуындан быуынға тапшырылған, йәғни башлыса был ғаиләнең етеш йәшәүен тәьмин иткән шөғөл булған. Тирмәнең ҡанат һәм уҡтарҙан торған рәшәткәле һөлдәһен, кирәгәне эшләгәндә ағастың еңел, шул уҡ ваҡытта ныҡ булыуы төп талап булған. Башлыса тал һәм ҡыуаҡ тал бындай сифатҡа эйә. Дөрөҫ ҡулланғанда тап улар тирмәне еңел һәм күркәм итә. Сағараҡ иһә ауыр һәм ныҡлы булырға тейеш, сөнки ҡулса үҙенең ауырлығы менән көмбәҙгә лә, тирмә конструкцияһына ла ныҡлыҡ өҫтәй. Шуға ла тирмә көмбәҙе өсөн ағас ҡулсаны кәкрәйгән ҡайын, ҡара тал олононан яһайҙар.

Тирмәнең конструктив деталдәре өсөн сеймалды ағас олононда һут хәрәкәт итә башламаҫ элек йәки туҡтағас етештергәндәр. Оҫталар ғәҙәттә ҡайын һәм ҡара тал олонон ҡара яҙҙа, февраль аҙағында – март башында, йәки көҙ һуңында – октябрь, ноябрь аҙағында әҙерләгән. Ҡабырғалар һәм көмбәҙ уҡтары өсөн ҡырҡылған 200-250 см оҙонлоғондағы һайғауҙар күләгәлә, ҡоро бинала тигеҙ урынға һалып киптерелгән, ҡайырынан таҙартылған, махсус инструмент – ике тотҡалы тартҡы менән йышылған, тигеҙ булмаған урындары ҙур булмаған йышҡы менән тигеҙләнгән.

Көмбәҙ уҡтарының аҫҡы өлөшөн бөгөү өсөн, һайғауҙың аҫҡы йыуан өлөшө 70-80 см участкаһында 4-5 см киңлегендәге йәйенке форма биреп шымартылған. Бынан һуң бөгөр алдынан йомшартыр өсөн уларҙы һыуҙа йәки быуҙа ебеткәндәр. Бөгөлгән уҡтар ярҙамында һуңынан тирмә көмбәҙенә шар формаһы бирелә лә инде. Ебетеү процедураһынан һуң уҡтарҙың аҫҡы өлөшөн, өҫтө-өҫтөнә 6-8 дана һалып, махсус станокта бөккәндәр. Бөгөлөш формаһын махсус лекала менән тикшергәндәр. Башҡортостан райондарындағы ауыл оҫталары ябайыраҡ традицион алым буйынса бөккән. Ергә 0,5 м тиклем бейеклектәге өс ҡаҙыҡ ҡаҡҡан йәки уларҙы оҫтахана иҙәнендә йәки диуарында эшләнгән махсус ектәргә ҡуйған. Беренсе һәм икенсе ҡаҙыҡ араһындағы ара 1,5 метрға тиклем йәки унан күберәк булған, өсөнсө ҡаҙыҡ ергә йәки иҙәнгә икенсе ҡаҙыҡтан 40-50 см алыҫлыҡта ҡағылған, әммә бер үк линияла түгел, ә 30-40 см түбәндәрәк. 200-250 см (уртаса 220 см) оҙонлоғондағы ебетелгән һайғауҙар йыуан яғынан бөгөп ҡаҙыҡтар араһына ҡуйылған һәм 10 йәки 10-дан ашыу көн киптерелгән. Кипкәндән һуң көмбәҙ уҡтары тейешенсә бөгөлгән форма алған, был иһә тирмә көмбәҙенә күләм һәм шар формаһын биргән.

Миҙгелдәр араһындағы һыуыҡтарҙа тирмәне тыштан кейеҙ менән йылытҡандар. Ишекте ғәҙәттә махсус әҙерләнгән киң ҡайыштар йәки ишек күгәне менән нығытҡандар.

Йәйләү урынына килгәс, артмаҡланған аттарҙан, арбаларҙан таҫлап һалынған һәм бәйләнгән кирәгәне, көмбәҙ уҡтарын, кейеҙ япмаларҙы, сағараҡты, ишек кәсәген, көнкүреш әйберҙәрен, һауыт-һабаны бушатҡандар.

Бынан һуң тирмә ҡуйыу өсөн тигеҙерәк ерҙә, һыуға яҡын ерҙә, әгәр урман яҡын икән, аҡланда урын эҙләгәндәр. Бынан һуң тирмәне йыя башлағандар. Йола буйынса бының менән ҡатын-ҡыҙҙар шөғөлләнгән. Тәүҙә көнсығыш яҡлап ишек кәсәге ҡуйылған, уға һул яҡтан ҡайыштар менән тәүге рәшәткә, уға башҡалары беркетелгән, бәйләгәндә ҡайыштан тыш ат ялынан үрелгән арҡан ҡулланылған.

Иң һуңғы рәшәткәне вертикаль терәүгә ишек кәсәгенең уң яғынан беркеткәндәр. Ҡабырғаларҙың тар таҡтаһының остарын ишек кәсәгенең тышҡы яғындағы тишектәргә индергәндәр. Бынан һуң бөтөн периметр буйынса тирмә һөлдәһенең өҫкө осонан каркасты бау менән тарттырғандар һәм уның өҫтөнән аҫалы кейеҙ таҫма менән уратҡандар.

Тирмәне йыйып, кирәгәне (тирәҫте) нығытҡас, көмбәҙҙе йыйыуға күскәндәр. Бында ир-егеттәр ярҙам иткән. Тәүҙә башы осланған ике махсус ҡолға ярҙамында 2-3 ир-егет ағас ҡулсаны күтәргән. Ҡатын-ҡыҙҙар ҡулса ситенә осло һайғауҙарҙы кейҙергән. Һайғауҙың түбәнге осон тирмә кирәгәһенең үрге осондағы сатрашланып торған еренә беркеткән. Артабан бер-бер артлы ҡайыштар менән рәшәткәле һөлдәгә ҡалған көмбәҙ уҡтар ҙа беркетелгән. Был һайғауҙарҙың түбәнге осонда махсус тишектәр яһалған, уның аша ҡайышты үткәреп, оҙон өлөшөн һалындырып ҡалдырып, төйөнләп бәйләгәндәр.

Ҡайыштың һалынып торған ере менән ҡабырғаға һайғауҙың аҫҡы өлөштәре бәйләнгән.

Бынан һуң тирмәнең ағас һөлдәһен кейеҙ менән ҡаплағандар, диуарҙы 2-10 см киңлегендә ат ялынан үрелгән 3-4 махсус билбау менән уратып бәйләгәндәр. Был тирмә каркасын да нығытҡан, көмбәҙгә ябылған кейеҙҙең эленеп торған аҫҡы өлөшөн тирмә диуарының өҫкө яғына тығыҙ итеп ҡыҫып бәйләргә лә мөмкинлек биргән. Көмбәҙҙең кейеҙ ҡапҡастары йәнә 4-6 арҡан йәки бау менән сатрашлап тарттырып, остары тирмә тирәләй ҡуйылған ҡаҙыҡтарға бәйләнгән. Махсус дүртмөйөшлө кейеҙ (төндөк) менән төтөн өсөн ҡалдырылған тишек тә ябылған. Был кейеҙҙең өс мөйөшө бау менән тирмә һөлдәһенә бәйләнгән, дүртенсе мөйөшөнә иһә көмбәҙҙәге төтөнлөктө асып ябыу өсөн бау бәйләгәндәр. Көмбәҙҙәге төтөнлөк ғәҙәттә асыҡ булған, ел-ямғырҙа ғына япҡандар. Көмбәҙ кейеҙе диуар кейеҙенә ҡарағанда ҡалыныраҡ булған, уларҙың сите ҡатыраҡ булһын өсөн ат ялы менән тегелгән. Көмбәҙ ҡапҡастарын бер осонда осло тимер ҡаҙаҡ булған, икенсе яғы осланған 250-300 см оҙонлоғондағы ағас һайғауҙар менән күтәргәндәр. Һыуыҡтарҙа тирмәнең аҫҡы яғы өҫтәмә кейеҙ билбау менән йылытылған, уны уратып бау менән нығытып бәйләгәндәр. Ямғыр йәки ҡар һыуын ситкә ебәрергә тирмәне уратып канау ҡаҙғандар.

Йәйләүгә сыҡҡанда тирмәләргә ғәҙәттә ҡара йәки һоро кейеҙ ябылған. Байҙар торлағын аҡ кейеҙ менән ҡаплаған. Туй тирмәләре аҡ кейеҙҙән булған. Тантаналарҙа тирмә диуарҙары декоратив туҡыма, ҡытай ебәге менән биҙәлгән. Тирмә түбәһен дә кейеҙ ҡапҡас өҫтөнән асыҡ төҫтәге ебәк менән ҡаплағандар. Ағас иҙәнгә ғәҙәттә бер нимә лә түшәлмәгән, әммә бында иҙән менән ер араһындағы ектә ел уйнаған, тирмәлә йылы тормаған. Кейеҙ иҙәндә иһә кейеҙҙең остары тирмә периметры буйынса үргә бөгөлгән, ошо рәүешле йылы һаҡланған. Бынан тыш, ағас иҙән аҫтында сүп-сар, бысраҡ, бөжәктәр, сысҡан йыйыла, ҡарттар фекеренсә, был тирмә эсендәге хозурлыҡҡа, именлек һәм сәләмәтлеккә кире йоғонто яһай.

Р. Ә. Солтангәрәева «Башҡорт тирмәһе: йыһазды урынлаштырыу традициялары һәм үҙеңде тотоу мәҙәниәте» тигән китабында әйтеүенсә, тирмәнең бер нисә төрө бар: а) "тирмә" – традицион көнкүреш тирмәһе; б) "аш тирмә" – хужалыҡ эштәре, аш-һыу әҙерләү өсөн тәғәйенләнгән тирмә; в) "ҡунаҡ тирмә", "аҡ тирмә" (аҡ кейеҙҙән ҡунаҡ тирмәһе, ҡунаҡтар, дуҫтар ҡабул итеү өсөн тәғәйенләнгән); г) "Ун ике ҡанатлы аҡ тирмә" – ырыу башлыҡтары, бейҙәр, хандар өсөн тәғәйенләнгән. Тирмәне ҡуйыр алдынан, ғәҙәттә бының өсөн уңайлы урын һайлағандар. Әгәр ат был урынды урап үтһә, ҡаҙан аҫтында үрмәксе ау үрмәһә, баш түбән ятҡан биҙрә аҫтында ер һыуланһа, был урында тирмә ҡоролмаған.

Тирмә ҡорғанда ер менән һаҡ эш иткәндәр: ҡаҙыҡтарҙы доға уҡып ҡаҡҡандар, кәрәгенән артыҡ соҡор ҡаҙмағандар, ҡоҙоҡ йәки ер аҫты һыуытҡысы ҡаҙғанда сирәмде кире урынына һалғандар. Тирмәне ҡош һәм йәнлек ояларынан алыҫта ҡуйырға тырышҡандар.

Тирмә өсөн уңайлы урын билдәләгәндә, шундай йолалар үтәлгән:

1) еп бәйләнгән көмөш тәңкә менән буласаҡ тирмә урынын ҡояш хәрәкәте буйынса урап үткәндәр. Әгәр тәңкә һелкенмәһә, был һәйбәт урын тип иҫәпләнгән;

2) ҡаҙанды түңкәреп һалғандар, һәм әгәр бер аҙҙан үрмәксе унда ау үрһә, урын тыныс, уңайлы тип һаналған;

3) ергә һыулы һауыт ҡуйғандар, әгәр бер аҙҙан уның өҫтөн сүп-сар, ҡоро япраҡ ҡаплаһа, урын насар тип иҫәпләнгән;

4) әгәр үгеҙ тояғы менән тибенеп һыу сығара алһа, был урын да тирмә ҡуйыу өсөн һәйбәт һаналған.

Традиция буйынса тирмәләр шишмә, йылға, таҙа һыу сығанағынан алыҫ булмаған ерҙә ҡуйылған. Әле лә халыҡ араһында «Ҡотло ер» төшөнсәһе ҡулланыла. Мәғәнәһе буйынса яҡын «ҡалҡыу урын» һүҙбәйләнеше лә ҡоро, йылыға асыҡ булыуы арҡаһында тирмә өсөн иң уңайлы урын иҫәпләнә.

Тирмә усағында тоҡанған тәүге утҡа ҡорбан биреү йолаһы булған: ғәҙәттә утҡа май, ит киҫәктәре ташлағандар һәм ғаиләгә, барлыҡ туғандарға именлек, тыныслыҡ теләгәндәр. Тирмәнән сыҡҡан тәүге төтөндө изгелеккә, муллыҡҡа һәм тыныслыҡҡа юрағандар, ә тәүге ҡунаҡтар көлсә тотоп килгән.

Беренсе бала тыуғанда тирмә кирәгәһенә тамға (киртек) һалғандар һәм ошолайтып һамаҡлағандар:

Ағас баған – тирмәгә,
Баҡыр баған – миңә!

Шул уҡ ваҡытта һыу баҫҡан, янғын үткән, төрлө бәлә-ҡазалар булған урында тирмә ҡуйырға рөхсәт ителмәгән. Унда яуыз көстәр (өрәк, ҡурғылыҡ, рәнйеү, яман зат, мәскәй) йәшәй, тигән ышаныу булған. Юл яҡынында ла тирмә ҡуйыу тыйылған. Юл эргәһендә лә көсөргәнеш булған урын һәм төрлө иблис заттар йәшәгән ер тип иҫәпләнгән.

Тирмәнең төп төҫтәре – бик йыш һоро төҫтөң төрлө сағылышы, аҡ (тантана, ҡунаҡ төҫө), ҡуңыр көрән йәки ҡара (тәбиғи һарыҡ йөнө төҫө). Ҡара йәшел, ҡара күк төҫтәге япмаларҙың барлыҡҡа килеүен хәҙерге заманда импровизация менән аңлатырға кәрәк.

Йәшел, һары, сағыу ҡыҙыл һәм әфлисун төҫөндәге тирмәләр символик торлаҡтың этник колоритын тупаҫ боҙа, оло байрамдар ваҡытында булдырылған дөйөм фольклор-этнографик комплексҡа һиҙелерлек диссонанс индерә. Шуға ла был төҫтәр борондан башҡорттарҙа тирмә өсөн ҡулланылмаған.

Тирмә эсендә ғәҙәттә түшәк-ҡаралты торған һандыҡ була, ул ишек ҡаршыһына йәки унан һулдараҡ ҡуйыла.

Тәүҙә һандыҡҡа «урын балаҫы» – түшәк түшәү өсөн япма һалына. Һандыҡ ширлеккә (ширҙек) – киң эскәмйә формаһындағы ағас аҫлыҡҡа ҡуйыла. Ошо япмаға «йыяр балаҫ» – ултырыу өсөн тәғәйенләнгән икенсе япма һалына. Артабан «ҡорама юрған» – һарыҡ йөнөнән эшләнгән ҡалын юрған ҡуйыла. Бынан һуң ике кешелек мамыҡ түшәк – «яҫтыҡ» һалына. Ғәҙәттә был ир менән ҡатындың түшәге. Элек никах түшәгенә оло яҫтыҡ һалыу кеүек йола үтәлгән, «мөхәббәт түшәге» никахты нығыта тип иҫәпләгәндәр.

Артабан «эсте балаҫ – эсле балаҫ» һалына. Был кейеҙ тегелгән түшәк ябыуы. Килендең бирнәһендә мотлаҡ булырға тейешле әйбер. Улар күберәк булған һайын, ҡатын-ҡыҙ байыраҡ һаналған. Һандыҡ өҫтөндә ҡаралты бейек булған һайын, тирмә лә байыраҡ иҫәпләнгән.

Артабан сергетыш – ат һыртына ябылған, шулай уҡ өйҙә япма булараҡ ҡулланылған кейеҙ туҡыма һалына. Бөтөн ҡаралды «ҡаралды тартҡыһы» тип аталған 10-12 см киңлегендәге бай орнаментлы махсус таҫма менән тарттырыла. Тирмәне насар күҙҙән һаҡлаған таҫмала ырыу тамғалары сигелә. Биҙәктәрҙең сигелешенә һәм зауығына ҡарап, кейәүгә сығырға әҙерләнгән ҡыҙҙың, килендең, хужабикәнең оҫталығы баһаланған.

Ишектең уң яғы шаршау – биҙәкле оло ҡыҙыл туҡыма менән ҡапланған. Тирмәнең был өлөшө ҡатын-ҡыҙ яғы тип атала. Унда ҡатын-ҡыҙ әйберҙәре, кейем, сәңгелдәк, аш-һыу кәрәк-ярағы урынлаштырыла. Һул (ир-егеттәр) яҡта йүгән, уҡ-һаҙаҡ һ.б. була (әгәр был оло бер тирмә икән). Каркасҡа хужаның билбауы эленә: әгәр улар төрлө төҫтә һәм бер нисә икән, был хужаның күпме ҡатыны булыуын күрһәтә. Ҡатын-ҡыҙҙар яғында сепрәк тушелдерек эленә.

Асылда халыҡта ҡатындар һәм ир-егеттәр яғы тигән төшөнсәләр булмаған, сөнки ҡатын-ҡыҙҙар яғы тип бүлеү шартлы. Торлаҡты бүлеп торған шаршауҙы ҡунаҡ килгәндә йәки төнгөлөккә генә тартып ҡуйғандар. Уның артында буй еткергән балалар йәки өйләнгән улдары йоҡлауы ихтимал.

Тирмә үҙәгендә түр күлдәк эленгән. Байрам күлдәген элеү әле лә һаҡлана. Милли орнаментлы күлдәктәрҙе элеп ҡуйыу ҡоҙаларҙың бүләген күрһәтеү йәки ата-бабалар рухын хөрмәтләүҙе аңлатҡан (үлгәндәрҙең кейемен хәтер көндәрендә аят уҡығанда элгәндәр). Йола ата-бабалар культына барып тоташа. Кейем ырыу атрибутикаһын, ололарҙы хөрмәтләү идеяһын сағылдыра.

Урта яҡ – һәммәһе өсөн уртаҡ урын, табын ере. Ул ғаилә советын йыйыу, ашау өсөн үҙәк урын булған. Ер иҙәнгә ҡоро үлән, бесән йәйеп, уның өҫтөнә буй балаҫ йәки септә түшәп, өҫтөнә ҡоро ер һалғандар. Ер йылыны тота тип иҫәпләнгән. Дөйөм алғанда тирмә үҙенең формаһы һәм эстәлеге буйынса Тәңре культын кәүҙәләндергән. Тирмә көмбәҙенең күккә ынтылған булыуы хужаның күккә яҡынлығын күрһәтә, конструкцияһы буйынса донъя ҡоролошон ҡабатлаған модель – тирмәләге кешеләрҙең үҙҙәрен тыныс һәм лайыҡлы тотоуы Кешенең тәбиғәт һәм дөйөм алғанда донъя менән гармонияла йәшәүен һыҙыҡ өҫтөнә ала.

Тирмәне ҡыҙыл, йәшел, күк йөн еп, артыш, миләш тәлгәштәре һәм ботаҡтары менән биҙәгәндәр. Былар барыһы ла яуыз рухтарҙан йәки күҙ тейеүҙән һаҡлаған. Тирмә ырыу атрибутикаһы символдары менән билдәләнгән: кейеҙҙә тамғалар һүрәтләнгән, ырыу әләме һ.б. ҡуйылған. Ырыу атрибутикаһы ҡағиҙәләрен һәм йәмғиәт нормаларын тоторға кәрәк булған.

Башҡортостан Республикаһының Мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министрлығы һәм Рәсәй фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты тарафынан сығарылған «Башҡорт тирмәһе» методик әсбабында, башҡорт тирмәһе интерьерында төрлө материалда һәм техникала, башлыса туҡымала ғәмәлләштерелгән орнамент ҙур роль уйнай, тиелә.

Биҙәкле туҡымалар тирмәне уратып фриз менән йәиһә айырым буйҙар һәм рәттәр менән урынлаштырыла, йә әйберҙәрҙә сағыу төҫлө таптар каскадына әүерелә.

Орнаменттар рәте ерҙән 1,5 метр бейеклегендә, рәшәткәле каркас ситенән башлана. Унда геометрик биҙәктәр төшөрөлгән киң туҡыма таҫманы нығыталар. Киңлеге – 25-30 см. Ул көмбәҙҙең каркас менән ҡушылған ерен ҡаплап биҙәп тора.

Тирмә каркасы үҙе балаҫтар һәм ҙур нағышлы туҡымалар менән ҡаплана. Һәр өйҙә балаҫ, кейеҙ, намаҙлыҡтар, тегелгән һәм сигелгән таҫтамалдар, түшәктәр, мендәрҙәр, юрғандар, ашъяулыҡтар булған.

Бөгөн дә тирмәләр төрлө маҡсатта – музей сифатында, күргәҙмә өсөн бина, хатта Нөгөш һыуһаҡлағысы буйында ҡунаҡхана номеры булараҡ ҡулланыла.

Башҡортостандың Миәкә районы Ҡырғыҙ-Миәкә ауылында Ғәлинур Зарипов – аутентик тирмәләр эшләгән берҙән-бер оҫта йәшәй.

«Беҙ төрки төрөндәге тирмәләр эшләйбеҙ. Төрки тирмәһе каркасының бөтөн деталдәре лә артабан бөгөү өсөн быуҙа ебетелә. Бөгөүгә япраҡлы ағастар ғына, тәү сиратта имән яраҡлы. Һөлдәһен эшләгәндә йыла менән ҡайын да ҡулланыла. Бөгөлгән деталдәр каркасҡа ҡатылыҡ һәм ҡупшылыҡ бирә. Ылыҫлылар ишек эшләгәндә генә ҡулланыла.

Аутентик тирмәләр эшләр өсөн сағандан, сәтләүек ҡыуағынан һәм талдан һайғауҙар файҙаланыла. Диуар рейкалары бындай тирмәләрҙә күн ҡайыш менән беркетелә.

Кейеҙҙең ағы һәм һороһо ҡулланыла, тирмә тәғәйенләнешенә ҡарап, ҡалынлығы – 3-8 мм. Кейеҙ экологик йәһәттән таҙа, янмай, йылыны яҡшы тота, матур. Был классика», – тип һөйләй Ғәлинур Зарипов.

Артмаҡлап күсереп йөрөтөлгән тирмә уйлап табылыуы хәрәкәтсәнлекте арттырыуға, һәр ерҙән ҡаршылыҡһыҙ йөрөү алыуға булышлыҡ итә. Хәҙер ҡарлы тау түбәләре лә, ҡара урман да, йылғалар ҙа кәртә була алмай. Артмаҡлап тейәлгән ат йәки дөйә кеше үткән ерҙән – тар һуҡмаҡтан үтә.

Дүрт метр самаһындағы диаметрлы тирмә – ул көнөнә 60 саҡрым юл үтеп, тулыһынса ял итә алған ике аттың йөгө. Ә байтаҡ ғаиләләрҙең йөҙәрләп аты булыуы хәл иткес осорҙа был араны 90 километрға тиклем арттырырға мөмкинлек биргән. Ябай иҫәпләүҙәр күрһәтеүенсә, күскенселәр ун көн эсендә 900 километр юл үтә алған. Быны уларҙың йәшен тиҙлегендәге яулап алыуҙары ла раҫлай.

«Тирмә үҙенең камиллығы менән хайран итә. Меңәр йылдар дауамында бөтә компоненттары ла идеалға еткерелгәнгә тиклем ентекле шымартылған. Артыҡ бер нимәһе лә юҡ», – тип һоҡланыуын белдерә Ғәлинур Зарипов.

Розалия Вәлиева әҙерләне.

Күрһәтелгән әҙәби сығанаҡтарҙан тыш,
http://tuqaiyurts.com сайты материалдары файҙаланылды.
12.12.2019 й.