Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
«ӨС ТАҒАН» БАШҠОРТ ЙОЛА БЕЙЕҮЕ
Башҡорттарҙың боронғо йола-ышаныуҙарын сағылдырған күмәк ҡатын-ҡыҙ бейеүе
Бейеү тарихы
Башҡорттарҙың боронғо мифологияһына нигеҙләнгән бик боронғо бейеү. Уның тарихы быуаттар төпкөлөнә китә.
«Бейеү өс быуын кешеһенең берҙәмлеген генә түгел, ә быуындар алышыуын, яңырыуын да символлаштыра. Бейеүҙең мифологик тамырҙары кешелектең үлем һәм тыуыу культына барып тоташа. Бейеүҙең нигеҙендә тормоштоң өҙлөкһөҙ хәрәкәт итеүе сағылдырылған».

Л. И. Нагаева,
тарих фәндәре кандидаты
Бейеү тарихына бәйле тағы бер фекер
«Был бейеүҙең тамыры башҡорттарҙың бик боронғо көнкүреш үҙенсәлеген сағылдырған ышаныуға барып тоташа. Иртә яҙҙан малдарҙы ҡырға ебәрер алдынан, башҡорттар (был йола башҡа бик күп халыҡтарҙа ла күҙәтелә) уларҙы таҙартыу, һаҡлау маҡсатында ут аша үткәргәндәр. Сыраҡ яғып, өс кеше өс яҡлап тотоп торған, мал шуның араһынан үтергә тейеш булған. Үткән саҡта мал утҡа тейергә тейеш булмаған. Шулай малды таҙартыу йолаһы башҡарылған. Өс яҡлап яғыуҙың сәбәбе өс һанының тылсымлы көсөнә ҡайтып ҡалған. Аҙаҡ инде ышаныу-йола ниндәйҙер кимәлдә "Өс таған" бейеүендә лә сағылыш тапҡан. Тәңрегә (ҡояшҡа) табыныу, унан байлыҡ, мал үрсеүен, уның именлеген һорау бейеүҙең төп мәғәнәһенең береһе булып тора».
Р. Ә. Солтангәрәева,
филология фәндәре докторы
Бейеүҙең башҡарылыу тәртибе
Бейеүҙе төрлө йәштәге ҡатын-ҡыҙ башҡара. Күмәк ҡатын-ҡыҙ ҙур түңәрәк яһап баҫа. Улар уң яҡҡа табан ҡулға-ҡул тотоношоп, аяҡ табанына тулыһынса баҫып, ваҡ ҡына һалмаҡ алмаш аҙым менән бейей. Ҙур түңәрәктең эсендә өсәр кеше, тағы бәләкәй түңәрәктәр яһап, ҡулға-ҡул тотоношоп, уң яҡҡа табан бейей. 9-16 такт эшләнә. Ҙур түңәрәктәгеләр туҡтап, бер үк ваҡытта ҡул саба һәм тыпырлатып бейей. Ҙур түңәрәк эсендәге өс ҡыҙҙың икеһе парлашып, ҡулға-ҡул эләктерешеп, тыпырлатып бейей, "артыҡ" ҡалған өсөнсө ҡыҙ ҙур түңәрәктәге берәй ҡыҙҙы бейергә саҡыра. Ҡыҙҙар ҡушлап, ҡулға-ҡул эләктерешеп, өйөрөлөп бейей. Һәм саҡырған ҡыҙҙар ҙур түңәрәккә тора, ә саҡырылғандар эстәге бәләкәй түңәрәккә баҫа. Шул рәүешле бейей башлайҙар. Эстәге түңәрәктәрҙәге бейеүселәр һәр ваҡыт алышынып тора. Бейеүҙең үҙенсәлеге шунда, уны бик оҙаҡ туҡтауһыҙ бейергә мөмкин. Ҡатын-ҡыҙ арығансы бейей.
Бейеүҙең кинетограммаһы һәм нотацияһы (фотоһүрәттәр Л. Нагаеваның «Башҡорт халыҡ хореографияһы» китабынан алынды)
Йола бейеүе булараҡ ҡайҙа башҡарыла?
XIX быуат аҙағы - XX быуат баштарында бейеү боронғо ышаныу менән бәйләнеште тулыһынса тиерлек юғалтҡан. Йола бейеүе булараҡ ул «Ҡарға бутҡаһы» байрамында башҡарылған. Иртә яҙҙа үткәрелгән, башҡорттарҙың йола-ышаныуҙарын сағылдырған был байрамда «Өс таған» бейеүенең башҡарылыуы айырым мәғәнәгә эйә булған. Ҡатын-ҡыҙҙың ҡулға-ҡул тотоношоп бейеүе берҙәмлекте белдерһә, түңәрәк яһап бейеү именлек, муллыҡ һорап тәбиғәткә, ҡояшҡа табыныуҙы аңлатан.
С. И. Руденко «Башкиры» монографияһында «Ҡарға бутҡаһы» байрамы тураһында яҙғанда, ҡыҙҙар «Өс таған» уйынын уйнайҙар, тип иҫкә алып үтә.

С. И. Руденко,
этнограф, тарихсы, археолог, башҡорттарҙың ышаныуҙары һәм этнографияһы буйынса ғилми хеҙмәттәр авторы (1885–1969)
Бейеүҙең сакраль мәғәнәһе нимәлә?
Түңәрәк яһап әйләнеү был бейеүҙең төп элементы булып тора. Түңәрәк магик көскә эйә, тип иҫәпләнгән. Түңәрәк - ҡояш һәм ай культына ҡараған йыһан символикаһы. Шулай уҡ миҙгел алышыныуы, уңдырышлылыҡ, тыуыу һәм үлем культы булып та тора. Боронғо ышаныуҙар буйынса, түңәрәк яһап хәрәкәт итеү таҙарыныу, һауығыу, яңы көс алыу менән бәйле булған. Тәңренән ошо рәүешле көс, ҡөҙрәт һорағандар.
Әсфәндиәр ҡыҙы Солтангәрәева билдәләүенсә: «Түңәрәк, тәү мәғәнәһе буйынса, һаҡлау, һауыҡтырыу магияһына эйә. Түңәрәккә баҫып, әйләнеп бейеү аллаларға, ырыуҙы ҡурсалаусы-тотемдарға ялбарыу, өндәшеү функцияһын үтәгән боронғо йола булып тора».
«Өс таған» бейеүе бөгөнгө көндә
Бейеү, бөгөнгө көндә тулыһынса йола мәғәнәһен юғалтып, йырлы, уйынлы бейеү формаһында башҡарыла. Ғәҙәттә, бейеүҙе ауыл клубтарында бейейҙәр. Бейеү шул рәүешле башлана: гармун көйө уйнала башлау менән, өс кеше тотоношоп иҙән уртаһына бейергә төшә. Улар көйҙөң беренсе бүлегендә һалмаҡ ҡына атлап йөрөй, икенсе бүлегендә тыпырлатып бейей. Шул өс кешенең икеһе парлашып, ҡулға-ҡул эләктерешеп бейей, ә өсөнсөһө ултырыусылар араһынан үҙе теләгән бер кешене саҡыра ла, шуның менән ҡулға-ҡул тотоношоп бейей. Яңы алынған кеше һәм теге, тәүге төшкән ике кеше, тағы ла өс таған барлыҡҡа килтерәләр, улар тағы икенселәрҙе төшөрәләр. Бейеү шулай гармун көйө туҡтағансы дауам итә.
Халыҡ ансамблдәрендә «Өс таған» бейеүе
Бөгөнгө көндә был бейеү ҡайһы бер төбәктәрҙә төҙөлгән халыҡ ансамблдәрендә башҡарыла. Шундайҙарҙың береһе Ейәнсура районы Сирғол ауылы һәүәҫкәрҙәре тарафынан төҙөлгән «Ҡарасәй» халыҡ фольклор-этнографик ансамбле. Уларҙың репертуарында «Өс таған» төп бейеүҙәрҙең береһе булып тора.
Фотоһүрәттәр «Ҡарасәй» ансамбле архивынан алынды
«Был бейеү беҙҙең яҡтарҙа борон-борондан булған. Уны минең өләсәйем, әсәйемдәр бейегән, аҙаҡ инде беҙ уйындарҙа һәр ваҡыт бейенек. Беҙ был бейеүҙе үҙебеҙҙең яҡҡа ғына хас таҡмаҡтарҙы әйтеп бейейбеҙ».

Г. Й. Юлдашбаева,
ансамблдең етәксеһе, бейеү ҡуйыусы
«Өс таған» бейеүе профессиональ бейеүселәр тарафынан башҡарыламы?
«Башҡорт халҡының боронғо ышаныу-йолаларына нигеҙләнгән был бейеү бөгөнгө көнгә тиклем беҙҙең сәхнәләрҙә ҡуйылманы. Әлбиттә, бейеүҙең айырым элементтары, хәрәкәттәре, идея-йөкмәткеһе башҡа бейеүҙәрҙә күҙәтелә. Минеңсә, ата-бабаларыбыҙҙың үткән тарихын, йәшәү рәүешен сағылдырған был бейеү профессиональ бейеүселәр тарафынан башҡарылырға, сәхнәләрҙә үҙ урынын табырға тейеш. Беҙҙең төп бурысыбыҙ - халҡыбыҙҙың үткәндәрен киләсәк быуынға еткереү. Ошо маҡсатта республика һәм яҡын-тирә өлкәләр буйлап мәктәп уҡыусылары өсөн концерт-лекторийҙар ойошторола. Унда тәҡдим ителгән бейеүҙәрҙең төп өлөшө милли фольклорға нигеҙләнгән. Ошо бейеүҙәр теҙмәһенә мотлаҡ «Өс таған» бейеүен дә индерергә кәрәк».

Р. Ф. Ғәбитов,
бейеүсе, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты.
Ҡулланылған әҙәбиәт:
1. Нагаева Л. И. Башкирская народная хореография. – Уфа: Китап, 1995. – 144 с.
2. Нагаева Л. И. Башкирские народные праздники, обряды и обычаи. – Уфа: Китап, 1999. – 160 с.
3. Нагаева Л. И. Танцы восточных башкир. – М.: Наука, 1981. – 128 с.
4. Руденко С. И. Башкиры: Историко-этнографические очерки. – Уфа: Китап, 2006. – 376 с.
5. Солтангәрәева Р. Ә. Башҡорт халыҡ бейеүе. – Өфө, 2009. – 130 бит (Г. В. Баймырҙина менән авторҙашлыҡта).
6. Солтангәрәева Р. Ә., Сөләймәнов Ә. М. Башҡорт халыҡ йола уйындары. – Өфө, 1997. – 120 бит.
7. Султангареева Р. А. Семейно-бытовой обрядовый фольклор башкирского народа. – Уфа: Гилем, 1998. – 243 с.
8. Султангареева Р. А. Танцевальный фольклор башкир. – Уфа: Гилем, Башк. энцикл., 2013. – 128 с.
© Сөләймәнова Р.Ә., автор-төҙөүсе, 2020 й.