Азат Айытҡолов, Башҡортостандың халыҡ артисы:
«Мин башҡорт, башҡорт булып тыуғанмын, башҡорт булып үлермен. Ғүмерем буйына ҡурайға хеҙмәт итермен. Уның ярҙамында мин донъя менән аралашам. Беҙгә килеп еткән бөтә халыҡ йырҙары – тарихи, барыһының да үҙенең энергетикаһы һәм аураһы бар, береһе икенсеһенә оҡшамаған. Шуға күрә уларға һаҡсыл ҡарайым һәм ҡурайҙа уйнағанда көй аша донъяға башҡорттар хаҡында һөйләргә тырышам. Был – үҙем сығыш яһаған концерттарымдың мотлаҡ өлөшө.

Музыка, бигерәк тә халыҡ көйҙәре өсөн һүҙҙәр кәрәкмәй, иң мөһиме, ысын күңелдән уйнау һәм һөйләү.

Ҡайһы берҙә үҙем өсөн генә уйнайым – репетиция түгел, ә медитация тип әйтергә мөмкин, был кешене ныҡ тынысландыра һәм уйҙарҙы тәртипкә килтерә».

Ҡурайсы әйтеүенсә, башҡорт халыҡ йырҙарының тарихи дөрөҫлөгөнә килгәндә, был бик асыҡ күренә. Рәсәй дәүләтенә ҡушылғандан һуңғы осорҙо ғына алайыҡ, башҡорттар рус ғәскәрҙәренең бөтә хәрби походтарында тиерлек ҡатнашҡан. Уларҙың күбеһе «Һыр», «Байыҡ», «Ҡаһым түрә», «Любизар», «Порт Артур» һәм башҡа халыҡ йырҙарында сағылыш тапҡан.

«Ошо йырҙарҙың көслө тетрәнеүҙәрҙән һуң тыуғанлығы аңлашыла.
1812 — 1814 йылдарҙағы Ватан һуғышында башҡорттар Парижға тиклем барып еткән. Бындай походтарҙа ҡурайсылар ҙа ҡатнашҡан, юғиһә был көйҙәр беҙгә килеп етмәҫ ине. Тарихта башҡорттарҙың дошман самолеты деталдәренән ҡурай яһау осраҡтары ла билдәле. Был инде Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында булған», – тип һөйләй ҡурайсы.

Ҡурай уйнаған кешенең тыны оҙон, тын юлдары иркен, күкрәге киң.
Был үпкәләрҙең һаулығына килтерә. Ҡурайсылар, тын юлдарына һалҡын тейҙереп ауырыһа, тиҙ һауыға. Тәмәке тартыу, киреһенсә, үпкәләрҙе зарарлай, шуға күп ҡурайсыларҙың ундай алама ғәҙәте юҡ.

Бәлки, тап шуғалыр ҙа ҡурайсыларҙы халыҡтың күңелен асыусы ябай музыканттар ғына түгел, ә тарихты һаҡлаусылар тип иҫәпләү ҡабул ителгәндер. Халыҡ көйҙәренең тарихын башҡаларға матур итеп һөйләй белеү ҙә бик мөһим.

Башҡорттар һүҙҙең һәм көйҙөң көсөн яҡшы белгән, шуға күрә йыйындарҙа ҡурайсылар һәм сәсәндәр иң абруйлы урындарҙы биләгән.

Ҡурайҙа уйнау серҙәре быуындан быуынға тапшырыла килгән. Арҙаҡлы һүҙ оҫталары – сәсәндәр ҙә ҡурайҙа һыҙҙырған. 102 йәшлек Байыҡ сәсән Париждан еңеү менән ҡайтҡан башҡорт яугирҙарын ҡурайҙа үҙе сығарған көйҙө уйнап ҡаршы алған. Был көй «Байыҡ» исеме менән беҙҙең көндәргә килеп еткән.

Ҡурайҙың үҙенә генә хас тембры бар. Уны башҡа уйын ҡоралы менән бутау мөмкин түгел. XIX быуат аҙағында уҡ «Рус музыка гәзите»ндә рус этнографы Сергей Рыбаков былай тип яҙған: «Был уйын ҡоралынан ағылған моң шул тиклем талғын һәм эскерһеҙ: башҡорт көйҙәренең илаһилығын тулыһынса асып биреү көсөнә эйә. Ҡурайға поэтик яңғырау, эпик юғарылыҡ, йомшаҡ тембр хас».

Бер нисә тиҫтә йыл элек кенә һәр ҡурайсы үҙ уйын ҡоралын үҙе яһаған. Беҙҙең көндәрҙә музыканттар ҡурайҙы йышыраҡ стандарт оҙонлоҡта, йәғни һигеҙ тотамлы итеп эшләүҙе хуп күрә. Ҡурайҙың осонан дүрт бармаҡ ҡуйып үлсәгәс, тәүге уйымды уялар, ҡалған уйымдарҙың араһы – өсәр иле. Бишенсе уйым дүртенсеһенән дүрт иле аралыҡта һырт яҡта уйыла. Уйымдар араһы дөрөҫ булғанда ғына, ҡурай яңғырауыҡлы, моңло һәм тәбиғи тембрлы була. Уны күҙ ҡараһы кеүек һаҡлайҙар. Ҡайһы бер ҡурайсыларҙың коллекцияһында хатта йылан тиреһе кейҙерелгән ҡурай бар. Был – ҡурайҙы матур итеп һаҡлау алымдарының береһе.

Музейҙарҙа тимерҙән эшләнгән ҡурайҙар ҙа осрай. Улар хәрби поход шарттарында ҡулланылған. Борон көмөш йәки хатта еҙ ҡурай хужаһы булыу ҙур мәртәбә һаналған. Бөгөнгө көндә халыҡ араһында ағас шпондан эшләнгән ҡурай киң таралған.

улай ҙа тәбиғи үләндән яһалған ҡурайҙың тауышын бер ни менән дә сағыштырырлыҡ түгел, тип иҫәпләй Хәйбулла районынан профессиональ ҡурайсы һәм оҫта Риф Дилмөхәмәтов.

Оҫтаның атаһы ла, олатаһы ла ҡурай тартҡан. Ә уның яҡын туғаны Ишмулла Дилмөхәмәтовтың исеме бар донъяға билдәле. Рифте ҡурай ҡырҡырға улар өйрәткән. Бөтә уҡыусыларының да ҡурайы булмау сәбәпле, ул уйын ҡоралын күпләп яһарға ҡарар иткән һәм шәхси эшҡыуар булып киткән.

Виртуоздар ҡурай уйнағанда тәбиғәт тауыштарын – төрлө ҡоштар тауышын, ел иҫкәнен һәм башҡа тауыштарҙы ла ишетергә мөмкин. Шулай уҡ ҡурайсылар йыш ҡына ҡушылып өзләп тә ебәрә. Өзләй белгән ҡурайсы юғары класлы оҫта тип һанала.

«Ҡурай – ябай уйын ҡоралы, тигән һүҙҙәрҙе йыш ишетергә тура килә. Эйе, был шулай, сөнки "ябайлыҡта – бөйөклөк", тиҙәр бит. Уның бер ҡатмарлығы ла юҡ, ләкин музыка һәм башҡарыусы ярҙамында ул бөйөккә әүерелә. Беҙ ҡурайҙы үҫтермәйбеҙ, ә, киреһенсә, ҡурай менән беҙ үҫәбеҙ һәм ижади яҡтан үҫешәбеҙ», — ти Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институтының традицион музыкаль башҡарыу кафедраһы мөдире Артур Ғайсаров.

«Ҡурайҙың башҡа үҙенсәлеге ла бар, профессионалдар телендә ҡурай – диатоник инструмент. Ябайыраҡ итеп әйткәндә, уның ҡара баҫмаҡтары юҡ, бөтәһе лә аҡ. Быны нотаға күсерһәк, беҙҙә до, ре, ми, фа, соль, ля була. Беренсе октавала си нотаһы юҡ, ләкин икенсе октавала си нотаһы барлыҡҡа килә. Шуға күрә тулы диатоника алабыҙ, шунлыҡтан ҡурайҙың си нотаһы юҡ тип әйтеү хата. Беренсе октавала етенсе баҫҡыс юҡ тип әйтеү дөрөҫөрәк була», – тип аңлата музыкант.

Хәҙерге ҡурайсылар Йомабай Иҫәнбаев, Ишмулла Дилмөхәмәтов, Кәрим Дияров, Ғата Сөләймәнов, Мөхтәр Батталов, Хәбир Байтимеров, Әҙеһәм Исҡужин кеүек уҙған быуат ҡурайсыларының башҡарыу сәнғәте традицияларын ҡәҙерләп һаҡлай.

1925 йылда Францияла Йомабай Иҫәнбаев менән булған хәл һаман да телдән телгә тапшырыла килә. Ҡурайсы бер төркөм артистар менән Парижға барған. Үҙе менән тамыры, һабағы булған ҡурай үләнен дә алған. Сығыш яһарға сираты еткәс, музыкант, сәхнәгә сығып, тамашасылар алдында ҡурай яһаған һәм башҡорт халыҡ көйҙәрен уйнап ебәргән. «Байыҡ» көйөн уйнай башлағас, бер ханым ҡулындағы алтын балдағын сисеп, ҡурайсының бармағына кейҙергән.

Ишмулла Дилмөхәмәтов XX быуатта башҡорт халҡының яратҡан ҡурайсыһы булған һәм ҡурайҙа уйнау виртуозы тип танылған. Ҡурайҙа боронғо оҫта ҡурайсылар кеүек өзләп уйнауҙы тергеҙеү уның ижады менән бәйле.

Күренекле музыкант һәм педагог Ғата Сөләймәнов ҡурайҙы тергеҙеүгә һәм үҫтереүгә ҙур өлөш индергән. Ул 1971 йылда Өфө сәнғәт училищеһында ҡурай класын асып, башҡарыу кимәлен яңы, профессиональ бейеклеккә күтәргән. Халыҡ музыка ҡоралында уйнау теорияһына һәм методикаһына нигеҙ һалған. Һуңынан ҡурайҙа уйнарға өйрәтеү буйынса уҡыу әсбабы баҫтырып сығарған.

Хәҙерге көндә Ришат Рәхимов, Азат Айытҡолов, Юлай Ғәйнетдинов, Ишморат Илбәков, Рәмил Ғәйзуллин, Рәсүл Ҡарабулатов, Роберт Юлдашев һәм башҡалар ҡурайҙа виртуоз уйнаусылар тип һанала.

Роберт Юлдашев етәкселегендәге «Ҡурайсы» ансамбле донъяның бик күп сәхнәләрендә, шул иҫәптән билдәле «Ла Скала» театрында һәм Мәскәүҙә Кремль һарайында сығыш яһаған. Музыкант Владимир Спиваков, Николай Носков, Гарик Сукачев, Пелагея кеүек артистар һәм сит ил йондоҙҙары менән хеҙмәттәшлек иткән. Ул Мәскәүҙә Францияның Deep Forest төркөмө лидеры Эрик Муке менән бергә сығыш яһаған. Коллектив Рәсәйҙә тәүге тапҡыр башҡорт фольклоры мотивтары буйынса яҙылған Brassy Sunrise («Медный рассвет») композицияһын тәҡдим иткән. Проект ике йыл самаһы элек, Эрик Муке Башҡортостанға «Евразия йөрәге» халыҡ-ара сәнғәт фестиваленә килгән саҡта, уйланылған.

Милли уйын ҡоралына бағышланған тағы бер мәҙәни объект – ҡурайсы егет һыны Өфөнөң «Искра» кинотеатры янында урынлашҡан. Һәйкәлдең авторы – Маргарита Александровна Соловьева-Ефимова.

Башҡорт опера һәм балет театры скверында композитор Заһир Исмәғилевкә ҡуйылған һәйкәлдә лә башҡорт халҡының ҡурайға сикһеҙ һөйөүе һәм ихтирамы сағылдырылған.

Өфөнөң 20-се башҡорт гимназияһы майҙансығында ла ҡурай сәскәһе рәүешендә эшләнгән арт-объект бар.