Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорт халыҡ йыры «Уйыл»
Ҡурайсылар ҡурай, ай, уйнамаҫ,
Башҡорт ҡурайҙары булмаһа.
Егет тә генә кеше йыр йырламаҫ,
Йөрәгендә дәрттәр булмаһа.
Бөтөнлөгө шиғри һүҙ менән көйҙөң синтезы менән өлгәшелгән халыҡ йырында айырым идея-эстетик тәьҫир көсө бар.
Башҡорттарҙың тормош-көнкүреше һәм мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһынған урыҫ этнографтары һәм төбәк тарихын өйрәнеүселәре уларҙың музыкаль-поэтик ижадын бик юғары баһалаған. XIX быуат аҙағында башҡорт халыҡ йырҙарын йыйыуға һәм өйрәнеүгә күп көс һалған музыкант-этнограф Сергей Гаврилович Рыбаков башҡорттар тураһында улар «музыкаль, эффектлы һәм ниндәйҙер айырым бер киңлек, киң ҡоласлылыҡ менән тын ала; уларҙан үҙенсәлекле гүзәллек иҫә һәм ниндәйҙер билдәһеҙлеккә, хыялилыҡҡа ынтылыш тойола... Башҡорт йырҙарының йөкмәткеһендә тормош-йәшәйеш фәлсәфәһе элементы, йәшәйештәге нәмәләргә фәлсәфәүи ҡарашҡа ынтылғанлыҡ күҙгә ташлана».
Ир-егеттәрҙең әрме сафтарында хеҙмәт итеүе тураһындағы «Уйыл» йырының нигеҙендә тарихта ысын булып үткән ваҡиғалар ята. Һалдаттың хис-тойғолары, тыуған яғын өҙөлөп һағыныуы шиғри текста бик оҫта сағылдырылған. Айырыуса улар драматизм менән һуғарылған көйҙөң яңғырашында ныҡ тойола.
Был йырҙың исеме, Ҡаҙағстан Республикаһының Аҡтүбә өлкәһенән башланып, көнбайышҡа – Каспий буйы далаларына табан аҡҡан Уйыл йылғаһының атамаһынан алынған. Рәсәйҙең көнсығыш сиктәрен һаҡлаусы, шулай уҡ хәрби походтарҙа һәм экспедицияларҙа ҡатнашыусы башҡорт кавалерия часттарына йыш ҡына ошо йылға буйында булырға һәм Уйыл ҡәлғәһендә хеҙмәт итергә тура килгән.
Башҡорт халыҡ йыры «​Уйыл»​. Рамаҙан Йәнбәков башҡара.
Башҡорт халыҡ йыры «Уйыл»
Йыр тәүге тапҡыр ХХ быуаттың башында Иван Васильевич Салтыков тарафынан яҙып алынған һәм уның «Башҡорт көйҙәре» тигән ҡулъяҙма йыйынтығына индерелгән. Йырҙың тексын иһә Әхнәф Ибраһим улы Харисов 1946 йылда БАССР-ҙың Илеш районында йәшәүсе Ш.Ш. Шәрифуллиндан (исеме һаҡланмаған) яҙып алған һәм ул «Башҡорт халыҡ ижады» (1-се том, 1954 йыл) китабында донъя күргән.

«Уйыл» йырының варианттарын Берйән Сафа улы Байымов, Фәнүзә Айытбай ҡыҙы Нәҙершина, Салауат Рафиҡ улы Сәлмәнов, Лилиә Ҡотлоғужа ҡыҙы Сәлмәнова, Рәшит Закир улы Шәкүров та ҡағыҙға төшөргән.

Башҡорт халыҡ йырын тауыш һәм a cappella хоры өсөн, фортепианола уйнау өсөн Абрар Хаҡ улы Ғабдрахманов эшкәрткән. «Уйыл»дың үҙгәртелгән көйө 1937 йылда Лев Николаевич Лебединскийҙың БАССР-ҙың Ейәнсура районына ҡараған Ибрай ауылы кешеһе Ш. Ҡолмөхәмәтовтан яҙып алған «Ленин тураһында» йырында ҡулланылған. «Өй артында тал үҫтерҙең» варианты – шул уҡ «Уйыл»дың варианты, «Башҡорт халыҡ йырҙары» йыйынтығына индерелгән. Ул йыйынтыҡ Лебединский тарафынан тупланған «Йыйынтыҡ №6» булараҡ билдәле.
Кураисты на курае не сыграют,
Если башкирских кураев не будет;
Джигит песню не споет,
Если в сердце его страсти не будет.

Как зайду в урему, трава редкая,
Как выйду в поле, земля в ягодах;
В душе моей огонь горит,
Что же тревожится это сердце.

Лев-зверь ничуть не будет озабочен,
Если перед ним высокая гора;
Джигит ничуть не будет озабочен,
Если дорогая голова его цела (букв.жива).
Ҡурайсылар ҡурай, ай, уйнамаҫ,
Башҡорт ҡурайҡайҙары булмаһа.
Егет тә генә кеше йыр йырламаҫ,
Йөрәгендә дәрттәр булмаһа.

Әрәмәгә керһәм, үлән һирәк,
Сәхрәләргә сыҡһам, ер еләк;
Эсемдә генә минең уттар яна,
Ник елкенә икән был йөрәк?

Арыҫлан да кейек һис ҡайғырмаҫ,
Ҡаршыһында бейек тау булһа;
Егет тә генә кеше һис ҡайғырмаҫ,
Ғәзиз башы уның һау булһа.
Башҡорт халыҡ йыры «Уйыл». Беренсе варианты һәм урыҫсаға тәржемәһе
Башҡорт халыҡ йыры «Уйыл»ды Сөләймән Абдуллин, Азат Айытҡолов, Филүс Гәрәев, Зәки Мәхмүтов, Ғилман Сәфәрғәлин, Рамаҙан Йәнбәков, «Мәсем таш» ансамбле, Гөлсәриә Дәүләтгәрәева, Раян Алтыншин һәм башҡа башҡорт йырсылары һәм ҡурайсылар үҙҙәренең репертуарына индергән.

Йәштәр араһында был йырҙы яратып башҡарыусылар байтаҡ. Абдулла Солтанов исемендәге призға башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусылар конкурсында гран-при яулаусы Рәфис Ишбаев менән Ҡаҙағстан сәхнәләрендә сығыш яһаусы Ян Лира уны бик оҫта йырлай.
Гөлсәриә Дәүләтгәрәева башҡарыуындағы «​Уйыл»​ йыры" .
Клип милли батырыбыҙ Салауат Юлаевтың тыуған төйәге – Салауат районында төшөрөлгән. Режиссеры – Гөлсәриә Дәүләтгәрәева, операторы – Александр Лысенко.
Два парня сено косят
Вдоль Уйыла на покосе.
Где только не бывает, что только не видит
Муж-джигит, когда живой.

Конь, на котором езжу, ай, мухортый,
Тебенек его потный.
Урала благородный джигит
Станет мужем, о котором слава пойдет.

Впадинами текущая река Уйыл
Погружает в думы задумчивых мужей,
Не только погружает в думы, но и в печаль,
В тоску по родной земле.
Ике лә генә егет бесән саба
Уйыл буйҡайында ла сабында.
Ҡайҙа ла ғына йөрөмәй, ниҙәр күрмәй
Ир-егеткәй иҫән дә сағында.

Менгән генә атым, ай, кир булыр,
Тибенгеһе уның да тир булыр.
Урал буйҡайының аҫыл егете
Данҡайҙары сығыр ҙа ир булыр.

Уйылып ҡына аҡҡан Уйыл һыуы
Уйландыра уйсан да ирҙәрҙе.
Уйландырып ҡына ҡалмай, моңландыра,
Һағындыра тыуған да ерҙәрҙе.

Башҡорт халыҡ йыры «Уйыл». Икенсе варианты һәм тәржемәһе

Цветок курая. (научное название Уральский реброплодник)
Оҙон көй – башҡорт халыҡ йырының гәүһәре

Оҙон көй башҡорт халҡының йыр сәнғәтенең иң юғары нөктәһе булып тора. Оҙон көйҙәрҙең шиғри текстарында башҡорт халҡының уй-фекерҙәре донъяһы, тойғолары бөтөн яҡлап та сағылыш таба. Оҙон йырҙарҙың көйө драматизм һәм психологик тәрәнлеге менән айырылып тора. Оҙон көйҙәрҙең моңона виртуозлыҡ һәм импровизациялылыҡ хас. Киң ҡоласлылыҡ һәм ҙур диапазон (ике октаваға тиклем һәм унан да юғары), ғәйәт киң моңлолоҡ һәм бай көйлө орнаментика уларҙың стиль үҙенсәлектәре булып тора. Оҙон көйҙөң көйләнеш формаһы – шиғри текстың ярым строфаһын солғап алған моңланыш осоро ул. Моңланыш осоро күпселек осраҡта, үҙ сиратында, музыкаль фразаларға бүленгән шиғри юлдар менән тоташтырылған ике һөйләмдән төҙөлә.

Жанр-тематик йөкмәткеһе буйынса оҙон көй ике төрлө йырға бүленә.
Лироэпик йырҙар: колониаль иҙеүгә ҡаршы көрәш хаҡында («Урал», «Салауат»), армия хеҙмәте һәм хәрби походтар тураһында («Уйыл», «Әрме», «Эскадрон») кантон начальниктары хаҡында («Ҡолой кантон», «Абдулла ахун», «Азамат кантон»), ҡасҡындар һәм һөргөнгә ебәрелгәндәр тураһында («Бейеш», «Буранбай», «Шаһибәрәк»).
Лирик йырҙар: тәбиғәт хаҡында («Һандуғас», «Кәмәлек»), социаль тигеҙһеҙлек тураһында («Мал»), ҡатын-ҡыҙ яҙмышы хаҡында («Таштуғай», «Ғилмияза», «Зөлхизә»), мөхәббәт тураһында («Сәлимәкәй»), тормош хаҡында («Үткән ғүмер»).

Оҙон көй традицион рәүештә ҡурайҙа уйнала һәм уның инструменталь (ҡурай менән бәйле, һирәкләп скрипка) версиялары ла бар.
Оҙон көйҙө башҡарыр алдынан, йөкмәткеһен аңлатып һәм тыңлаусыларҙы эмоциональ йәһәттән әҙерләп, уның легендаһы һөйләнелә.
Оҙон көйҙө йырлау сәнғәтенә бала саҡтан өйрәтәләр.
Йырсылар менән ҡурайсыларҙың халыҡ йыйындарында уҙғарылған ярыштары көйҙөң үҫешенең һәм йырсы кешенең йыраусы булып етешеүенең төп шарттарының береһе булған.
Оҙон йырҙарҙы йырлаусылар араһында юғары ир-егет (тенор) һәм ҡатын-ҡыҙ (сопрано) тауыштары күпселекте тәшкил итә. Ғәзиз Әлмөхәмәтов, Мәғәфүр Хисмәтуллин, Мөхтәр Байымов, Абдулла Солтанов, Мөхәмәтйән Ҡаҙаҡбаев, Рамаҙан Йәнбәков, Флүрә Килдейәрова һәм башҡалар – башҡорт оҙон көйөн башҡарыусыларҙың күренеклеләренән.
Теге йәки был кимәлдә тарихилыҡ бөтөн йырҙарға ла хас нәмә, сөнки улар, ниндәй генә төркөмгә индерелеүенә ҡарамаҫтан, – ваҡыттың билдәле бер тарихи арауығының емеше.
Йырҙа теге йәки был йәһәттән билдәле бер замандың социаль-сәйәси һәм мәҙәни-көнкүреш үҙенсәлектәре, кешенең үҙ ваҡытына хас булған борсолоуҙары, уйҙары, тормошҡа ҡарашы сағылыш таба.

Был ҡараштан, халыҡтың хәтерендә һаҡланыу һәм бер быуындан икенсеһенә күсә барыу хоҡуғына лайыҡ булған бөтөн йырҙар ҙа – тарихи йырҙар.
«Уйыл» йырына флешмоб
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һуңғы ваҡыттарҙа, башҡорт халыҡ йырҙарын «беҙҙең халыҡ йыры» тип, башҡа милләт вәкилдәре сығыш яһауҙан тартынмай башланы. Бындай күренештәр башҡорт йәмәғәтселегенә бик көслө тәьҫир итә. Быйыл көҙ башҡорт халыҡ йыры «Уйыл»ды профессиональ һәм профессиональ булмаған кимәлдә башҡарыусылар араһында флешмоб үткәрелде. Һәр башҡарыусы үҙенең ошо халыҡ йырын йырлағанын видеоға төшөрөп, уның тарихын һөйләп, интернетҡа һалды. Башҡортостандың гәзит-журналдары, шул иҫәптән «Аманат» Республика балалар һәм үҫмерҙәр журналы мөхәрририәте лә был саранан ситтә ҡалманы.
Башҡорт халыҡ йыры «Уйыл»ға арналған флешмоб
Башҡорт халыҡ йыры "Уйыл". «Аманат»​ журналы мөхәрририәте төшөргән видео
Әҙәбиәт:
1. Нәҙершина Ф.А. «Рухи хазиналар». Өфө, 1992;
2. Башкирское народное творчество. Т.8. Песни (дооктябрьский период). Уфа, 1995;
3. Башкирские народные протяжные песни /сост. Л.К.Сальманова. Уфа, 2007;
4. Башкортостан. Краткая энциклопедия. – Уфа, 1996.
5. Башҡорт халыҡ ижады: Йырҙар. 1-се китап. – Өфө, 1974.

Лонгрид авторы – Рәзил Бикбулатов.