Таһир менән Зөһрә – бар донъяға киң билдәле «Ромео һәм Джульетта» әҫәренә оҡшаған фажиғәле мөхәббәт тарихы. Был тарихтың тамырҙары көнсығыш әҙәбиәтенә барып тоташа. 1960 йылда дастанды (фольклор йәки әҙәбиәттәге эпик әҫәр) Ырымбур өлкәһе Ҡотош ауылында Кирәй Мәргән яҙып ала.

Әҫәр үҙәгендә – йәш егет Таһир менән йәш ҡыҙ Зөһрәнең һөйөү тарихы. Улар бергә үҫә, балалары тыумаҫ элек аталары (хан һәм уның вәзире) уларҙы кейәү һәм кәләш тип иғлан итә. Вәзирҙең үлеменән һуң хан ҡыҙын етемгә биреүҙән баш тарта, шуға ла егетте һандыҡҡа ултыртып, йылғаға ташларға бойора. Әммә егет һәләк булмай, сит яҡтарҙа ҙур михнәттәр күреп тыуған яғына әйләнеп ҡайта. Тарихтың бер версияһы буйынса, Зөһрәне бай кешегә кейәүгә бирәләр. Зөһрә, Таһирҙы язалап үлтергәндән һуң, үҙенә үҙе ҡул һала.

«Таһир менән Зөһрә» – байтаҡ төрки халыҡтарында популяр әҫәр. Сәйәди псевдонимы менән билдәле шағир шиғри риүәйәтте эшкәрткән тәүге автор иҫәпләнә.

Уның тормошо һәм эшмәкәрлеге тураһында мәғлүмәт һаҡланмаған. Сәйәдиҙең Хайрабад ҡалаһында (Афғанстан) йәшәүе ихтимал. Шулай уҡ уның «Сәйәд» тип аталған төрөкмән ҡәбиләһенән булыуы ла бар.

Үзбәк филологтары С. Хөсәйен, Х. Зарифов Сәйәдиҙе XVI быуат сиктәрендә ижад иткән тип билдәләй.

Сәйәди әҫәре боронғо дөйөм төрки телендә яҙылған. Йөҙҙән ашыу шиғри бүлеккә бүленгән.

Сәйәди дастанының сюжеты күпкә боронғораҡ башҡорт һүҙ сәнғәте ҡомартҡыһы «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу» эпосы менән ауаздаш.

Эпостарҙың айырмаһы шунда – ауыҙ-тел ижады өлгөһөндә һүҙ күсмә хандар тормошо тураһында бара. Өҫтәүенә, «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу» башлыса сәсмә формала йөрөй. Ә «Таһир менән Зөһрә» эпосы иһә беҙгә әҙәбиәттән килгән. Шулай итеп, китап әҫәре, телдән телгә таралып, үҙгәреп, яңы художестволы, шиғри элементтар, көй менән байытылып, әҙәби ҡомартҡынан коллектив ижад формаһына әүерелгән.

Әлеге ваҡытта Сәйәдиҙең «Таһир менән Зөһрә» дастаны күсермәләре Рәсәй Фәндәр академияһы Көнсығышты өйрәнеү институтының Санкт-Петербург бүлеге, Үзбәкстан Фәндәр академияһы Көнсығышты өйрәнеү институты, Үзбәкстан Фәндәр академияһы А. С. Пушкин исемендәге Тел һәм әҙәбиәт институтының Әҙәбиәт музейы, М. Е. Салтыков-Щедрин исемендәге Санкт-Петербург дәүләт халыҡ китапханаһы, Төркмәнстан Фәндәр академияһы Әҙәбиәт институты, Татарстан Республикаһы Ғ. Ибраһимов исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты фондтарында һаҡлана.

Сәйәдиҙән һуң XIX быуат шағирҙары Әхмәт Уразаев-Ҡормаши («Ҡисса-и Таһир һәм Зөһрә») менән Молланепес («Зөһрә-Таһир») ошо уҡ сюжетҡа ҡоролған әҫәрҙәр ижад итә.
Ә. Уразаев-Ҡормаши әҫәре, үҙ сиратында, ҡаҙаҡ аҡыны Аҡылбәк Сабаловҡа «Таһир-Зөһрә» дастанын яҙырға нигеҙ була. Был әҫәр 1911 йылда Ҡазанда баҫыла.
Төрки халыҡтарында "Таһир менән Зөһрә" риүәйәтенең байтаҡ фольклор варианттары ла таралған. Башҡорт фольклорсылары Ырымбур өлкәһендә һәм Башҡортостан Республикаһында легенданың төрлө күләмдәге 15 вариантын яҙып алған.

* РОМАНҒА ОҠШАШ "ТАҺИР ҺӘМ ЗӨҺРӘ" ДАСТАНЫНДА ТРАДИЦИОН СТИЛЬ, СЮЖЕТ И ЭПИК МОТИВТАР.
«Тел ғилемен һәм әҙәбиәтте өйрәнеү» белгеслеге буйынса ғилми мәҡәлә тексы, Мөхәмәтйәнова Лилиә Хатип ҡыҙы.

Урта Азия менән Рәсәйҙең көнсығыш-европа өлөшөнөң бәйләнеше Болғар дәүләте аша тормошҡа ашырыла. Ул ваҡытта Башҡортостандың көнбайыш райондары ла ошо дәүләт составында була. Мөнәсәбәттәрҙең йылдам үҫеше һәм иҡтисади бәйләнештәрҙең көсәйеүе Башҡортостанға мосолман динен, дини һәм донъяуи әҙәбиәттең үтеп инеүенә килтерә. Ҡазан ханлығы осоронда (XV – XVI бб.) ижад ителгән бихисап әҫәрҙәр иҫәбенә «Таһир илә Зөһрә» поэмаһының болғар версияһы ла ҡарай. Әҫәр Волга буйы һәм Урал яны биләмәһендә киң тарала. Ул өйҙән өйгә, ауылдан ауылға, быуындан быуынға тапшырыла.

«Ҡышҡы оҙайлы төндәрҙә беҙҙең өйҙә йыш ҡына үҙенә күрә әҙәби кисәләр булып ала торғайны, – тип хәтерләй үҙенең бала сағы тураһында Башҡортостандың халыҡ шағиры Сәйфи Ҡудаш. – Оло ғаилә өрлөккә эленгән етеле шәм яҡтыһына өй уртаһына йыйыла... Тынлыҡ урынлаша. Һәм ошо тынлыҡта, һәр беребеҙҙең хис-тойғоларын үҙенә йәлеп итеп, һағышлы тауыш яңғырай. Был Йәһүҙә ағайҙың тауышы... Беҙҙең кистәрҙе ҡыҫҡартҡан репертуары сикле ине: «Ҫөбәт әл-ғажизин», «Рисаләи Ғәзизә», «Бәдауам», «Буҙъегет», «Ҡаһарман Ҡатил», «Тутыйнамә», «Киҫекбаш», «Таһир илә Зөһрә», «Йософ менән Зөләйха» һәм башҡа әҫәрҙәр»**.

«Таһир менән Зөһрә» поэмаһы миҫалында башҡорт фольклоры һәм әҙәбиәтенең кире бәйләнеше билдәләнә, тип иҫәпләй ҡайһы бер фольклорсылар.

Мөхәббәт ҡобайырҙары – эпостар булараҡ көнсығыш әҙәбиәте дастандарын үҙләштереүгә нигеҙ һәм яңы һүҙ сәнғәтенә ынтылыш булғанда, көнүҙәк мәсьәләләр, үткәрелгән идеялар, шулай уҡ тематик, художество биҙәлеше оҡшашлығы арҡаһында, яҙма әҙәби әҫәр ауыҙ-тел ижады формаһына күсә лә инде. «Таһир менән Зөһрә» – төп сюжеты һаҡланып, яңы художество элементтары менән байытылып, халыҡ көйөнә көйләп башҡарыла алған ошондай төп миҫал. Шуға ла бындай әҫәрҙең бер төрлө генә билдәләмәһе юҡ: ул әкиәт тә, йыр ҙа, эпос та, ҡисса ла, поэма ла.

Төрки телле әҙәбиәтте 1800 йылда нәшер итә башлайҙар. Петербургтан Ҡазанға китаптарҙы ғәрәп шрифында сығарған «Азия типографияһы» күсеп килә. Һуңыраҡ университет типографияһы эшләй башлай, 1829 йылда улар берләшә. Артабан тағы ла ваҡ типографиялар барлыҡҡа килә. Ләкин, библиографик белешмәләр раҫлауынса, 1801 йылдан 1866 йылға тиклем халыҡтың яратҡан әҫәре «Таһир менән Зөһрә» баҫтырылмай.
Башҡорт энциклопедияһында, дастан фрагменттары һамаҡ-көй стилендә башҡарыла, тип телгә алына.

Башҡорт фольклоры тамырҙары, IX быуат аҙағынан XIX быуат башына тиклем көньяҡ Уралда йәшәгән, малсылыҡ менән шөғөлләнгән төрки ҡәбиләләр мәҙәниәтенә барып тоташа. Башҡорттарҙың фольклорында мәжүсилек һәм мосолман дине мотивтары берләшкән.

Эпик әҫәрҙәр көйләп (речитатив мелодика) һәм бик йыш думбыра оҙатыуында башҡарыла.

** Әхнәф Харисов «Башҡорт халҡының әҙәби мираҫы», Өфө, 2007 й.

Был әҫәр буйынса тәүге спектакль М. Ғафури исемендәге Башҡорт драма театрында ҡуйылған. Тәүге художество етәксеһе һәм директоры Вәлиулла Мортазин-Иманский, 1907 йылдан, дәүләт театрына нигеҙ һалған «Сәйәр», «Ширҡәт» һәм башҡа сәхнә труппаларын етәкләй. Театрҙың 20-се йылдар башындағы художество концепцияһы Европа театрҙары ҡанундары, реализм һәм халыҡ театры поэтикаһы синтезынан ғибәрәт. Репертуар режиссер Фәтхи Бурнаштың «Таһир менән Зөһрә» спектаклен дә үҙ эсенә ала.

Сибай башҡорт «Сулпан» балалар театры башҡорт халыҡ театры булараҡ 1950-се йылдар аҙағында үҙенең эшмәкәрлеген башлай. Ойоштороусыһы булып ул ваҡытта металлургия сәнәғәте эшселәре профсоюзы өлкә комитетының Башҡорт баҡыр-көкөрт комбинаты профсоюз комитеты сығыш яһай. Театр студияһын Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы Хәниф Хәжми улы Сафин етәкләй.

Ҡыҫҡа ваҡыт эсендә ул халыҡсан рух һәм романтика менән һуғарылған «Таһир менән Зөһрә» спектаклен ҡуйыуға өлгәшә.

1945 йылғы «Таһир менән Зөһрә» нәфис фильмы Ташкент киностудияһы тарафынан төшөрөлгән. Режиссёры – Нәби Ғәниев.

1989 йылда «Таһир менән Зөһрә» йәнһүрәте төшөрөлә. Режиссеры – Ирина Кривошеева, «Үзбәкстан» студияһы.

2010 йылда Булат Йосопов киномәктәбе уҡыусыһы, режиссёр Альвина Лоҡманованың ҡыҫҡа метражлы «Искушение» фильмы төшөрөлдө. Альвина Лоҡманова геройҙарҙы хәҙерге заманға күсереп, легендар дастандың яңы версияһын тәҡдим итте.