Башҡорт халыҡ йыры «Сәлимәкәй»

Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан

Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.

ОК

БашҠОРТ ХАЛЫҠ ЙЫРЫ

«СӘЛИМӘКӘЙ»

ОҘОН КӨЙ

Йырҙың барлыҡҡа килеүе
хаҡындағы легенда тәү тапҡыр XX быуаттың 20-се йылдарында М. А. Буранғолов тарафынан яҙып алынған.

Йырҙы 1934 йылда С. Ғәбәши А. Кәримовтан яҙып ала.
Х. Ф. Әхмәтов, А. С. Ключарёв, З. Ғ. Исмәғилев,
Л. Н. Лебединскийҙың яҙма варианттары билдәле.

Йыр "Башҡорт халыҡ йырҙары"
тупланмаһында
донъя күрә (1954).

Йырҙың варианттарын шулай уҡ Ф. А. Нәҙершина,
Л. Ҡ. Сәлмәнова, Ғ. З. Сөләймәнов яҙып ала.
Көй композитор Н. Пейко тарафынан
«Айһылыу» операһының
IV актында ҡулланыла.

Йыр лирик характерлы.

Йырҙың авторы Буранбай сәсән тип фараз ителә,
ул уны үҙенең һөйгәне Сәлимәгә арнай.

Буранбай сәсән (1765 (1771 йәки 1781) — 1868)

Йырау-сәсән, ҡурайсы.

«Башҡорт халыҡ ижады.
Йырҙар (октябргә тиклемге осор)» (1995) китабында йырҙың ошондай легендаһы һүрәтләнә.

Риүәйәттәргә ярашлы, Ҡәйепҡол тархандың кейәүе Сәйет тархандың Сәлимә исемле иҫ киткес һылыу ҡыҙы була. Бер заман уларға килгән губернатор ҡыҙҙы күреп, Сәлимәгә ғашиҡ була. Хатта быны һиҙеп ҡалған губернатор ҡатыны: «Вәт был исмаһам һылыу! Һин уға ғашиҡ булһаң да, мин көнләшмәҫ инем», ‒ тип ысҡындыра. Ә Сәлимә ҡунаҡтар алдында моңло йыр башҡарғас, губернатор бөтөнләйгә башын юғалта.

Ул Ҡәйепҡол һәм Сәйет тархандарҙы юғары Мәскәү ҡунаҡтарына сибәр ҡыҙҙың йырын ишеттереү ниәте менән ҡунаҡҡа саҡыра. Ҡунаҡ булғас, улар ҡайтырға йыйына, шул саҡ Сәйет тарханды ҡыҙын бер аҙға ҡунаҡта ҡалдырырға өгөтләй башлайҙар.

Сәйеттең был тәҡдимде кире
ҡағыуын ишеткәс, губернатор Ҡәйепҡолға орден-миҙалдар, күп ерҙәр тәҡдим итеп, кейәүен үлтерергә өгөтләй. Ҡәйепҡол тархан риза була. Был турала белеп ҡалған Сәлимә сиргә һабыша.

Ҡәйепҡол тархан ҡыҙҙы һауыҡтырырға теләп, билдәле йыраусы һәм ҡурайсы Йәркәйҙе (Буранбай сәсән) саҡыра. Уның йырҙарын ишеткәс, Сәлимә һауыға башлай. Йәштәр бер-береһенә ғашиҡ булып, ҡасып китәләр. Йәркәй «Сәлимәкәй» йырын ижад итә.

Икенсе версия буйынса, Кәрим Дияровтың «Сал Уралдың моңдары» китабында (1988) Сәлимә ярлы ғына ғаиләнән була, Һаҡмар буйында урынлашҡан бер ауылда йәшәй.

Ҡыҙға ошо уҡ ауылдың ҡурайсыһы ғашиҡ була һәм үҙенең күп
йырҙарын һөйгәненә арнай. Йәштәр йыш ҡына Һаҡмар яры буйында йәшерен осраша, егет уға арнап йырҙар сығара. Улар бер-береһенә мөхәббәттәрен белдерә һәм мәңге бергә булырға ант бирә. Йәйҙең
йәмле көнөндә бер заман Сәлимәгә урындағы байҙан яусылар килә.
Ҙур ҡалымға алданып, атаһы Сәлимәне байҙың аҡылға бер төрлөрәк улына кейәүгә бирә.

Бер аҙ ваҡыт үткәс, үҙенең яҙмышына күнмәгән Сәлимә
ата йортона, һөйгәне янына ҡасып китә. Ул ата-әсәһенә күргән-кисергән кәмһетелеүҙәре хаҡында һөйләй, әммә улар бер нисек тә ярҙам итә алмай. Иртәнсәк ҡатынының юғалыуын һиҙеп ҡалған ире ағалары менән бергә Сәлимәне эҙләй башлай.

Йәштәрҙе улар йылға яры буйында ҡосаҡлашып ултырғанда табып ала, икәүһен дә ҡаты туҡмап,
Сәлимәне бәйләп, өйөнә алып ҡайталар. Бынан
һуң Сәлимә ҡаты сирләй, аҡылдан шашып, Ирәндек тауҙарындағы Ҡараташ ҡаяһынан һикереп һәләк була.

Ирәндеккәй тауы бигерәк бейек,
Тора-тора мендем дә башына.
Кемдәр генә ғашиҡ, ай, булманы,
Сәлимәкәй, ҡара ла ҡашыңа.

Ике лә генә аҡҡош, ай, һауала,
Ыласын, шоңҡар ятмаҫ ояла.
Бик күп йөрөп илдә, күпте күрҙем,
Һиндәй һылыу һирәк донъяла.

Сәлимәкәй һыуға барған саҡта,
Елдәр һыйпап һөйә башынан.
Сәлимәкәй төндә йоҡлағанда,
Ай көнләшә ҡыйғас ҡашынан.

Ҡараһана, Сәлимә, күҙемә,
Ышанһана әйткән һүҙемә.
Һөйләгән дә кеше һөйләй бирһен,
Тап төшөрмәм нурлы йөҙөңә.

Йырҙы башҡарыусылар араһында:

Ғ. М. Әбделмәнов, Я. Ф. Аҡмырҙин, Ф. Х. Бикбулатов, Р. Ғ. Бүләкәнов, Х. Л. Ғәлимов, К. М. Дияров, Й. М. Иҫәнбаев, М. А. Ҡаҙаҡбаев, З. Ғ. Мәхмүтов. «Сәлимәкәй»
йырын Заһир Исмәғилев тауыш һәм фортепиано өсөн эшкәрткән. Йырҙың көйө М. М. Вәлиев менән
Н. И. Пейконың «Айһылыу» операһында ҡулланылған.

Ҡаһарманов Әмир. Ҡурай
Видео сығанағы: "Булат Пиргалин" каналы

Ҡулланылған әҙәбиәт:

1. Башҡорт халыҡ ижады. Т. 8: Йырҙар (октябргә тиклемге осор)/Төҙөүсеһе, баш һүҙ һәм комментарийҙар яҙыусы С. Ә. Ғәлин. — Өфө, 1995.
2. Дияров К. М. Сал Уралдың моңдары. - Өфө, 1988.
3. Башҡорт халыҡ йырҙары/Төҙөүсе мөхәррирҙәре, инеш мәҡәлә һәм комментарий авторҙары: Л. Н. Лебединский, Ә. И. Харисов, Х. Ф. Әхмәтов. — Өфө, 1954.

Ссылки: