Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
БашҠОРт халыҡ тарихи йыры


«ПОРТ-АРТУР»



ҠЫҪҠА КӨЙ
Башҡорт халыҡ «Порт-Артур» йыры тәү
башлап 1938 йылда Ғ.З. Сөләймәнов тарафынан
Башҡорт АССР-ының Баймаҡ районы Икенсе Төрөкмән
ауылында Ғиниәт Утарбаевтан яҙып алына.


Ҡыҫҡа көйлө «Порт-Артур» йырын рус-япон һуғышында (1904−1905) Порт-Артур ҡәлғәһен һаҡлауҙа ҡатнашҡан
башҡорттар ижад иткән. Йыр Алыҫ Көнсығышта рус армияһын етәкләгән баш командующий генерал А. Н. Куропаткиндың
хатаһы арҡаһында меңәрләгән һалдаттың ғүмере өҙөлөүе,
ҡасандыр гүзәл порт ҡалаһының емерелеүе хаҡында.

А. Н. Куропаткин
Хәрби министр, Японияға ҡаршы хәрәкәт иткән ҡоро ер һәм диңгеҙ ҡораллы көстәренең баш командующийы
Порт-Артурҙы һаҡлау
(1904 йылдың 17 июленән 1904 йылдың 23 декабренә тиклем)
— Рус-япон һуғышының иң оҙайлы осоро.
Порт-Артур хәрби-диңгеҙ порты ғына түгел, ҡеүәтле ҡоро ер ҡәлғәһе лә була. Унда таш ҡоролмаларҙан торған өс сик
һағы ҡалҡып тора. Порт-Артурҙы һаҡлау бурысы Квантунск
нығытылған районы начальнигы генерал А. М. Стесселгә йөкмәтелә.

Порт-Артур ҡәлғәһе Ляодун ярымутрауының көньяҡ сигендә урынлашҡан. Был төбәкте Рәсәй Ҡытайҙан 1898 йылда ҡуртымға ала,
унан һуң ошо урында рустар йыл әйләнәһенә эшләгән хәрби Тымыҡ океан порты төҙөй, сөнки быға тиклем Владивосток ҡышын
туңыр булған.

Рус-япон һуғышының тәүге көндәренән үк япондар Порт-Артур эскадраһын атакалай, хәлдәр мөшкөлләнә. Рустарҙың баш командующийы А. Н. Куропаткин Порт-Артурҙы Вафангоу һәм Дашичао бәрелештәре ярҙамында һаҡлап алып ҡалырға ынтыла, тик уңышҡа өлгәшә алмай.

Ноги етәкселегендәге 3-сө япон армияһы 1904 йылдың 13 июлендә көслө штурм аса. Рустарҙы яулаған позицияларынан алып ташлайҙар һәм улар ҡәлғә эсенә сигенә.
Бынан һуң Порт-Артур ҡәлғәһен обороналау башлана.

Октябргә япондарҙың өс ҙур штурмы кире ҡағыла, әммә ҡамалған ҡәлғә эсендә ҡалыусыларҙың хәле мөшкөлләнә. Аҙыҡ-түлек кәмей, һәләк булыусыларҙың
һәм яраланыусыларҙың һаны арта. Япондар ҡоралынан тыш, цинга һәм тиф ауырыуҙары аяҡтан йыға.

Порт-Артурҙы һаҡлау
Һүрәт сығанағы: znay-pro.ru
А. М. Стессель артабанғы ҡаршы тороуҙы
мәғәнәһеҙ тип иҫәпләй һәм 20 декабрҙә
капитуляцияға ҡул ҡуя.
Ҡәлғә дошманға бирелгәс, 25 мең кеше әсирлектә ҡала (уларҙың 10 меңдән ашыуы сирле һәм яралы була). Рәсәй өсөн Порт-Артурҙа еңелеү Һары диңгеҙгә юл ябылыуын, Маньчжурияның стратегик хәле насарайыуын аңлата.

Рус һалдаттары Японияла әсирҙә (1904 — 1905).
Һүрәт сығанағы: twitter.com
Йырҙың ике варианты бар.
Беренсе варианты «Башҡорт халыҡ ижады» (1954), «Башҡорт
халыҡ ижады. Йырҙар» (1974) китабында баҫылып сыға.
Йырҙың икенсе варианты «Башҡорт халыҡ ижады. Йырҙар» (1974), «Сал Уралдың моңдары» (1988) йыйынтыҡтарында донъя күрә.
Артабанғы варианттарын Ю. И. Ғәйнетдинов, Ф. Х. Камаев,
Р. С. Сөләймәнов яҙып ала.
1
Порт-Артур тигән таш ҡала
Күп ҡалаларға баш ҡала.
Һары диңгеҙ буйҙарында
Ҙур ҡалаларҙан һанала.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!

Дошмандарҙан уны яҡлап,
Күп ирҙәр башын һала.
Ирҙәр үлә, башын һала,
Бөтмәҫ дандары ҡала.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!
Порт-Артур тигән ҡалаға
Япондар туп аталар.
Аямай дошман, аямай
Таш ҡоймаһын ваталар.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!

Япондар туп аталар,
Порт-Артурҙы ваталар.
Ҡайһы аяҡһыҙ, ҡайһы ҡулһыҙ,
Ҡысҡырышып яталар.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!
Диңгеҙ өҫтө ҡып-ҡыҙыл ҡан,
Эркелеп үлек аға;
Ирҙәр үлә, башын һала,
Балалар етем ҡала.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!

Порт-Артур тигән таш ҡала
Тороп ҡалды дошманға.
Куропаткин һатылмаһа,
Ҡалмай ине дошманға.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!
Караптары ҡыйратылғас,
Батырҙар ҡалды дошманға.
Ирҙәр үлә, башын һала,
Бөтмәҫ дандары ҡала.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!
Кәрим Дияровтың «Сал Урал моңдары» китабында бындай куплеттар ҡушыла:
Япондар туп ата икән,
Порт-Артурҙы вата икән;
Һалдат меҫкен ни хәл итһен,
Яр ҡуйынында ята икән.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!

Япондарҙың аттары,
Бары ерән, күк ала;
Тағы бер йыл һуғыш булһа,
Был донъяла кем ҡала?
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!
Ат ебәрҙем ҡурпыға,
Ҡурпы башын ҡырҡырға,
Ят ерҙәрҙә ҡалырмын, тип,
Ғәзиз башым ҡурҡына.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!

Япондар туп аталыр,
Ыранендар ҡайталар.
Береһе аяҡһыҙ, береһе ҡулһыҙ
Ҡысҡырышып яталар.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!
Ат ебәрҙем ҡурпыға,
Ҡурпы башы ҡырҡырға.
Дошман һигеҙ, беҙ өсәүбеҙ,
Ниңә унан ҡурҡырға?
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!

Порт-Артурҙың ҡалаһы,
Кирбес менән таш ҡына.
Порт-Артурҙың урамында
Кәүҙә менән баш ҡына.
Ай-һай, Порт-Артур,
Була торғайның матур!
Шулай уҡ Ғата Сөләймәновтың 1939 йылғы
«Халыҡ йырҙары тарихы» ҡулъяҙмаһында Учалы районы
Сораман ауылында йәшәгән Иҙрис Шәриповтан яҙып
алынған «Япун Порт-Артур» варианты бар.
Ул йырҙың тарихын шул һуғышта ҡатнашып яраланып ҡайтҡан Асман исемле кешенең иҫтәлектәренән һөйләй. Уның һүҙҙәренсә, Рәсәй һәм Япония араһында һуғыш башланыу менән, 1904 йылда, күпселеген башҡорттар тәшкил иткән ғәскәр Порт-Артурға күсерелә.
Насар ҡоралланған (3-4 кешегә бер ҡорал һәм көрәк) һалдаттарҙы атакаға барырға мәжбүр итәләр. Япондар бик ҡаты алыша, бер яуҙа Асман яралана һәм госпиталгә эләгә. Шунда ул был йырҙы яраланған башҡорт һалдаттарынан ишетә.
«Порт-Артур» йыры халыҡ араһында киң таралған, профессиональ һәм үҙешмәкәр йырсылар һәм музыканттар репертуарына инә, «Каруанһарай» фольклор-эстрада
ансамбле башҡарыуында үҙенсәлекле яңғырай.
«Каруанһарай».
Видео сығанағы: "Даян Валиуллин" каналы.
Ҡулланылған әҙәбиәт:

  1. Башкирское народное творчество. Т. 8: Песни (дооктябрьский период). – Уфа, 1995.
  2. Дияров К.М. Сал Уралдың моңдары. − Өфө, 1988.
  3. Ҡобағошов А.М. Башҡорт халҡының музыкаль-поэтик мираҫы. Йыр ижады. Өфө, 2019.
  4. Электрон сығанаҡ: salik.biz