Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК

Күндән эшләнгән башҡорт һаҙағы

Һаҙаҡ (ҡалъян)– уҡ һалып йөрөтә торған сумка, футляр.
Башҡорт һаҙаҡтары ағастан, күндән, туҙҙан яһалған.
«Башҡорт яугирҙарының йәйәһе күп ҡатлы булған, ул күн йәйә һауытында һаҡланған. Яу уҡтарының төрлө формалағы (оҙонса дүрт ҡырлы, яҫы япраҡ кеүек, шул иҫәптән тимер күлдәкте тишә торған уҡ башаҡтары) уҡ башаҡтары һәм ҡауырһыны булған. Уҡтар яҡынса 1,2 метр оҙонлоҡта булған, улар 20-25-әрләп, осло яғын аҫҡа ҡаратып һаҙаҡта һаҡланған», – тиелә «Ватандаш» журналының сайтында.
Яугирҙарҙың, ғәҙәттә, ике һаҙағы булған, һәр береһендә үҙенең тамғаһы һалынған 25-30 уҡ ятҡан. Яуҙан һуң яугирҙар үҙҙәренең уҡтарын йыйып алғандар. Башҡорт яугирҙары башлыса тирене формаға кейҙереп яһалған каркаслы һаҙаҡ йөрөткән. Һаҙаҡтарҙы ырып, һырлап, көмөш семәрҙәр баҫып биҙәгәндәр. Билбауға тағылмалы һаҙаҡтар ҙа булған, уларға уҡты ҡауырһынлы яғын артҡа ҡаратып һалғандар.
Башҡорттар уҡтан баҫып торған ерҙәренән дә, хәрәкәт иткән саҡта ла ата алғандар. Дошманға китеп барған йүнәлештә лә, эйәрҙә килеш хәрәкәт барышына перпендикуляр боролоп та уҡ яуҙырғандар. Һуңғы осраҡта уҡтың үлтереү көсө кәмеһә лә, йәйәнең ҡеүәте һәм уҡтарҙың бик күп булыуы быны компенсациялаған.

Тиҙ эш итеү маҡсатында уҡсы һаҙаҡтан бер юлы бер нисә уҡты алып һул ҡулында йәйә менән бергә тотҡан, ә бер нисәһен ауыҙына ҡапҡан.

Немец рәссамы Ф. В. фон Шадов үҙенең «Башҡорт» тип аталған гравюраһында бер нисә уҡты тотҡан тап шул алымды һүрәтләгән дә инде.




«Яуҙа һуғышсы һаҙағын арҡаһынан күкрәгенә күсереп ҡуя, ике уҡты тешенә ҡыҫтырып, тағы икеһен йәйәгә һалып, йәшен тиҙлегендә бер-бер артлы атып ебәрә; һөжүм ваҡытында атына эйелә һәм әсе итеп ҡысҡырып, һайт-һайтлап, дошманына ҡыйыу ташлана һәм дүрт уҡ атҡандан һуң һөңгө менән сәнсә», – тип яҙа тикшеренеүселәр.

«Башҡорт яугирҙары офицер билдәһен аңлатҡан бәләкәй флагтар менән биҙәлгән оҙон һөңгөләр, ҡылыс, йәйә, егерме биш уҡ һалынған ҡалъян менән ҡоралланған. Уларҙың йәйәһе, азиаттарҙыҡына хас булғанса, бик ҙур түгел, күп осраҡта йүнләп эшкәртелмәгән дә була. Уҡ башаҡтарында ҡауырһындар әҙ генә ҡуйыла. Шулай ҙа улар бик мәргән ата», – тип яҙа француз рәссамы Жюль Бретон.

Офицер Э. Рюппелдең хәтирәләре лә һаҡланған. Ул, 1812 йылдың көҙөндә француз армияһына яҡынлашҡан башҡорт полктарын күреп, башҡорттарҙы: «Улар казак һөңгөләре, йәйәле-уҡлы ҙур күн һаҙаҡтар, шулай уҡ бәләкәй ҡылыс менән ҡоралланған ине», – тип һүрәтләй.
Беҙҙең яҡташыбыҙ, журналист һәм режиссер, әлегә көндә Германияла йәшәүсе Нәсүр Йөрөшбаев 2018 йылда Эрфурт ҡалаһы музейында Наполеон армияһына ҡаршы һуғышта ҡатнашҡан башҡорт атлы яугирының һаҙағын күреп ҡала.
«Быяла аҫтында был уникаль предметты күргәс, телдән ҡала яҙҙым! Бик һәйбәт һаҡланған, ике быуат элекке һуғыштың дары төтөнө һеңгән һаҙаҡ бик яҡында ғына, витринала ғына ята... Ырып биҙәлгән ҡалын күн, ялтырап торған баҡырҙан ғәжәп матур биҙәктәр, эсендә – өс уҡ. Бер уҡ бигерәк тә үҙенсәлекле: ҡауырһынлы осона гравюралы, шымартылған һөйәк беркетелгән. Боронғо заман һуғышсыһының уҡтарын шулай ҡупшы итеп биҙәүе миңә сәйер тойолдо. Музей директоры, бындай уҡтар менән, моғайын, атмағандарҙыр, ә һаҙаҡта талисман булараҡ һаҡлағандарҙыр, тип фараз итте. Шулай булыуы бик мөмкин – бәлки, һаҙаҡ та, аҡса янсығы кеүек, бер ваҡытта ла буш йөрөргә тейеш булмағандыр. Әйткәндәй, директор витринанан тыш музейҙың һаҡлағысында тағы ла өс һаҙаҡ һаҡланыуын әйтте», – тип яҙа журналист.
Һаҙаҡ– яугирҙың ғорурлығы
Башҡорт һаҙаҡтары формаһы буйынса бөтә Азия халыҡтарыныҡы кеүек, төп өлөшө күн менән көпләнгән ағастан эшләнгән, бер нисә бүлкәтле булған. Уҡтар һаҙаҡҡа һәр ваҡыт аҫҡа ҡаратып һалынған. Башҡорт һаҙаҡтарына ҡайһы берҙә, уҡ ҡауырһыны боҙолмаһын өсөн, нәҙек сыбыҡтарҙан каркас эшләп ҡуйылған. Йәйә чехолдары кеүек, һаҙаҡтар ҙа йыш ҡына көмөш баҫылған тимер пластинкалар менән биҙәлгән.

«Мәргән уҡсы» хәрәкәтенә нигеҙ һалыусы Юлай Ғәлиуллин, айыу тиреһенән яһалған һаҙаҡ Башҡортостанда киң таралмаған була, ул айыуҙар йәшәгән урманлы райондарҙа ғына осрауы мөмкин булған тип иҫәпләй.

«Мәҫәлән, дала яҡтарында айыу тиреһен табыу мөмкин түгел. Бөтә ерҙә лә – Һамарҙан алып Курганға тиклем – һаҙаҡты ат тиреһенән эшләгәндәр, ә айыу тиреһен ҡулланыу бик һирәк осраған», – ти ул.
Этно-музыкант, уҡсы һәм реконструктор Рәйес Низаметдинов һаҙаҡты башлыса ат тиреһенән эшләүҙәрен раҫланы, ул ныҡлығы буйынса бер ҙә айыу тиреһенән яһалған һаҙаҡтан ҡалышмаған. Ат һәр хужалыҡта тиерлек булған. Ат тотмағандар үгеҙ тиреһен ҡулланған.

Яугирҙың бер нисә һаҙағы булған: береһе, ҙурырағы, уҡ һалып йөрөтөр өсөн, икенсеһе, бәләкәйерәге, һуғышыр өсөн кәрәккән.
«Һаҙаҡ уҡ һауыты функцияһын ғына үтәмәгән, ул үҙенең хужаһының биҙәге, ғорурлығы ла булып торған. Тап шуның өсөн дә уны аҫыл таштар, һырлап-ырып көмөш менән биҙәкләгәндәр», – ти Рәйес Низаметдинов.
Башҡорт һаҙаҡтары Дрезден, Будапешт музейҙарында һаҡлана. Башҡортостандың Милли музейында ла бер нисә дана бар.
Һаҙаҡ эшләү өсөн сеймал
Башҡорттарҙа тире эшкәртеү боронғо кәсептәргә ҡарай, был йәһәттән башҡорттарҙың төрки һәм монгол малсы-күскенселәре менән күп уртаҡ яҡтары бар. Тире өҫ кейеме, аяҡ кейеме, баш кейеме, шулай уҡ күн тоҡ, чехол, футляр, аҙыҡ-түлек һаҡлай торған төрлө һауыттар эшләү өсөн киң таралған материал булған.

Тирене эшкәртеү ысулы күп осраҡта халыҡтың йәшәү рәүешенә һәм хужалыҡ итеү эшмәкәрлегенә бәйле булған. Мәҫәлән, сыуаштар ҙа, башҡорттар һәм башҡа төрки халыҡтар кеүек, арпа һәм һоло ононан эшләнгән кеҫәл ҡулланған.
Тирене арыш оно һәм әсегән һөттән әҙерләнгән махсус әсетке менән эшкәрткәндәр. Бының өсөн ҙур тәпәнгә ойотҡо ҡойоп, бер нисә көнгә әсетергә ултыртҡандар. Әсеп сыҡҡас, тирене шунда бер нисә көнгә һалғандар һәм уны йөнөн ҡоя башлағанға тиклем ваҡыты-ваҡыты менән әйләндереп торғандар.

Тире артабан эшкәртеүгә әҙер булғас, тәпәндән алып, йөнөн салғы киҫәге менән ҡырғандар, ә йомшаҡ яғын һарыҡтың яңаҡ һөйәге (тешһеҙ) менән таҙартҡандар. Шунан тирене махсус ҡулайлама – ярым түңәрәк формаһындағы, ике аяҡлы ағас станокка урынлаштырғандар. Йөнөнән таҙартылған тирене ҡараңғы урында киптергәс, ҡайындан эшләнгән махсус таяҡ менән һуҡҡылап йомшартҡандар. Тире ҡатмаһын өсөн, уға дегет һөрткәндәр.

Ит ҡалдыҡтарынан таҙартылған тиренең еҫен бөтөрөр өсөн, ҡат-ҡат йыуып киптергәндәр. Артабанғы этап – тиренең эс яғын ҡараға, ҡайһы берҙә һоро төҫкә буяғандар, һуңғы ваҡытта химик буяуҙар ҙа ҡулланалар.
Тиренең остоғон да ташламағандар, әрәм итмәгәндәр. Ҡалдыҡ-боҫтоҡ киҫәктәрен нәҙек кенә итеп телгесләп ҡырҡып, еп сифатында ҡулланғандар. Күн әйберҙәрҙе төрлө формалағы һәм ҙурлыҡтағы беҙ менән тоташтырғандар.
XIX быуат аҙағында-XX быуат башында боронғо кәсептәр юғала башлай инде.
Ыҫлап эшкәртелгән тиренән күн һауыт-һаба яһағандар, дублап, һырлап семәрләп, үреп биҙәкләнгән күндән атлы һуғышсының хәрби кәрәк-ярағы (сергетыш, йәйә һауыты һәм һаҙаҡ, аҫылмалы муҡсай, дары һәм йәҙрә һауыты, ҡалҡан һ.б.) эшләгәндәр.

Хәҙерге көндә һаҙаҡтар менән, ғөмүмән, үткән быуаттарҙың хәрби тарихы менән ҡыҙыҡһыныу арта бара. Башҡортостанда башҡорт яугирының торош-ҡиәфәтен асыҡлаусы реконструкция йәмғиәттәре барлыҡҡа килде. Күн әйберҙәр эшләү оҫталары бар.

Шуларҙың береһе – Азамат Юлдашбаев:
«Атыу өсөн кәрәк-яраҡ комплекты «һаҙаҡ» тип атала, ул ҡалъяндан һәм йәйә һауытынан тора. Улар дала традицияһы буйынса ҡаптырма менән эләктермәле махсус билбауға беркетелә, һаҙаҡ уң яҡтан, йәйә һауыты һул яҡтан беркетелгән. Хәҙер һаҙаҡты һыйыр малы тиреһенән эшләйҙәр, тире үҫемлек ҡулланып дуплау ысулы менән эшкәртелергә тейеш – был мотлаҡ шарт. Һаҙаҡтар бер нисә төрлө була. Уникаль башҡорт һаҙаҡтары ҡулдан ырып биҙәлә, тыш яғы металл, баҡыр накладкалар менән биҙәлгәндәре бар.

Ҡағиҙә булараҡ, һаҙаҡтарҙың стандарт размеры юҡ. Әгәр, мәҫәлән, уҡтар 70-80 сантиметр оҙонлоғонда икән, һаҙаҡ та шул размерға яраҡлаштырып эшләнә. Һыбайлыларҙың һаҙағы ҡыҫҡараҡ була.

Һаҙаҡ менән ҡыҙыҡһыныу көндән-көн арта. Башҡортостанда ғына ла түгел, ғөмүмән, бөтә донъяла этникаға, тарихи реконструкцияға тренд күҙәтелә. Сағыштырыу өсөн – бөгөн Башҡортостанда айына 70–150 йәйә һатыла. Һаҙаҡтың хаҡы 4 мең ярым һумдан алып 20 мең һумға тиклем барып етә, һәм был иң юғары хаҡ түгел әле. Әгәр һаҙаҡты биҙәүҙә көмөш накладкалар ҡулланылһа, уның хаҡы бер нисә тапҡырға артып китергә мөмкин. Һаҙаҡты ырыу-һырлау һәм металл менән биҙәүгә бер аҙна ваҡыт кәрәк».
Сығанаҡтар:
1. Руденко С.И. Башкиры: историко-этнографические очерки. Уфа: Китап, 2006.
2. http://vatandash.ru/?article=2059
3. http://lubizar.bashkort.org/article/chetyre-kolchana-iz-starogo-petersberga
4. БР-ҙың Белорет ҡалаһы үҙәк ҡала китапханаһының рәсми сайты http://blog.cbs-beloretsk.com/
© Вәлиева Р.Т., автор-төҙөүсе, 2020
Фото: Рафаэль Амантаев, Азамат Юлдашбаев.