Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
БАШҠОРТТАРҘА АҒАСТАН ЭШЛӘНГӘН КӘРӘК-ЯРАҠ

БАШҠОРТТАРҘА АТ ЯЛЫНАН ЭШЛӘНГӘН ОН ҺӘМ ЯРМА ИЛӘГЕ

Эше барҙың ашы бар, эше юҡтың ашы юҡ.
Башҡорт мәҡәле
Башҡорттарҙың үҙағастан, ағас ороһонан, тамырҙан, туҙҙан, йүкәнән, сыбыҡтан һәм ҡабыҡтан яһалған кәрәк-яраҡтары бик матур һәм күп төрлө. Башҡорттар уларҙы аш бүлмәһендә, ризыҡ һаҡлау өсөн, күсереп йөрөткәндә һауыт-һаба сифатында ҡулланған.

Ағас һауыт-һаба бигерәк тә Башҡортостандың таулы-урманлы райондарында күпләп етештерелгән. Башҡортостандың тау-урманлы райондарында хужалыҡта ҡайын, ҡарама һәм йүкә ҡабығынан һәм ҡайырынан яһалған әйберҙәрҙе киң ҡулланғандар.
Йүкә ағасынан һауыт-һаба
Башҡорт оҫталары ағастарҙың үҙенсәлеген яҡшы белгән һәм кәрәкле материалды еңел һайлаған.

Йомшаҡ йүкә ағасынан улар төбө алынмалы һауыт-һаба яһаған. Мәҫәлән, ҡорт балы өсөн батман һәм ҡунаҡтарҙы ҡымыҙ, әсетелгән бал менән һыйлау өсөн тәпән, көрәгә.
Ҡайын ағасынан һауыт-һаба
Башҡорттар ҡайын ағасын йыш файҙаланған, уны эшкәртеүгә һаҡсыл һәм етди ҡараған.

Ҡайындың ороһо ныҡлы булыуы һәм ғәҙәти булмаған фактураһы өсөн юғары баһаланған. Унан ҡымыҙ өсөн ижау, сеүәтә, туҫтаҡ; эйәр ҡашағаһы, өҙәңге; бысаҡ һабы һәм башҡа көнкүреш кәрәк-яраҡтарын яһағандар.

Хужалыҡ кәрәк-яраҡтары өсөн ҡайын туҙы ҡулланылған.
XIX быуат аҙағына тиклем башҡорттар ат ялын әүҙем файҙаланғандар.
Ҡайырҙы һыҙырып алғандар, ебеткәндәр һәм кәрәкле форма биргәндәр. Әҙерләмәнең ситтәре ат ялы йәки йүкә менән ҡушып тегелгән, өҫкө яғы муйыл ҡоршау менән нығытылған.

Ошондай ысул менән селтәре ат ялынан булған иләк, бәшмәк һәм еләк йыйыу өсөн артмаҡ һауыт, он, ярма, ҡорот һаҡлау өсөн күнәк, сапсаҡ, шулай уҡ ҡорот һаҡлау, аҙыҡ ташыу өсөн тубал, мәрке һәм эремсекте һыуытыу һәм һөҙөү өсөн тәгәс, алап, ҡулаша яһағандар.

Ағас йыһаздарын башҡорттар геометрик, сәскә-үҫемлек һәм ҡояш орнаменты менән биҙәгән.

Йорт йыһаздары башлыса ҡатындар яғында булған.


Башҡорттарҙың көнкүрешендә тылсымлы ат ялы
Ат борон-борондан кешенең дуҫы һәм ярҙамсыһы булған.
Башҡорттар бер нәмәне лә юҡҡа сарыф итмәй. Ата-бабаларыбыҙ мал-тыуарҙың ялынан да нәмәлер эшкәрткән.
Башҡорттарҙың ерҙәре күп булғанға, улар күпләп һыйыр, һарыҡ, кәзә, йылҡы малы үрсеткән. Йылҡысылыҡ һәм һарыҡсылыҡ халыҡты тире һәм йөн менән тәьмин иткән.

Башҡорттарҙа мал тиреһен эшкәртеү иң боронғо кәсептәрҙең береһе булған. XVIII быуат тикшеренеүселәре Иоганн Георги менән Иван Лепехин бигерәк тә башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының оҫталығын билдәләп үткән.

«Башҡорт ҡатындары кейем, итек тегә, тире эшкәртә һәм кейеҙ баҫа. Уларҙың тире иләүселәре оҫталығы менән айырылып тора», – тип яҙған XVIII быуаттың рус ғалим-энциклопедисы, сәйәхәтсе, тәбиғәт фәндәре белгесе, Санкт-Петербургтағы Фәндәр һәм художество император академияһы академигы Иван Лепехин.

40 йыл мәктәптә башҡорт телен уҡытҡан Хәйбулла районында йәшәүсе Мәрфүғә Хужахмәт ҡыҙы Азаматова һөйләүенсә, ат ялы элек көнкүрештә бик йыш ҡулланылған.

Башҡорттар унан сыбыртҡы, арҡан, ау ишкән, бишек яһағанда, бәшмәккә йә еләккә йөрөтә торған тырыз, тиренән һауыт-һаба эшләгәндә, иләк яһағанда ҡулланған.
Ҡыҙыҡлы факт: ат ҡойроғоноң бер ялы 400 грамм йөктө күтәрә ала. Ат ялы ныҡлығы буйынса шул уҡ диаметрҙағы ҡорос сымдан бер ҙә ҡайтыш түгел.
Иләк
Башҡорттарҙың аш-һыу кәрәк-яраҡтары араһында селтәре ат ялынан яһалған иләк айырым урын алып торған.
Иләк – он иләү өсөн ҡулайлама – селтәрле тирәс.

Иләктең оҙонлоғо 10 сантиметр тирәһе, диаметры 20-нән алып 40-ҡа тиклем, ҡайһы ваҡыт 50 сантиметрға етә.

Ғәҙәттә, он иләй торған иләктең ситен йүкә ҡайырынан сәмбәрә яһап эшләгәндәр.

Иләктең ситен һуңынан йүкә менән ҡушып теккәндәр. Селтәрен ваҡ ҡына күҙәү менән һалабаштан йәки ат ялынан үргәндәр.
Көньяҡ-көнсығыш башҡорттарының иләктәре генә айырылып торған: уларҙың тар оҙонса йүкәнән яһалған септәһе үҙенсәлекле итеп ҡабыҡлы тирәскә нығытыла, шулай итеп кирткәсле биҙәктәр килтереп сығара.
Бындай иләктәр бөтә Башҡортостан биләмәһенә таралған, әммә уларҙы йүкә үҫкән яҡтарҙа ғына яһағандар.

Мәҫәлән, республиканың төньяғында Өфө яйлаһы, атап әйткәндә, Ҡариҙел һәм Йүрүҙән йылғалары бассейндары ошондай үҙәк булып торған.

Үҙәк Башҡортостанда иләкте Ағиҙел арьяғы райондарында – Инйәр һәм Эҫем йылғалары бассейндарында яһағандар.

Көньяҡҡараҡ – Урал тауҙарының көнбайыш битләүендә, шул иҫәптән Иглин, Архангел, Ғафури, Ишембай, Бөрйән, Күгәрсен, Йылайыр райондарында. Кәсепселектең айырым төрҙәре менән төньяҡ-көнбайыш, көньяҡ-көнбайыш райондарында ла шөғөлләнгәндәр.

Башҡорттар рус, сыуаш, мари һөнәрселәре яһаған он һәм ярма ағас иләктәрен дә һатып алған. Ҡайһы ваҡыт уларҙы башҡорт иләктәренән айырып та булмаған.
Мәрфүғә Азаматова
уҡытыусы-ветеран
“
Хәтеремдә, беҙҙең өйҙә ярма иләү өсөн ҙур иләк була торғайны. Уның ат ялынан яһалған селтәре он иләгәндәге кеүек йыш түгел, ә һирәгерәк ине. Ауылыбыҙҙа йәшәгән бер апайым уны бик оҫта тотона ине. Бындай иләктең диаметры – бер метр, бәлки, ҙурыраҡтыр ҙа. Ситенә дүрт яҡтан йүкәнән йәки ат ялынан үрелгән бау бәйләп ҡуйыла. Келәттә был ҙур иләкте элеп ҡуйып, бер-ике биҙрә ярма һалалар, шунан апайым уны бишек бәүеткәндәге кеүек ипләп кенә һелкетә. Ҡый үләндәре орлоҡтары, сүбе ергә ҡойолоп төшә, ә таҙа ярма тороп ҡала. Ат ялынан эшләнгән селтәр ярманың ауырлығына бирешмәй».
Ат ялынан иләк
Он иләге башҡорттар өсөн генә түгел, башҡа халыҡтарға ла аш-һыу бүлмәһендә кәрәкле ҡулайлама, ул дауалаусы, һаҡлаусы ла.

Уны аш-һыу бүлмәһендә, башҡа һауыт-һаба менән бергә һаҡлау ҙа ҙур мәғәнәгә эйә. Иләкте әйләндереп иң түрҙәге сөйгә элеп ҡуйғандар.

Ондо ғәҙәттә йүкә, ҡайын, имән йәки ҡарама ағасынан эшләнгән һелкәүескә иләйҙәр. Һуңынан был ондан һалма, бишбармаҡ, ҡыҫтыбый, өсбосмаҡ, сәксәк һәм башҡа милли ризыҡтар бешерәләр.
Он өсөн махсус сеүәтә
Башҡорт милли ҡамыр аштары ҡыҫтыбый менән сәк-сәк
Елена Котова
Башҡортостан Милли музейының этнография бүлеге ғилми хеҙмәткәре
“
Иләк башҡорттарҙа ҙур роль уйнаған. Ул он иләү өсөн генә түгел, ә бетеү булараҡ та ҡулланылған. Мәҫәлән, буш иләкте өҫтәлдә ҡалдырырға ярамай – өй «буш» була. Шуға күрә, иләк кәрәкмәгән саҡта, уны әйләндереп һалыр булғандар. Буш сәңгелдәкте бәүетергә ярамаған кеүек, буш иләкте лә йөрөтөргә ярамай. Шулай уҡ башҡорттар он һәм иләк ярҙамында кешене һауыҡтырып була тип ышанған. Аҙ ғына он һалынған иләкте ауырыу кешенең башы өҫтөндә һелкетһәң, ауырыу китә тигән ышаныу йәшәгән».
Башҡорт ҡыҙҙары араһында иләк аша ҡарарға ярамай тигән хөрәфәт тә йәшәп килгән. Шундай мәҡәл дә бар: «Иләк аша ҡарама – кейәүең шаҙра булыр».

Он иләге менән ҡаҙ йомортҡаһы эсендә бәпкәме, сереткеме булыуын тикшергәндәр.
“
Бының өсөн йомортҡаны иләккә һалғандар. Ҡаҙ бәпкәһе тере булһа, йомортҡа ла, иләктә ҡыбырлай»,
— ти Мәрфүғә Азаматова.
Башҡорттарҙа иләк он иләү өсөн генә түгел, татлы ризыҡ – ҡаҡ ҡойоу өсөн дә ҡулланыла. Ҡатын-ҡыҙҙар еләкте он иләге аша үткәрә.
“
Иләккә арналған башҡорт халыҡ әкиәттәре лә бик күп. Шундай әкиәттәрҙең береһендә бер ир шайтандан ҡурҡмауын белдерә. Асыуланған шайтан унан: «Минән ҡурҡмағаныңды нисек иҫбатларһың? Әйт, юғиһә йәнеңде алам», – тип һорай. Ир шайтанға былай тип яуаплай: «Бына минең иләгем. Әгәр ҙә һин шулай көслө икәнһең, ошо иләккә һыу һалып минең өйөмә тиклем алып бар». Шунан алып шайтан иләккә һыу ҡойоп ташый һәм бер нисек тә уны алып барып еткерә алмай, ти. Шундай итеп, иләк тормошта ғына түгел, әкиәттәрҙә лә ҙур роль уйнай»,
— тип тамамлай Башҡортостан Милли музейының этнография бүлеге ғилми хеҙмәткәре Елена Котова.
Файҙаланылған әҙәбиәт исемлеге:
Башкирское народное искусство. Под общ. ред. С. Шитовой. – Уфа: Демиург, 2002.
Башкиры. Этническая история и традиционная культура. Под общей редакцией Р. М. Юсупова. – Уфа: Научное издательство «Башкирская энциклопедия», 2002.
Хозяйство и культура башкир в XIX – начале XX вв. Отв. ред. Р. Г. Кузеев, Н. В. Бикбулатов. – Москва: Наука, 1979.

© Бахшиева Г. Ю., автор-төҙөүсеһе, 2020
Фото: автор, архив ИА «Башинформ», freepik.com, Unsplash