Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорт халыҡ йыры «Салауат»
Башҡорт фольклор мираҫында күренекле тарихи шәхестәргә бағышланған йырҙар күп түгел. Шулар араһында халҡыбыҙҙың милли геройы Салауат Юлаевҡа арналғандары айырым урын биләй. Салауат Юлаев – 1773–1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышындағы тарихи фигураларҙың береһе, ҙур хәрби етәксе, Емельян Пугачевтың яуҙашы, шағир һәм сәсән.
«Салауат үҙендә халыҡтың иң элек ике һәйбәт сифатын – уның героизмын һәм поэтик талантын кәүҙәләндергән. Салауат, азатлыҡ өсөн көрәшсе герой булып, тыуған халҡын рус помещиктарына һәм үҙ феодалдарына ҡаршы күтәрһә һәм уны, рус халҡы менән туғандарса дуҫлашып, дөйөм дошманға ҡаршы берҙәм көрәшкә алып барһа, шағир һәм йырсы-импровизатор булараҡ, үҙенең йырҙары менән һуғышсыларҙы халыҡ азатлығы өсөн ҡаһарманлыҡҡа саҡырған һәм рухлындырған», - тип яҙа легендар герой тураһында совет әҙәбиәтен өйрәнеүсе Әхнәф Харисов.
Ришат Гәрәев. «Башҡорттарға Пугачев (Петр III) манифесын уҡыу».
БР-ҙың Милли музейында диорама
Өфөләге Салауат Юлаев һәйкәле.
Скульпторы Сосланбәк Тавасиев
Салауатты тотоп, Рогервик ҡәлғәһенә (Эстониялағы хәҙерге Палдиски ҡалаһы) каторгаға оҙатҡандан һуң, Рәсәйҙә батша тарафынан уның исемен телгә алыу тыйылған. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, халыҡ хәтере быуаттар аша уның тураһында «Юлай һәм Салауат» эпосын, әкиәттәр, риүәйәт-легенда, ҡобайыр, бәйет, йыр-көйҙәр һаҡлап ҡалдырған. Был ҡиммәтле мираҫ геройҙың азатлыҡ һәм бәхет өсөн көрәшкә әйҙәүсе батырлыҡтарына ҡарата халыҡтың оло мөхәббәтен күрһәтә.

Хәҙерге заман башҡорт тарихсыһы Азат Бердин, Салауат Юлаевтың шәхесе асылын һыҙыҡ өҫтөнә алып, уны башҡорт һәм рус тарихи хәтерен бәйләүсе герой тип баһалай. Ул уны совет мәленә тиклемге һәм унан һуңғы ваҡыттан алып, хәҙерге дәүерҙә лә халыҡтар дуҫлығы символы тип билдәләй.
«Салауат» йыры – башҡорттарҙың
музыкаль коды
Башҡорттарҙың музыкаль-шиғри ижадында Салауат тураһында төрлө йырҙар барлығы билдәле. Уларҙың варианттары Башҡорторстан һәм күрше төбәктәрҙә таралған. Халыҡ ижады йыйынтыҡтарында «Салауат» йыры төрлө стилдә һәм жанрҙа донъя күргән, уға «Салауат данына йыр», «Юлай улы батыр Салауат», «Пугачев һәм Салауат», «Каторгалағы Салауат» һәм башҡа йырҙар өҫтәлгән. Фольклорсы-ғалим Риф Сөләймәнов легендар геройға арналған тиҫтәнән артыҡ төрлө йырҙы айырып күрһәтә.

Хәҙерге заманда яңы һулыш алған һәм башҡорт мәҙәниәтенең брендына тиклем күтәрелгән иң популяр «Салауат» йырын ҡарап үтәйек. Тәүҙәге лирик әҫәр яйлап үҙгәреп, героик рухлыға әйләнгән, төрлө жанрҙа һәм формала башҡарылып, беҙҙең көндәргә килеп еткән. Геройҙың образы визуаль, һынлы планда Сосланбәк Тавасиевтың данлыҡлы һәйкәле рәүешендә күренеп, республика символына әйләнһә, «Салауат» йырын башҡорт халҡының музыкаль коды тип әйтергә мөмкин. Ябай, сағыу, ритмик яҡтан аныҡ «Салауат» йыры ҡолаҡҡа ятышлы һәм шунда уҡ иҫтә ҡала.
Башҡорт халыҡ йыры «Салауат».
Риф Сөләймәнов башҡара
Музыка өйрәнеүсе Лев Лебединский билдәләүенсә, «Салауат» лирик йыры кантилена типлы орнаментһыҙ оҙон көй жанрына ҡарай. Уның текстарының төрлө варианттары тормошсанлығы һәм мәғлүмәтле булыуы менән айырыла.

22 йәшлек батырҙы данлаусы йырҙың беренсе строфаһы иң билдәлеһе һәм Салауат тураһындағы йырҙарҙың күп варианттарында осрай. Геройҙың тормош йылдары тураһындағы бәхәстәр һаман да тынмай: ҡайһы бер эҙләнеүселәр Салауат Юлаев 1752 йылда тыуған тип иҫбатлай, икенселәр 1754 йылда ти (һуңғы дата рәсми ҡабул ителгән). Шулай ҙа йырҙың һүҙҙәрен дәлил итеп ҡабул иткәндә, 1774 йылда Салауатҡа 22 йәш тулып, ул хөрмәт ҡаҙанған старшина, бригадир булған. Йырҙа шулай уҡ тағы бер документаль факт – Салауатты һәм уның атаһы Юлайҙы ҡулға алыу телгә алына.

Фольклорсы Фәнүзә Нәҙершина килтергән йыр тексында, батыр тураһындағы башҡа йырҙарҙан айырмалы рәүештә, поэтик арттырыу – гиперболизация алымы юҡ. Һәр строфа башында йәнәшәлек (параллелизм) – геройҙың һәм тәбиғәттең хәл-торошон йәнәш ҡуйыу ҡулланыла.
Салауат нисә йәшендә?
Йәшел ҡамсат бүрке башында.
Булғадир булған, ай, Салауат,
Егерме лә ике йәшендә.

Яланда йөрөгән йылҡының
Алалары бар ҙа, буҙы юҡ.
Яуҙарҙы ҡырған Салауат,
Атҡынайы ҡайтты, үҙе юҡ.

Йүрүҙән һыуы туғайы,
Сырлап ҡына осор турғайы.
Салауат менән Юлайҙың
Сыңғырайҙыр тимер бығауы.

Салауат йөрөгән кир аттың
Ялғынаһын кемдәр тараған?
Салауаттың һиҙгер күҙҙәре
Алыҫтарға текләп ҡараған.
Салават, сколько лет тебе?
Шапка старшины на голове.
Бригадиром был ты, Салават,
В двадцатидвухлетней поре.

Среди коней, заполнивших луга,
Есть лишь пегие, серого нет.
Салават уничтожил врага,
Конь его вернулся, всадник – нет.

Над долиной Юрюзань-реки
Жаворонки звонкие кружат,
На ногах Юлая с Салаватом
Кандалы железные гремят.

У мухортого коня Салавата
Кто-то нежно гриву расчесал.
Всевидящие очи Салавата
Пристально оглядывают даль.
Башҡорт халыҡ йыры «Салауат».
Венер Мостафин башҡара
Йырҙың барлыҡҡа килеү һәм яҙҙырылыу ваҡыты
ХIХ быуат тарихсыһы һәм этнографы Руф Игнатьев башҡорт халҡының милли геройы тураһындағы тәүге йырҙарҙың барлыҡҡа килеү ваҡытын 1775 йыл тип алған. Ул быны Салауатты ҡулға алыу һәм уны каторгаға оҙатыу ваҡиғалары менән бәйләгән. Батыр булмышының шиғрилеге, уның ижадының киң таралыуы Салауаттың тиҙ арала халыҡ йырҙары геройына әйләнеүенә булышлыҡ иткән.
“
«Башҡорттар Юлаев тураһында һаман да хәтерләй, уның көсө, ҡыйыулығы һәм батырлыҡтары тураһында күп хикәйә, йыр йөрөй. Күп йырҙарҙы йыраусы һәм импровизатор булараҡ танылған Салауат Юлаев үҙе сығарған тип барыһы ла һөйләй. Башҡорттарҙа быуындан быуынға күсеп килгән боронғо йырҙар бар, Салауаттың үҙенең һәм Салауат тураһындағы халыҡ йырҙары тап шундайҙарҙан», – тип яҙа Руф Игнатьев.
Салауат тураһындағы йырҙарҙы халыҡ ижадын йыйыусылар беренсе тапҡыр ХIХ быуат аҙағында яҙып алған, унан һуң совет ваҡытында, ХХ быуаттың 20-30 йылдарында туплаған. Беҙгә тиклем килеп еткән тәүге яҙманы музыка өйрәнеүсе һәм фольклорсы Иван Салтыков яҙып ҡалдырған. Ул эшләгән нотация хәҙер Рәсәй фәндәр академияһының Өфө федераль тикшеренеү үҙәгендә һаҡлана. Ижади мираҫтың сығанағы тип Өфөнән Г.К. Дәүләтшин, яҙҙырыу ваҡыты 1928-1929 йылдар тип билдәләнгән.
«Салауат» йыры нотаһы. И. Салтыков яҙмаһы
«Салауат Юлаев» энциклопедияһында йырҙың был вариантын 1937 йылда Лев Лебединский Әбйәлил районының Асҡар ауылында йәшәгән Бибикамал Мәһәҙиеванан да яҙып алыуы тураһында белергә була. «Салауат» йыры варианттары «Башҡорт халыҡ йырҙары» (Өфө, 1954) һәм башҡа йыйынтыҡтарҙа нәшер ителгән.
“
«Башҡортостанда ныҡ таралған йырҙарҙың береһе булған Салауат тураһындағы йыр икенсерәк үҙенсәлек йөрөтә. Киң итеп, көйләп башҡарылған был әҫәргә халыҡтың аһ-зары һәм үҙенең яратҡан улының аяныслы яҙмышы тураһында хәтирәләр ингән. Композитор В.Белый эшкәртеүендәге был йырҙы радио аша Башҡорт дәүләт филармонияһының ҡатын-ҡыҙҙар хоры һәм башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусы Хәбир Ғәлимов вариантында йыш ишетергә мөмкин»,
− тип яҙған Лебединский 1952 йылда «Советская Башкирия» гәзитенә биргән мәҡәләһендә.
«Салауат» йырының яңы һулышы
Башҡортостандың мәшһүр профессиональ композиторҙарының барыһы ла тиерлек милли геройыбыҙ Салауат Юлаевтың образына мөрәжәғәт иткән. Камил Рәхимов, Виктор Белый, Александр Ключарев, Рәүеф Мортазин «Салауат» халыҡ йырын тәүгеләрҙән булып эшкәрткән. Рафиҡ Сәлмәновтың был йырҙы хор өсөн эшкәртеүе бик үҙенсәлекле яңғырай.
«Салауат» башҡорт халыҡ йыры
Рафиҡ Сәлмәнов эшкәртеүендә.
Күп авторҙар үҙ әҫәрҙәрендә «Салауат» йырының сағыу көй материалын цитата итеп ҡулланған. Александр Ключаревтың «Салауат» симфоник поэмаһы, Зиновий Компанеецтың Башҡорт сюитаһы, Нариман Сабитовтың симфоник поэмаһы, Арам Хачатуряндың «Салауат Юлаев» нәфис фильмына, Баязит Бикбай пьесаһы буйынса Хөсәйен Әхмәтовтың «Салауат» спектакленә музыкалары, Николай Чемберджиҙың «Ҡарлуғас» операһы, Мариан Ковалдең «Емельян Пугачев»ы, Хөсәйен Әхмәтов менән Нариман Сабитовтың «Тау бөркөтө» балеты, Салауат Низаметдиновтың «Салауат менән һөйләшеү» симфонияһы, Данил Хәсәншиндың башҡорт халыҡ инструменттары оркестры өсөн яҙылған Симфонияһы һәм башҡалар шулар иҫәбендә.
Заһир Исмәғилев
«Салауат» халыҡ йырын популярлаштырыуға башҡорт классик композиторы Заһир Исмәғилев күп көс һалған. Уның ижады аша был йыр яңы һулыш алды тиһәк, һис арттырыу булмаҫ. Композитор әҫәргә динамика биреп, тыныс көйҙөң темпын тиҙләтеп, уны энергиялы, марш рухлы иткән. Ижадсының ошо тематикалағы әҫәрҙәре аша йыр үҙенең классик яңғырашын – героик төҫөн алған. Тап Заһир Исмәғилевтең ижады арҡаһында «Салауат» йыры дөйөм алғанда башҡорт профессиональ музыка сәнғәтенең үҙенсәлекле символына әйләнгән.

Салауат Юлаев образы композиторҙың бар ижадында ҙур урын биләй. 1950 йылда ул «Урал» һәм «Салауат» башҡорт халыҡ йырҙарына симфоник увертюра яҙа. Опера иһә авторҙың салауатианаһының логик дауамы булып тора. Композиторҙың операларына цитаталар индереү алымы – йәғни ысын халыҡ йырҙарын һәм көйҙәрен индереү һиҙелерлек урын алып торғас, был әҫәрҙәр еңел ҡабул ителә һәм иҫтә ҡала. Шул уҡ мәлдә тасуирланған образдар фәлсәфә символдары кимәленә күтәрелә һәм автор уйын тәрәнерәк асырға ярҙам итә.

Салауат батырҙың тыуыуына 200 йыл тулыуҙы билдәләгәндә, республика етәкселеге фольклор әҫәрҙәрендә урын алған башҡорт халҡының милли геройын «Салауат Юлаев» операһында күрһәтергә ҡарар ҡабул иткән. Тарихи операның премьераһы (1954) бөтә башҡорт музыка мәҙәниәте үҫеше өсөн оло ваҡиға була. Опера 1955 йылда Мәскәүҙә үткән Башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһында ла күрһәтелә.

Был әҫәрҙә «Салауат» йырының көйө төп темаларҙың береһенә әйләнә. Тәүҙә беҙ уны увертюра башында ишетәбеҙ. Йырҙың көйө операла оркестр һәм хор партияларында 20 тапҡыр тиерлек ҡабатлана һәм әҫәрҙең лейттемаһын тәшкил итә. Увертюранан тыш, йырҙың көйө тулыһынса өсөнсө шаршауҙа «Салауат нисә йәшендә» хорында яңғырай. Ул төп геройҙы ғына тасуирламай, барлыҡ башҡорт халҡына ла характеристика булып хеҙмәт итә. Һатлыҡйән Бохайыр Салауаттың ышанысын яуларға һәм уның яҡыны булырға теләгән мәлдәге арияла «Салауат» йырының икенсе варианты яңғырай.

Заһир Исмәғилевтең «Салауат Юлаев»
операһынан күренештәр
Композиторҙың «Ҡаһым түрә» (1995) исемле һуңғы операһы ла халыҡ көйҙәренә бай. 1812 йылғы Ватан һуғышы геройы, яу башлығына арналған был әҫәрҙә лә «Салауат» йыры темаһы ҡулланыла. Төп геройҙың ариозоһы «Салауат» интонацияларында төҙөлгән, аҙаҡ ул тулы көйөнсә яңғырай. Аҙаҡтан З. Исмәғилев Салауат темаһын артабан дауам итә: Мостай Кәримдең «Салауат» трагедияһына (1972), Салауат Юлаев шиғырҙарына вокаль цикл музыкалары авторы була.

«Салауат Юлаев» операһына увертюра үҙ аллы әҫәр булараҡ популярлыҡ яулай, үҙенең айырым тормошо менән йәшәй башлай. Әлеге ваҡытта уны концерттарҙа театрҙың симфоник оркестры менән бер рәттән БР Милли симфоник оркестры, Халыҡ музыка ҡоралдары милли оркестры, башҡа музыкаль коллективтар, ансамблдәр башҡарыуында, төрлө инструментовкала ишетергә мөмкин.
Заһир Исмәғилев. «Салауат Юлаев»
операһына увертюра.
БР-ҙың Милли симфоник оркестры,
дирижер – Дмитрий Крюков
Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академик халыҡ бейеүҙәре ансамбле 1980 йылда Заһир Исмәғилев увертюраһы нигеҙендә Салауат Юлаевҡа арналған хореографик поэма ҡуя.
“
«Башҡортостандың дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбле репертуары башҡорт халҡының милли геройы тураһындағы хореографик поэма менән тулыланды. Коллектив барлыҡҡа килгәндән һуң 40 йыл эсендә ул үҙенең сағыу сәнғәтен 35 илдә күрһәтте. Артистар ҡайҙа ғына сығыш яһамаһын, уларҙың күңелле лә, грациялы ла бейеүҙәре бер кемде лә битараф ҡалдырманы. Поэманың музыкаль нигеҙе Заһир Исмәғилевтең «Салауат Юлаев» операһының билдәле увертюраһына ҡоролған. Бейеүҙе БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы И.Хәбиров һалған»,
− тип хәбәр итә 1980 йылдың 9 октябрендә «Правда» гәзите.
Илдус Хәбировтың был постановкаһынан тыш, 2019 йылда Башҡортостан Республикаһының 100 йыллыҡ юбилейына ҡарата Ф. Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле репертуарында милли геройға арналған йәнә бер бейеү барлыҡҡа килде. Бында ла
З. Исмәғилев операһының данлыҡлы увертюраһы тулы көйөнсә музыкаль нигеҙ итеп алынған.
«Салауат» бейеүе. Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академик халыҡ бейеүҙәре
ансамбле башҡара
Заһир Исмәғилев увертюраһы нигеҙендәге «Салауат мираҫы» вокаль-хореографик композицияһы Өфө ҡалаһының «Мираҫ» йыр һәм бейеү ансамбле репертуарындағы иң популяр әҫәрҙәрҙең берәүһенә әйләнде.

Әлеге ваҡытта Башҡорт опера һәм балет театрында «Салауат» йырының көйө спектакль башланыуын иҫкәрткән театр ҡыңғырауы көйө булараҡ та ҡулланыла. Театрҙың баш дирижеры Артем Макаров белдереүенсә, был ҡыңғырау тауышы 2014 йылда Өфөлә ШОС һәм БРИКС саммиттары алдынан мәҙәниәт усағына реконструкция яһағандан һуң барлыҡҡа килгән. Театрҙың шул ваҡыттағы художество етәксеһе, билдәле дирижер Валерий Платонов улы Андрей Платоновҡа был тарихи ваҡиға айҡанлы «Салауат» йыры көйөнә синтезаторҙа аранжировка яһарға ҡушҡандан һуң килеп тыуған ул тауыш.
Театр ҡыңғырауы
«Салауат» йыры башҡорт радиоһы эфирында ла даими яңғыраған, шулай уҡ «Салауат Юлаев» операһына радиотрансляция уҙғарылған. Ошо сәбәпле, йыр көйөнөң беренсе юлы 1962 йылда башҡорт радиоһы саҡырыуына (позывнойына) әйләнгән. Радиола эшләүселәрҙең хәтерләүенсә, был сара музыкант һәм тауыш режиссеры Владислав Пищальников тәҡдиме буйынса эшләнгән. Был осраҡта көй лирик планда яңғырай, уйланған кеүек, ашыҡмай ғына яйлап асыла. Вибрафон тембры арҡаһында тауыш йөҙә кеүек, башҡорт халҡының алыҫ үткәндәрҙә ҡалған шанлы көндәренең серле шаңдауы булып ҡабатлана. Музыкаль саҡырыуҙан (позывнойҙан) һуң һәр ваҡыт яңғыраған данлыҡлы «Өфө һөйләй» («Говорит Уфа») тигән тауыш миллионлаған тыңлаусыларҙың хәтерендә һаҡлана.
Башҡорт радиоһы позывнойы
Салауат Юлаевтың бюсы. Скульпторы Тамара Нечаева
«Салауат» йыры бөгөн дә башҡорт эстрадаһында яңғырай. Элегерәк уның был вариантын думбырасы-фольклорсы-ғалим Риф Сөләймәнов, Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы Хәбир Ғәлимов, Башҡорт дәүләт филармонияһы артисы Венер Мостафин һәм башҡалар йырланы. Профессиональ сәхнәлә яңғыҙ йырлағанда «Салауат» героик рухта яңғырай. Быға шәп темп һәм етеҙ аккомпанемент булышлыҡ итә.

Беҙҙең осорҙа «Салауат» йырының был вариантын профессиональ һәм һәүәҫкәр артистар, ансамблдәр башҡара, уны балалар ҙа йырлай. Билдәле «Каруанһарай» төркөмөнөң «Ай-һай, Салауат» йырында (Артур Туҡтағолов музыкаһы, Рәми Ғарипов шиғыры) «Салауат» халыҡ йыры куплеты ҡулланыла.

Шулай итеп, халҡыбыҙҙың милли геройы Салауат Юлаевҡа арналған йыр быуындан быуынға күсеп, кешеләрҙең йөрәктәрендә һаҡланып ҡына ҡалмаған, бөгөн дә композиторҙарҙы, башҡарыусыларҙы һәм тыңлаусыларҙы илһамландырыуын дауам итә.
Ҡулланылған әҙәбиәт:

1. Галин С.Ә. Тел асҡысы халыҡта. – Өфө, 1999.

2. Галина Г.С. Башкирская народная музыка: Учебное пособие. – Уфа, 2013.

3. Идельбаев М.Х. Сын Юлая Салауат. – Уфа, 1994.

4. Ишмуратова Л.К. Традиции народной музыкальной драмы в операх З.Г. Исмагилова: дипломная работа. – Уфа, 2002.

5. Лебединский Л.Н. Башкирские народные песни и наигрыши. – Москва, 1965.

6. Идея свободы в жизни и творчестве Салауата Юлаева: Материалы Всероссийской научной конференции, посвященной 250-летию со дня рождения Салавата Юлаева. – Уфа, 2004.

7. Салауат Юлаев. Энциклопедия. – Уфа, 2004.

8. Сулейманов Р.С. Жемчужины народного творчества Урала. − Уфа, 1995.

9. Харисов Ә.И. Башҡорт халҡының әҙәби мираҫы. – Өфө, 2014.



Фотолар «Башинформ», Башҡорт дәүләт опера һәм балета театры, БР-ҙың Милли музейынан, видео «Башҡортостан» ДУП ТРК-һынан алынды. Верстка – Рената Вәхитова.

© Ләйлә Аралбаева, автор-төҙөүсе, 2021