«Тамға» үҙе – «билдә» йәки «мөһөр» мәғәнәһендәге төрки һүҙе. Тамғаны ҡулланыу төрки халыҡтарҙа ныҡ үҫешкән була. Бөтөн төркиҙәрҙәге кеүек, башҡорттарҙа ла ырыуға мөнәсәбәтте, шәхсиәтте аңлатҡан билдәне тамға тип атайҙар.

Башҡорттарҙың тамғалары ырыу-ҡәбилә ҡоролошон һәм һәр ҡайһыһының, тулы хоҡуҡлы ағза булараҡ, уның бер араһына ҡарауын күрһәткән. Мәшһүр тарихсы, башҡорт халҡының этнографияһы һәм этногенезы буйынса белгес Р. Ғ. Кузеев башҡорт тамғаларының 3 мең ярымдан ашыу төрөн һанаған.

Тамға һаҡлау функцияларын да үтәгән. Уны күсмә һәм ярымкүсмә тормоштағы мөһим булған бөтөн әйберҙәргә лә һалғандар, мәҫәлән, ҡоралдарға һуҡҡандар, хайуандарҙы тамғалағандар (һуғыш аттарын йәки өйөр айғырҙарын). Шуның менән тотем билгеһенең тылсымлы йоғонтоһо аша уларҙың уңышлы файҙаланышы гарантияланған. Исламға тиклемге осорҙа тотем хайуаны символы шәхси һаҡлағыс сифатында араларында ырыу тамғаһы ла булған төрлө татуировкаларҙа сағылыш табыуы ихтимал.

Шәхси милекселек һәм йәмғиәттең ҡатламдарға бүленеүе нығына, шулай уҡ Ислам дине ныҡлап үтеп инә барған һайын тамғалар үҙҙәренең тәүге функцияларын юғалта һәм шәхси милекселек билгеләренә әйләнә бара. Артабан шәхси һәм ғаилә тамғалары барлыҡҡа килә. Улар нигеҙҙә үҙенең ырыу тамғаһын һаҡлай, мәгәр күптәр инде уның әһәмиәтен аңламай. Улар менән эре малды тамғалайҙар, көтөүлектәр, солоҡсолоҡ биләмәләрен билдәләйҙәр, солоҡтарҙың үҙҙәренә һуғалар, тамға шулай уҡ эйәһенең ҡултамғаһын да алмаштыра һ. б. Шулай итеп, тамға яҙыу барлыҡҡа килгәнсе малсылыҡ менән шөғөлләнгән халыҡтың тормошонда мөһим роль уйнай.

«Тамға – аралашыу сараһы булараҡ та хеҙмәт иткән күренеш. Тамғаларҙың атамалары башҡорт теленең лексика фондының халыҡтың матди һәм рухи мәҙәниәте тарихы менән тығыҙ бәйле булған бик күп боронғо, йыш ҡына уникаль элементтарын үҙ эсенә ала. Ул атамаларҙы өйрәнеү хәҙерге башҡорт әҙәби телендә булмаған һәм тел тарихы, шулай уҡ халыҡтың тарихы һәм этнографияһы мәсьәләләрен өйрәнеү өсөн бай материал булған бик күп һүҙҙәрҙе табырға мөмкинлек бирә», – тип яҙа филология фәндәре докторы В. З. Толомбаев үҙенең «Башҡорт тамғалары һәм уларҙың атамалары (лингвистик эҙләнеүҙәр)» хеҙмәтендә.

«Тамға» термины боронғо, урта быуаттарҙағы һәм һуңғыраҡҡы яҙма ҡомартҡыларҙа ҡулланыла (Мәхмүт Ҡашғариҙың – «Диуани лөғәт әт-төрк», Рәшит әд-Дин, Әбү-л-Ғази һәм башҡаларҙың хеҙмәттәрендә). Ваҡыт үтеү менән был һүҙҙең мәғәнәһе киңәйә: мәҫәлән, XIX быуаттың икенсе яртыһынан башлап, күп һанлы энциклопедик һүҙлектәрҙә тамғаға сама менән ошондай билдәләмә бирелә:

Тамға – төрөк һәм Төньяҡ Азияның монгол ҡәбиләләренең һыҙыҡтарҙың фантастик килешлелегенән, хайуандар йәки ҡоштар фигураларынан ғибәрәт һәм бөтөн ырыу өсөн дә, бөтөн ырыуҙаштар, шулай уҡ ырыуға ҡабул ителгәндәр өсөн дә мөһөр булып хеҙмәт иткән ырыу гербтарының атамалары. Монгол иҙеүе осоронда Рустә тамғалар ырыуҙарҙы, ҡалаларҙы һәм бер кенәз династияһын икенсеһенән үҙ-ара айырыу өсөн ҡабул ителгән.

Һуңыраҡ тауарҙар әйләнешенән алынған ҡайһы бер сауҙа йыйымдарын түләгәндә бирелгән таныҡлыҡтарҙы тамға тип атай башлағандар; ошо һүҙҙең һәм унан барлыҡҡа килгән башҡа терминдарҙың таможня йыйымдары тип аталған түләүҙәргә ҡағылышы ошонан килә. Шулай итеп, «таможня» һүҙе «тамға» һүҙенән барлыҡҡа килә.

Алтын Урҙа осоронда был термин Урта Азия, Көнсығыш Европа, Яҡын һәм Урта Көнсығыш, Кавказ менән Кавказ аръяғы илдәрендә тарала һәм унда, элеккеләренән тыш, «хан мөһөрө менән документ», «(аҡсалата) һалым» тигән яңы төшөнсәләр ала.

Башҡорттар тамғаларҙы үҙҙәренең аҫаба ерҙәренең, көтөүлектәренең сиктәрен билдәләү, солоҡ ағастарын, эш ҡоралдарын, малдарын, йорт һауыт-һабаһын һәм башҡа әйберҙәрен тамғалау өсөн әүҙем файҙалана. Улар хатта рәсми документтарҙа ҡултамғалар урынына ла ҡулланыла. Ырыуҙа тамғалар нәҫелдән нәҫелгә тапшырыла. Уларҙан айырылған түбәләр һәм аралар (аймаҡтар) шул уҡ тамғаның әҙерәк үҙгәртелгән вариантын файҙалана.

Һаман да, башҡорттар яҙа белмәгәнлектән ҡултамға урынына тамғаны ҡулланған тигән яңылыш фекер йәшәй, ләкин был дөрөҫ түгел, сөнки ундай осраҡта шәхси милекселек билгеһен файҙаланыу бик күп халыҡтарҙа таралған, шул иҫәптән ябай халыҡ араһында ғына түгел. «Шулай итеп, ҡайһы бер урыҫ волостарында хатта вазифалы кешеләр, мәҫәлән, волость судьялары ҡултамға урынына билге ҡуллана». Бындай хәл башҡорттар араһында ла күҙәтелә.

Был шундай факт менән дә раҫлана: архив документтарында тамғалар менән бергә кешеләрҙең үҙ ҡулы менән яҙылған «ҡул ҡуйҙым», «тамғамды һалдым», «ҡул ҡуйыу урынына тамға ҡуйҙым» һәм башҡалар тип яҙып ҡуйған осраҡтары ла күренә.

Һәр башҡорт ҡәбиләһе һәм ырыуының, ә улар ҡырҡтан ашыу, һыҙылышы һәм атамаһы менән бүтәндәрҙекенән айырылып торған үҙ төп тамғалары бар. Мәҫәлән, Түңгәүер ҡәбиләһенең тамғаһы – ярым ай, Бүләр ҡәбиләһенеке – ҡапҡа, Байлар ҡәбиләһенеке – әүернә, Ғәйнә ҡәбиләһенеке – һәнәк, Тамъян ҡәбиләһенеке – даға, Ҡыпсаҡ ҡәбиләһенеке – ҡабырға, Табын ҡәбиләһенеке – сүмес, Ҡатай ҡәбиләһенеке – тырма, Бөрйән ҡәбиләһенеке – яғалбай, Үҫәргән ҡәбиләһенеке – ҡойошҡан тип атала һәм башҡалар.

Башҡорт тамғаларының атамалары башҡорт халҡының көнкүреше, хужалыҡ итеүе һәм тормошоноң күп яҡтарын үҙ эсенә ала. Шуға ла уларҙы төрлө лексик-тематик төркөмдәргә бүлергә мөмкин.

Малсылыҡ әйберҙәренең исемдәре менән бәйле атамалар:
а) йылҡысылыҡта ҡулланылған әйберҙәр: ауыҙлыҡ, даға, ҡойошҡан, өҙәңге, сәкүшкә, еле (ҡылдан үрелгән һәм ҡолондарҙы бәйләр өсөн ике бағана араһына тартып ҡуйылған), дуға һәм башҡалар;
б) йорт хайуандары һәм уларҙың кәүҙәләренең өлөштәренең атамалары: дөйә муйыны, ат, кәзә мөгөҙө, ҡусҡар, эт ҡабырғаһы һәм башҡалар.

Ер эшкәртеү әйберҙәренең исемдәре менән бәйле атамалар: ураҡ, башаҡ һәм башҡалар.

Балыҡсылыҡ әйберҙәренең исемдәре менән бәйле атамалар: һалдау, ҡармаҡ һәм башҡалар.

Һунар һәм һуғыш әйберҙәренең исемдәре менән бәйле атамалар: йәйә, суҡмар, уҡ башағы, һөңгө һәм башҡалар.

Ҡортсолоҡ әйберҙәренең исемдәре менән бәйле атамалар: айбалға һәм башҡалар.

Кейем етештереү әйберҙәренең исемдәре менән бәйле атамалар: орсоҡ, кәләп, ирәк (тире иләү әйбере), һапҡыс (йөн туҡмау өсөн таяҡ) һәм башҡалар.

Йорт әйберҙәренең исемдәре менән бәйле атамалар:
а) йәйләүгә сыҡҡанда ҡоролған тирмә әйберҙәре: кирәгә (тирмәнең каркасы), сағараҡ (тирмәнең түбәһендәге дүңгәләк) һәм башҡалар;
б) ултыраҡ тормошта ауылда ҡоролған торлаҡ әйберҙәре: йорт, ҡапҡа, ҡашаға (мейестең кәрнизе), асамай (стропила), тороҡ (ике бағана араһындағы ҡойманың арҡыры тотҡосо) һәм башҡалар.

Көнкүреш әйберҙәренең исемдәре менән бәйле атамалар:
а) эш ҡоралдары: балға, сүкеш, бысаҡ, балта һәм башҡалар;
б) ҡоролмалар: таған, ылаш (ҡорот киптергес) һәм башҡалар;
в) һауыт-һаба: сүмес, ижау, туҫтаҡ һәм башҡалар.

Ҡыр хайуандары һәм уларҙың кәүҙә өлөштәренең исемдәре менән бәйле атамалар: ҡуян, ҡуян ҡолағы, төлкө ҡойроғо һәм башҡалар.

Ҡоштар һәм уларҙың кәүҙә өлөштәренең исемдәре менән бәйле атамалар: һуйыр аяҡ, ҡош ҡабырғаһы, ҡаҙаяҡ һәм башҡалар.

Төрлө фигуралар һәм формаларҙың исемдәре менән бәйле атамалар: түңәрәк, һигеҙле, ҡулса, һыҙыҡ, киртек һәм башҡалар.

Астронимдар менән бәйле атамалар: ай һәм башҡалар.

Дини мәғәнәләрҙе белдергән һүҙҙәр менән бәйле атамалар: бетеү, мәсет һәм башҡалар.

Үҫемлектәрҙең исемдәре менән бәйле атамалар: шыршы, әмзә (ҡыр йыуаһы) һәм башҡалар.

Туҡланыу продукттарының исемдәре менән бәйле атамалар: көлсә һәм башҡалар.

Урта быуаттарҙа ижад ителгән «Сыңғыҙнамә» әҫәрендә бәйән ителеүенсә, Сыңғыҙ хан тарафынан һәр башҡорт ырыуы бейенә айырым тамға, оран, ағас һәм ҡош бирелә. Ул, мәҫәлән, Ҡуңырат бей улы Һәнәклегә былай тип мөрәжәғәт итә: «Эй, Һәнәкле, әйҙә, һинең ағасың – Алмағас, ҡошоң – Ыласын, ораның – Ҡуңырат, ә тамғаң Ай булһын». Уйшын-Майҡы бейгә өндәшеп, Сыңғыҙ хан былай тигән: «Әйҙә, һинең ағасың – Ҡарама, ҡошоң – Бөркөт, ораның – Салауат, а тамғаң һинең Серкә булһын».

Әммә күренекле башҡорт ырыу тамғаларын өйрәнеүсе Д. Н. Соколов үҙенең «Башҡорт тамғалары» тип аталған билдәле хеҙмәтендә бының менән килешмәй һәм башҡорт тамғалары Сыңғыҙ ханға тиклем үк бик күпкә алдараҡ булған тип раҫлай. Тюрколог Сәғит Мираҫов та башҡорт тамғалары монголдарҙан алынған тигән фекергә ҡаршы сыға һәм, Мәхмүт Ҡашғариҙың монгол-татар яуына тиклем яҙылған «Диуани лөғәт әт-төрк» тигән хеҙмәтенән өҙөк килтереп, төрки халыҡтарҙа тамғаларҙың монгол баҫҡынсылығына тиклем үк булғанлығын иҫбатлай.

«Башҡорттар тураһындағы күләмле әҙәбиәттә мин башҡорттар ҡулланған тамғалар хаҡында тик бер генә телгә алыуҙы осраттым, атап әйткәндә, В. С. Легкобытовтың "Башҡорттар" тип аталған мәҡәләһендәге Плюшарҙың "Энциклопедик лексиконы"нда. Шуға ла уны тулыһынса килтерәм: "Һәр бер уҡый-яҙа белмәгән башҡорттоң да үҙенең тамғаһы йәки ҡул ҡуя торған билгеһе бар: ул уны ҡултамға урынына ҡуя, урмандағы үҙенең солоғона һуға, үҙе үрсеткән аттарын тамғалай һәм башҡалар"», – тип яҙа башҡорт ырыу тамғаларын өйрәнеүсе Д. Н. Соколов үҙенең «Башҡорт тамғалары» тип аталған хеҙмәтендә.

Ләкин Соколов Легкобытов менән килешмәй һәм башҡорттарҙағы ҡәбилә-ырыу тамғаларына дөрөҫөрәк билдәләмә бирә: «Беренсенән, уҡый-яҙа белмәгән генә түгел, ә белемле башҡорттарҙың үҙ тамғалары бар һәм ҡултамға ҡуйыуҙан башҡа бөтөн осраҡтарҙа ла, башҡалар кеүек, уларҙы файҙаланалар; икенсенән, һәр башҡорттоң да үҙ тамғаһы булмай, ә төрлө ғаиләләрҙеке генә: айырылып сыҡмаған ғаилә ағзаларының тамғалары йорт хужаһыныҡы менән бер төрлө. Шулай итеп, башҡорт тамғаһы ул – ғаилә милекселеге йәки йорт хужаһының милекселек билгеһе.

Тамғалар акттарға ҡул ҡуйыу өсөн ҡулланыла, шуға ла ул был яңы функцияла ҡулланылышына үҙенең тәғәйенләнеше менән бик тап килә: айырылып сыҡмаған ағаһы, ҡустыһы йәки улы, инде бәлиғ булһалар ҙа, йорттағы өлкәндәрҙең тамғаһы менән ҡул ҡуялар. Шуның өсөн дә тамға шәхси мөһөр була алмай».

Башҡорттарҙа борон-борондан йорт хужаһының вариҫына (өлкән улына) атаһының тамғаһы мираҫ булып күсә; бүленеп сыҡмаған уландары ла, ағай-ҡустылары ла шул уҡ тамғаны файҙалана, ләкин атаһынан йәки ағаһынан айырылып, башҡа сыҡҡандан һуң тамғаһын үҙгәртә, ғәҙәттә, башҡорт өйләнгәс тә башҡа сыға. Тик кесе улы ғына атаһының тамғаһын һаҡлай.

Башҡорттар бөтөн әйберҙәренә лә тиерлек тамға һуға. Тамғалау был әйберҙәргә эйә булыуҙы күрһәтә. Эре малдарын да тамғалайҙар. Малды тамғалау буйынса айырым байрамдар ҙа булған. Күсмә халыҡтар донъяһында ҡыйбатлы һәм көнитмеш өсөн әһәмиәтле бөтөн нәмәне лә тамғалау матди һәм рухи ҡимәттәрҙең мираҫ булып күсәгилешлеге тураһында һөйләй. XX быуаттың аҙағына тиклем мәҙәниәтте быуындан быуынға тапшырыу шулай итеп башҡарылған.

Тамғалар предметҡа күрһәтеп, билдәләп, фекерҙе, дөрөҫөрәге, предметҡа ҡарата ирекле аңлатма биргән төшөнсәне белдерә. Был төшөнсәләрҙең төрлөсә аңлатылыуы ихтимал, мәҫәлән, аттың янбашына һуғылған тамға был аттың кемдекелер булыуын күрһәтә; тамға һуғылған ағас уның кемделекелер булыуы тураһында һөйләмәй, ә эйәһе кемдер булған биләмәнең сиктәрен күрһәтә; солоҡ ағасы ла шулай уҡ тамғаланыуы ихтимал; эш ҡағыҙына төшөрөлгән тамға мөһөр тип ҡабул ителә; ә предметтарҙың кемдеке икәнлеге тамғаларҙың формаһына ҡарап билдәләнә.

«Ағайҙарымдың береһе – Мортаза беҙҙең нәҫелдә уҡый-яҙа белгән беренсе кеше булды. Ә уға хәтлем беҙҙекеләрҙән берәү ҙә хатта үҙенең ҡултамғаһын да ҡуя белмәй ине. Ҡултамға урынына әллә һәнәккә, әллә тауыҡ тәпәйенә оҡшаған тамға ҡуялар ине. Уны бөтөн ерҙә лә күрергә мөмкин ине: ер биләмәләренең сик бағаналарында ла, аттың егәрендә лә, янбашында ла, хатта балта һабында ла», – тип хәтерләгән Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәрим.

«Башҡортостан – классик ҡортсолоҡ иле, һәм унда ҡортсолоҡ бик боронғо замандарҙан алып сәскә атҡан», – тип яҙа билдәле этнограф С. И. Руденко. Археологик мәғлүмәттәргә ярашлы, Башҡортостанда солоҡ ҡортсолоғоноң барлыҡҡа килеүен иртә тимер быуатына алып барып тоташтырырға була.

«Ҡортсолоҡ кәсептәре буйынса башҡорттарҙы үтә алған халыҡты табыу мөмкин түгелдер», – тип билдәләгән XVIII быуатта башҡорт халҡының солоҡсолоҡтағы ҡаҙаныштары тураһында билдәле урыҫ географы, тарихсы, крайҙы өйрәнеүсе, Санкт-Петербург фәндәр академияһының мөхбир-ағзаһы Петр Рычков. «Башҡортостанда бер башҡорттоң икешәр мең, хатта унан да күберәк солоғо булған һәм унан улар ғәләмәт һәйбәт килем алған хужалар әҙ түгел. Башҡортостанда ат һәм бал ҡорто тотоу кәсебен иң яҡшы һәм табышлы шөғөл, тип әйтергә була», – тип дауам итә П. И. Рычков.

Үҙҙәренең солоҡсолоҡ биләмәләрендә башҡорттар ҡырағай бал ҡорттары оялаған тәбиғи ағас ҡыуышлыҡтарын солоҡтарҙан – яһалма ҡыуышлыҡтар эшләнгән ағастарҙан айырған. Тәбиғи солоҡтар ҙа, яһалма солоҡтар ҙа шәхси милек булған һәм уларҙың һәр береһенә мотлаҡ эйәһенең милекселек билгеһе, тамға һуғылған. Башҡорттарҙың солоҡ ағастары күсемһеҙ милек һаналған, унда ниндәйҙер ырыуҙың, нәҫелдең айырыу билдәһе (тамға) булған һәм документтарҙа улар шул тамға аҫтында телгә алынған.

Солоҡтарҙың эйәләре, дөйөм ырыу тамғаһына башҡаларҙыҡынан айырылып торған үҙгәреш индереп, үҙҙәренең тамғаларын булдырып, шуны һуҡҡан. Солоҡ ағастарына һуғылған тамғалар был солоҡҡа ла, ошо тирәләге солоҡ урманына ла эйәлек хоҡуғын билдәләй. Солоҡтарҙың хужаһының яҙма рөхсәтенән тыш бер кемдең дә солоҡтарҙы файҙаланырға хоҡуғы булмаған. Башҡорт халҡында был хоҡуҡи практика XVII быуатта киң таралған булған. Шуның өсөн дә һәр айырым осраҡта сит биләмәләге солоҡтарҙы файҙаланыу буйынса айырым килешелгән.

Булған этнографик мәғлүмәттәр буйынса, ябай геометрик фигуралар (түңәрәк, дүртмөйөш, өсмөйөш, мөйөш һәм башҡалар), сакраль пиктограммалар, ҡоштар һәм хайуандар, көнкүреш әйберҙәре, эш һәм һуғыш ҡоралдары, аттың егәре (сбруя), ҡайһы саҡта алфавиттың төрлө хәрефтәре тамғаның прототибы сифатында сығыш яһаған. Күп кенә билгеләрҙең прототиптары булып, бәлки, тотем хайуандар йәки тарихы ҡәбилә-ырыу мөнәсәбәттәренә барып тоташҡан символдар торғандыр. Шуның өсөн дә күп кенә (айырыуса ҡатмарлы булмаған) билгеләрҙең графемалары территориаль, мәҙәни һәм хронологик йәһәттән бәйле булмаған социумдарҙа бер юлы йәки бер-бер артлы файҙаланған булыуы ихтимал.

Шул уҡ ваҡытта пиктограммалар һайланған нәмәнең өҫтөнә ауыр инструмент (ҡасау, бысаҡ, бағау һ. б.) менән билгеләрҙе төшөргәндә ҡотолғоһоҙ булған билдәле бер стилизацияға дусар. Тамға рәүешендәге билгегә ҡарата төп талаптар ул – график аңлайышлылыҡ һәм лаконизм, шулай уҡ булған һүрәтләү схемаһы ҡыҫаларында потенциаль алмаштырыу мөмкинлеге. Билгенең һыҙымы ни тиклем ябай булһа, төрлө нәмә (таш, күн, ағас һәм башҡаларға) өҫтөнә төшөрөп, уны йыш файҙаланыуы ла еңелерәк булыуы шулай иҫәпкә алынған, күрәһең.

Боронғо кешеләр таш-ҡаяларға төшөргән тамға рәүешендәге билгеләр башҡорттарҙа тамғаларҙы файҙаланыуҙың төрлөлөгө хаҡында шаһитлыҡ итә. Башҡортостан территорияһында археологтар тарафынан бик күп таш-ҡая ҡомартҡылары табылған: мәҫәлән, шундай билгеләр – Бөрө районындағы Тамғаташ ҡаяһында, Ҡандракүл ярындағы Яҙматашта, Асылыкүл буйындағы Ҡаҙанташ менән «ат тояҡтары эҙҙәре һәм тамға рәүешендәге билгеләр» соҡоп яҙылған Заятүләк ташы, Дәүләкән районы Буранғол ауылы эргәһендәге Ташлығол тауындағы таштарҙағы билгеләр, Әлшәй районы Ташлы ауылы янындағы Киленташта табылған.

Уларҙы өйрәнеүсе ғалим Р. Б. Әхмәров, был ҡомартҡыларҙа табылған тамғалар дини йолалар менән бәйле, тигән фекергә килә. «Һәр башҡорт ауылының изге йолалар уҙғара торған тауҙары, ҡаялары һәм урмандары булған һәм башҡорттар унда үҙҙәренең ырыу йәки ғаилә билгеләрен – тамғаларын ҡалдырған», – тип яҙа ул. Күрәһең, улар был изге урындарҙа үҙҙәренең булыуын шулай белдергән.

Башҡорттарҙың элекке ырыу-ҡәбилә структураһының күп атрибуттары бөгөнгә тиклем һаҡланмаған. Генеалогияларҙа, фольклорҙа, информаторҙарҙың хәтерендә этнонимдарҙан тыш ырыу тамғалары һәм уларҙың атамалары, ҡоштары, ағастары, орандары тураһында мәғлүмәт табырға мөмкин әле. Улар тәүтормош осоронда барлыҡҡа килә һәм уларҙың анимистик донъяға ҡарашы менән бәйле ырыуҙар халҡының тормошонда ҙур әһәмиәткә эйә була. Элекке әһәмиәтен юғалтһа ла, тамғалар хәҙерге заманға тиклем һаҡланған. Хәҙерге башҡорт телендә «тамға» лексемаһын «билге» полисемантаһының синонимы булараҡ файҙаланыу әүҙемләшә бара.

Файҙаланылған әҙәбиәт һәм сығанаҡтар:

1. Соколов Д. Н. О башкирских тамгах. Ырымбур, 1904.
2. Толомбаев В. З. Башкирские тамги и их названия (лингвистическое исследование). Өфө, 2001.
3. Руденко С. И. Башкиры: Историко-этнографические очерки. Өфө, 2006.
4. Кузеев Р. Г. Башкирские шежере. Өфө, 1960.
5. История башкирских родов. Т. 1 – 40. Өфө, 2014 – 2019.
6. Мәжитов Н. А., Солтанова Ә. Н. История Башкортостана с древнейших времен до XVI в. Өфө, 1994.
7. «Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы» Халыҡ-ара йәмәғәт берекмәләре союзы сайты: kurultai.ru

© Ярмуллин С. Ш., автор-төҙөүсе, 2021