Сығыр – башҡорттарҙа йөк күтәреү ҡорамалы

Бауҙың бер осонан аҫҡа тартҡанда, икенсе осондағы йөк, флагштоктағы йәки крандағы кеүек, өҫкә күтәрелә. Боронғо заманда сығыр менән ҡоҙоҡтан һыу алғандар, иген һалынған тоҡтарҙы ташығандар, төҙөлөштә ҡулланғандар.

Башҡорт телендә “сығыр" һүҙенең башҡа мәғәнәләре лә бар. Сығыр ул:
– һыу сығанағынан һыу алыу өсөн тәгәрмәсле механизм;
– ҡапҡа сығыры;
– кәрәсин лампаһы милтәһенең валы;
– балалар арбасығы;
– сәғәт шестерняһы.

“Инйәр бассейнындағы ҡатай башҡорттары бауҙы ике төрлө – ҡулдан һәм махсус станокта ишкән. Ҡулдан ишелгән бау ике, өс ҡатлы булған. Һалабаш бәйләмен услап алып, уртаһынан бөккәндәр ҙә стенаға беркеткәндәр, шунан бер өлөшөн уң яҡҡа, икенсеһен һул яҡҡа ишкәндәр, артабан шул рәүешле кире йүнәлештә дауам иткәндәр, төп өлөш килеп сыҡҡас, өсөнсө ҡатты ҡушҡандар.

Артабанғы ысул менән ишеүҙә бер нисә кеше ҡатнашҡан. Бау ишкәндә өс тотҡалы стан, ҡаттарҙы айырғыс һәм махсус таҡта ҡуйылған сана ҡулланғандар. Бау эшләүҙең бындай техникаһы күрше халыҡтарҙың, атап әйткәндә, татарҙарҙың һәм сыуаштарҙың, бау ишеү техникаһы менән тулыһынса тиерлек оҡшаш булған. Ҡатай башҡорттары бөгөнгө көнгә тиклем бауҙы һалабаштан ике ысул менән ишә, сөнки арзанға төшкән ныҡлы арҡандар һаман да киң ҡулланылышта."

Нығытып беркетеп ҡуйылған блок аша һалынған трос гордень тип атала. Гордень йөктө күтәргәндә һәм күсергәндәге тартыу көсө йүнәлешен үҙгәртә, ләкин уның ҡеүәтен арттырмай. Билдәле булыуынса, йөктө өҫкә түгел, ә аҫҡа тартыуы еңелерәк. Шулай итеп, уртаса ҙурлыҡтағы ҡулдың өҫ яҡҡа вертикаль йүнәлтелгән көсөргәнеше яҡынса 150 ньютонға тиң булһа, аҫ яҡҡа ҡарай йүнәлтелгән көсөргәнеше 250 ньютонға етә. Шуға күрә бау ҡуйылған бер шкивлы блоктар бөгөнгө көндә ауыр булмаған йөктәрҙе күтәреү өсөн генә ҡулланыла, мәҫәлән, флагтарҙы, вымпелдарҙы, сигнал уттарын һәм билдәләрен күтәреү өсөн.

Әлбиттә, ҡатмарлы блоктарҙы эшләүе ҡыйын, уның башҡа етешһеҙлектәре лә бар. Сығырҙың шкивтары күберәк булған һайын, арҡанды ла күберәк тартырға тура килә, һөҙөмтәлә, әйбер яйыраҡ күтәрелә. Йөктө өс тәгәрмәс ярҙамында өс метрға күтәреү өсөн, туғыҙ метрлыҡ арҡан тартырға кәрәк, ә биш тәгәрмәс менән – ун биш метр.

Теория буйынса, блокта күпме булһа ла шкив ҡулланырға мөмкин, ләкин ышҡылыу көсө арҡаһында боронғо сығырҙар үҙенә иң күбендә биш элемент һыйҙыра алған. Күтәреү көсөн арттырырға кәрәк саҡта, бер блокта шкивтарҙы күбәйтәһе урынға, беҙҙең ата-бабаларыбыҙ өс, биш блоклы бер нисә сығыр ҡулланған, ундай осраҡта арҡандарҙы бер юлы бер нисә кеше тартып торған. Ундай системалар бөгөн “полиспаст" тип атала. Улар ышҡылыу арҡаһында кәмегән ҡеүәтте 20 проценттан арттырмай.

Беҙҙең заманға тиклем килеп еткән сығырҙар бик әҙ генә. Шуларҙың береһе Ишембайҙа Хәйҙәр Зиннәтуллиндың шәхси коллекцияһында һаҡлана. Ул сығыр юрматы ҡәбиләһе кешеһенеке булған, был уға һалынған ырыу тамғаһынан аңлашыла. Тышҡы күренеше буйынса уны эшләү процесын күҙ алдына килтерергә мөмкин.

Ағас блокты имән, бук, дардар ағастарынан яһағандар. Ҡаты сортлы ағастар оҙағыраҡ хеҙмәт иткән, ауырыраҡ йөктө күтәргән. Ағасты һуты әҙерәк саҡта, көҙ аҙағында йәки ҡыш көнө бысып әҙерләгәндәр. Йыуан ботаҡтарҙың таҙа ерҙәре йәки ботаҡһыҙ, сирһеҙ олондар һайланған. Кәрәк булһа, бүрәнәне тағы бер нисә аҙна өй температураһындағы урында киптергәндәр.

Сығырҙың үҙен эшләү әҙерләнгән ағастың ҡабығын һыҙырыуҙан башлана. Ҙурлығына ҡарап, ағасты бысаҡ йәки ҡырғыс менән таҙартҡандар. Шунан ҡул бысҡыһы менән кәрәкле размерҙа бысып алғандар. Уртаса 30х8х5 сантиметрлы киҫәк килеп сыҡҡан, уның ике осона бырау йәки ҡасау менән нагель өсөн һәм элеп ҡуйыр өсөн төрлө диаметрлы тишек тишкәндәр. Шкив буласаҡ урынға бысҡы һәм ҡасау менән тәрән уйым эшләгәндәр.

Шкив өсөн ботаҡтан 1,5 сантиметр ҡалынлыҡтағы һәм 3 сантиметр радиуслы түңәрәк бысып алғандар. Шунан бысаҡ йәки ҡасау менән түңәрәк әйләнәһе өҫтөнән арҡан һалыр өсөн соҡор уйғандар, ә үҙәгенә тишек тишкәндәр.

Нагелде ҙур булмаған ботаҡтан йәки сыранан яһағандар. Оҫта уны бысаҡ менән кәрәкле диаметрҙа эшләгән. Конструкция бер бөтөн итеп йыйылғас, нагелдең остарына, механизм таралып төшмәһен өсөн, ябай ғына биктәр ҡуйылған.

Ныҡлы булһын һәм оҙаҡ хеҙмәт итһен өсөн, сығырҙы ҡайһы берҙә етен майы менән эшкәрткәндәр, ә күсәрен мал майы менән майлағандар. Блокты ҡоҙоҡ өҫтөнә йәки һарайҙағы, келәттәге йөк бушатҡан-тейәгән зона өҫтөнә ныҡ итеп беркетеп ҡуйғандар.