«Урал» – башҡорт халҡының иң билдәле йыры, Тыуған яҡтың музыкаль һәм шиғри символы. Ул халыҡтың әллә нисәмә быуатҡа һуҙылған тарихын асып һала. Халыҡ ижадының классикаһына әйләнгән был йыр башҡорт фольклорында «оҙон көй» жанрына инә һәм үҙендәге тәрән мәғәнәне быуындан быуынға ҡәҙерләп тапшыра килә. «Урал» йыры башҡорт халҡының үҙенсәлекле гимнына ла әйләнгән. Ғәҙәттә уны ҡоролтай, йыйын, йыйылыш, ҙур тарихи ваҡиғалар алдынан яңғыраталар. Тантаналы башҡарылған «Урал»ды башҡорттар, рәсми гимндар яңғырағандағы кеүек үк, баҫып тыңлай.

Был йыр эстәлегенә халыҡтың ике төп сифаты ингән. Тәүгеһе башҡорттоң тәбиғәт балаһы, тыуғандан шиғри күңелле икәнен аса. Икенсеһе иһә уның тыуған ер өсөн йәнен-тәнен аямай яуға күтәрелеүен күрһәтә. «Урал»ды тыңлап, беҙ мәғрур тауҙарҙың бөйөклөгөн, сылтырап аҡҡан йылғаларҙың матурлығын, икһеҙ-сикһеҙ далаларҙың киңлеген күҙ алдына килтерәбеҙ. Йырҙың көйө тарихи ваҡиғаларҙы фәлсәфә аша иҫләтә, башҡорттарҙың азатлыҡҡа ынтылышын кәүҙәләндерә.

Яҙыусы һәм ғалим Ғәзим Шафиҡов үҙенең «Тарихтың ҡыҙыу һулышы» китабында ошолай тип яҙған: «Был халыҡ үҙенең тыуып үҫкән ерен бер ҡасан да «Башҡортостан» тип атамаған. Урал алдын башҡа халыҡтар һәм ырыуҙар «башҡорттар ере» тип йөрөткән. Башҡорттар үҙ ерен «Урал» тигән һәм шуның менән ошо оло төбәктең тамыр төшөнсәһен аңлатҡан. «Урал» халыҡ йырының башҡорттарҙың ысын гимны булыуы юҡҡа түгел».

Һәр башҡорт йыры нигеҙендә тарих йәки легенда ята. Боронғо традиция буйынса йырсы йәки музыкант уны тамашасыларға һөйләргә тейеш. Ғалимдар әйтеүенсә, башҡорт йырҙары тәрән тарихҡа эйә.

Филология фәндәре докторы Фәнүзә Нәҙершина билдәләүенсә, күп йырҙар үҙенең художество тәбиғәте менән тарихи мәғлүмәттәрҙе тапшырыуға «махсус көйләнгән». Башҡарыу оҫталығы юғары булған йырсылар быны белә һәм йырларҙан алда уның тарихын һөйләп ала.

Ғалимдар фекеренсә, «Урал» йыры XIV­­–XVI быуаттарҙа барлыҡҡа килгән. Уның йөкмәткеһендә Башҡортостандың көньяҡ-көнсығышында ете башҡорт ырыуының берләшеүе сағыла, шуға күрә йырҙың «Ете ырыу» тигән икенсе исеме лә бар.

Фольклорсы Риф Сөләймәнов үҙенең «Урал халыҡ ижады ынйылары» китабында йырҙың йөкмәткеһен ошолай тип биргән: «Урал» йыры (икенсе атамаһы «Ете ырыу») тарихында, боронғо ваҡыттарҙа башҡорттар үҙ-ара дошманлашып йәшәгән, бер-береһенең ерҙәрен баҫып ингән, мал-тыуарын, ҡатын-ҡыҙҙарын, бала-сағаһын алып киткән, тиелгән. Был хәл оҙаҡ дауам иткән. Шулай ҙа бер мәл аҡһаҡалдар, ырыуҙарҙың оло йәштәге хөрмәтле кешеләре, һуғыш һәм тыныслыҡ һорауҙары буйынса кәңәшләшергә йыйылырға ниәтләгән. Тәғәйен көндө Көньяҡ Уралда, Ҡырҡтытау итәгендә, ете башҡорт ырыуы осрашҡан, һәм «мәңгелеккә» тыныслыҡ урынлаштырылған. Һөйләшеүҙән һуң, байрамда ат сабышы, көрәш, йырсыларҙың, музыканттарҙың, бейеүселәрҙең ярыштары үткәрелгән. Бар башҡорт халҡының ошо мөһим көнөнә арнап, бер сәсән «Урал» оҙон көйөн сығарған, тип әйтелә легенда аҙағында».

«Урал» йыры текстарын иң беренсе булып билдәле башҡорт фольклорсыһы, шағир, драматург Мөхәмәтша Буранғолов 1915–1920 йылдарҙа Ырымбур өлкәһенең Орск өйәҙе Һабыр ауылында (Башҡортостандың хәҙерге Йылайыр районында) йәшәгән халыҡ йырсыһы Әфләтүндән һәм Ырымбур өлкәһенең Верхнеурал өйәҙенең Иҙрис ауылында (Башҡортостандың хәҙерге Баймаҡ районында) көн иткән Ғәбит сәсән Арғынбаевтан яҙып алған. Уның «Сәсән аманаты» китабында «Ете ырыу» йыры легендаһы бирелгән. Яҙмаға ярашлы, дала башҡорттары һәм тауҙарҙа йәшәгән ҡәрҙәштәре араһында янъял сығыуы тәбиғи хәл булған.

Ҡайһы бер белгестәр, «Урал» йыры башҡорт ырыуҙары берләшеүе тамамланғас барлыҡҡа килгән, тип яҙа. Ә Ғәзим Шафиҡов икенсе фекер еткерә: «Был иҫ киткес көй һәм йыр тексы иртәрәк, Алтын Урҙа тарҡалғас һәм Әстрхан, Ҡазан һәм Нуғай ханлыҡтарына бүленгән мәлдә барлыҡҡа килеүе мөмкин. Тап шул мәлдә Урал башҡорт ырыуҙарының азатлыҡ һәм бойондороҡһоҙлоҡ аҫтында берләшеү символына әйләнгән. Быны йырҙың тексы иҫбат итә».

Крайҙы колониялаштырыу мәлендә, XVII­­­–XVIII быуаттарҙағы башҡорт ихтилалдары ваҡытында «Урал» йыры яңы яңғыраш ала. Тыуған илде һаҡлау, исемдәре билдәһеҙ батырҙарҙы данлау йырҙың төп темаһына әүерелә. Колониаль һәм социаль яҡтан ҡыҫырыҡлауға ҡаршы тороу, көрәшкә күтәрелеш әҫәрҙең лейтмотивына әйләнә.

«Башҡорттар Рус дәүләтенә ҡушылғас, Иван Грозный уларға ер һәм һыу менән ҡулланырға грамота тапшырған. Батша грамотаһы нигеҙендә башҡорт ерҙәре ете ырыуға бүлеп бирелгән. Тап ошо тарихи ваҡиға йырҙа сағылған да инде. Тик XVIII быуатта башҡорт ерҙәре туҙҙырыла һәм край колониялаштырыла башлағас, йырҙың йөкмәткеһе үҙгәргән, әммә уның көйө һаҡланған һәм «Урал» исеме менән йөрөтөлә башлаған», – тип яҙа ғалим Әхнәф Харисов.

Был темаларға «Урал» йырының икенсе варианттары ла арналған. Улар «Боронғо Урал» йәки «Иҫке Урал», «Ҡыҫҡа Урал» исемдәре аҫтында билдәле.

Донъя тикшереүселәре фекеренсә, «Урал» йыры шиғри образлылыҡ һәм халыҡ мелосының оло миҫалы булып тора. ХХ быуаттың 30-сы йылдарында башҡорт илен һәм мәҙәниәтен өйрәнгән рус ғалимдары Иван Салтыков, Александр Ключарёв, Лев Лебединский һәм башҡорт фольклорсылары Салауат Галин, Фәрит Камаев һәм Риф Сөләймәнов йырҙың варианттарын фонографҡа яҙҙырған һәм ноталарға һалған. «Урал» йыры тәүге тапҡыр композитор Хөсәйен Әхмәтов яҙмаһында «Башҡорт халыҡ йырҙары» китабында нәшер ителгән.

«Урал» йыры башҡорттарҙың милли тынлы инструменты ҡурайҙа уйнаусылар һәм йырсылар репертуарының айырылғыһыҙ өлөшө булып тора. Данлыҡлы ҡурайсылар Йомабай Иҫәнбаев, Ишмулла һәм Сәйфулла Дилмөхәмәтовтар, Ғата Сөләймәнов, йырсылар Мәғәфүр Хисмәтуллин, Сөләймән Абдуллин, Рамаҙан Йәнбәков, Мәүлетбай Ғәйнетдинов, Ғәли Хәмзин, Райман Ишбаев һәм башҡаларҙың башҡарыуы классик тип һаналып, халҡыбыҙ сәнғәте хазинаһына әйләнгән.

Әлеге ваҡытта «Урал»ды ҡурайсылар Азат Айытҡолов, Юлай Ғәйнетдинов, Ишморат Илбәков, Рәсүл Ҡарабулатов, Роберт Юлдашев, йырсылар Абдулла Солтанов, Вәхит Хызыров, Азамат Тимеров, Хәсән Усманов, Марсель һәм Нух Ҡотоевтар, Илдар Жамалов һәм башҡаларҙың юғары оҫталыҡ менән башҡарыуында ишетергә мөмкин.

«Һәр халыҡ йырының үҙенә генә хас аураһы була. «Урал» да бик көслө энергетик аураға эйә. Ул башҡарыусы һәм тамашасыға берҙәй көслө йоғонто яһай һәм кешеләрҙе берләштерә. «Урал»ды башҡара алыусылар күп түгел. Күптәр йырҙы йырлағанда уның эстәлегенә иғтибар итмәй, үҙҙәренең көслө тауышын ғына күрһәтә. Ә бында бит иң мөһиме йырҙы күрһәтеү, уның образын асыу. Элек «Урал» йырын башҡарыусылар бөйөк шәхес булған, бар кисерештәрҙе йөрәге аша үткәреп, үҙ интерпретацияһын эшләгән», – тип һөйләй Рәсәйҙең атҡаҙанған артисы, Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, билдәле ҡурайсы һәм педагог Азат Айытҡолов.

Музыкант үҙе һөйләүенсә, ул «Урал»ды һәм башҡа халыҡ көйҙәрен, билдәле ҡурайсы һәм педагог Әҙеһәм Исҡужиндан өйрәнеп, 11 йәшендә уйнай башлаған. Әлеге ваҡытта үҙе остаз булған Азат Айытҡолов З. Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институтында йәш быуынға ҡурай серҙәрен өйрәтә, һәм уның интерпретацияһындағы «Урал» ныҡ таралған.

Азат Айытҡолов Өфө органсыһы, Башҡортостандың халыҡ артисы Владислав Мортазин менән башҡарған программаға ла «Урал»ды индергән. Был проект менән музыканттар Рәсәй буйлап гастролдәргә лә сыҡҡан. Улар Кемерово, Тольятти, Һамар, Ульяновск, Пермь, Екатеринбург, Яр Саллы, Ҡазанда, Себер ҡалаларында сығыш яһаған. Ике тынлы инструменттың – башҡорт ҡурайы менән «Hauptwerk» күсереп йөрөтмәле электрон орган тауыштары матур ҡушылып, тыңлаусыларға онотолмаҫлыҡ тәьҫорат бирә.

«Сәфәр концерттарында мин тәүҙә ҡыҫҡаса йөкмәткеһен һөйләйем һәм 5–6 оҙон халыҡ көйөн, шул иҫәптән «Урал»ды башҡарам. Орган концерттарын тыңларға музыканы үҙ иткән етди кешеләр йыйыла. Уларға шоу кәрәкмәй, ҡурайҙы яҡшы ҡабул итәләр», – тип билдәләй музыкант.

«Урал» йырының көйө киң диапазонлы (терцдецима), һалмаҡ темп, мажорлы-минорлы алмашыныулы пентатоника, бай орнаменталь ижек-ара һуҙып йырлау менән айырыла. Һуҙып йырлауҙарҙың барыһы ла тиерлек йырға көслө күтәрелеш, патетик тулҡынланыу бирә. Шиғырҙың үлсәме биш бүлкәтле, ямб формаһында, рифмаһы ҡапма-ҡаршылы, тик шулай ҙа һуҙып йырланғанда тыңлаусы шиғырҙың алмашыныусан рифмаһын ҡабул итеп өлгөрә алмай.

Йырҙы башҡарыу бик ҡатмарлы, шуға күрә лә ул башлыса ир-егеттәрҙең репертуарына ингән. Шулай ҙа йырсы, педагог, башҡорт фольклорын пропагандалаусы Флүрә Килдейәрова ла «Урал»ды йырлай.

«Урал» йырын, ҡурай һәм вокалдан тыш, фортепианола, скрипкала, ҡыл ҡумыҙҙа уйнайҙар. Композиторҙар Хөсәйен Әхмәтов, Айрат Кәримов уны тауыш һәм фортепиано өсөн эшкәрткән, ҡурайға Ғата Сөләймәнов һалған. XXI быуатта музыканттар «Урал»ды заманса итеп электрон инструменттарҙа ла башҡара.

«Урал» йыры һәр ваҡыт Башҡортостан композиторҙарын яңы әҫәрҙәр ижад итеүгә этәргес көс биргән. Йырҙың көйө Заһир Исмәғилевтең ике башҡорт халыҡ йырына симфоник увертюраһында бар. Александр Ключарёв уны «Урал» симфоник картинаһына индергән. Мәсәлим Вәлиевтең симфоник оркестр өсөн «Легенда»һында, Хөсәйен Әхмәтовтың һәм Рәүеф Мортазиндың «Советская Башкирия» документаль фильмындағы музыкаһында ла уны ишетергә мөмкин. Нур Дауытов та «Урал»ды үҙенең «Халҡым йырҙары» вокаль-симфоник циклында ҡулланған.

Композитор Заһир Исмәғилев ошо юлдарҙың авторына былай тип бәйән иткәйне: «Урал» йыры минең өсөн айырым мәғәнәгә эйә, шуға ла ул барлыҡ операларымда музыкаль тема булараҡ яңғырай. Ул Тыуған ил, уға ҡарата һөйөү лейтмотивы итеп ҡулланыла».

Ижадсы «Урал» йыры темаһын «Салауат Юлаев», «Шәүрә», «Урал илселәре», «Аҡмулла», «Ҡаһым түрә» операларында драматургия яғынан мөһим урындарға индергән. Был йырҙы хөрмәтле, оло тормош тәжрибәһе туплаған, Тыуған ил һәм халыҡ яҙмышы өсөн борсолған кешеләр – Сураман, Аҡсәсән, Аҡмулла, Буранбай башҡара. «Салауат Юлаев» операһында Салауаттың яуҙашы, ҡарт Сураман «Урал» менән сығыш яһай. Һәм унда авторҙың уй-ниәте асыҡ сағыла. «Урал» әҫәрҙең аҙағында – финал-апофеозда йәнә яңғырай һәм төп геройҙың Уралдың улы, халҡының өлөшө булыуын күрһәтә. Шанлы тарихи ваҡиғаларҙы – башҡорттарҙың Рус дәүләтенә ҡушылыуын күрһәткән «Урал илселәре» операһында иһә «Урал» халыҡ йыры төп музыкаль темаларҙың береһе булып тора.

«Башҡорт энциклопедияһы»нда «Урал» йырының темаһы рәсми дәүләт гимнында ҡулланылыуы тураһында әйтелгән.