Риүәйәттең беренсе варианты

Борон Ирәндек буйында бер һунарсы йәшәгән. Уның Зөлхизә исемле ҡыҙы булған. Күрше ырыуҙан Арыҫлан (икенсе бер риүәйәт буйынса Азамат) тигән егеткә ҡыҙҙың күҙе төшөп, былар яратышып йөрөгән.

Уларҙың мөхәббәтенә ҡыҙҙың да, егеттең дә ата-әсәләре ҡаршы килмәгән, киреһенсә, шатланғандар ғына. Сөнки Зөлхизә менән Арыҫлан бала саҡта уҡ аталары, йола буйынса һырға туйы уҙғарып, «Арыҫлан ат менерлек, Зөлхизә көйәнтә күтәрерлек» булғас, икеһен өйләндерергә һүҙ ҡуйышҡан. Әммә хыялдары тормошҡа ашмай ҡала: Зөлхизә буй еткәс, ҡыҙ менән егеттең дә, алдан ҡоҙа булышҡан аталарҙың да уй-теләктәре селпәрәмә килә. Араға Ҡәҙерғол тигән атаҡлы бай килеп инә. Ул бик ҙур ҡалым вәғәҙә итеп, Зөлхизәне үҙенә өсөнсө бисәлеккә һората. Ҡыҙҙың атаһы быға риза булмай.

Ҡәҙерғол бай ҙа һүҙенән ҡайтмай. Ул, бер дүнән биреп, Йәрмәт тигән кешенән Арыҫланды үлтертмәк була. Ә дүнәнде Арыҫлан урлаған тип ғауға һала һәм, ялған шаһиттәр табын, егетте хөкөмгә тарттыра.

Арыҫлан ҡасҡын хәлендә йөрөргә мәжбүр була. Шунан файҙаланып, Ҡәҙерғол Зөлхизәне өсөнсө бисә итеп алыу теләгенә ирешә.

Зөлхизә Арыҫланды һағына, йәйге төндәрҙә Арыҫлан Ҡәҙерғолдоң тирмәһе тирәһенә килеп ҡурайҙа «Зөлхизә» көйөн уйнай торған булған.

Бер ваҡыт Арыҫланды бына шулай үҙен-үҙе онотолоп ҡурай уйнап ултырған ерендә Йәрмәт килеп үлтереп киткән, ти.

Риүәйәттең икенсе варианты

Ҡушмөхәмәт менән Ишмөхәмәт тигән ике һунарсы дуҫ булған. Халыҡ уларҙың исемен боҙоп Ишәй менән Ҡушай тип йөрөткән.

Ана шулай бер ҡашыҡтан ашап, бер туҫтаҡтан эсеп йөрөгән кешегә, хатта бергә йөрөй торған өйөрһөк малдарға ла: «Ишәй менән Ҡушай кеүек бергә йөрөйҙәр», – тип әйтер булғандар.

Былар, һунарға йөрөй торғас, бөтә тирә-яҡта данлы һунарсы булын киткәндәр. Халыҡ телендә маҡталып һөйләнгәс, быларҙың икәү-ара дуҫлығы нығынғандан-нығынған. Шуға күрә былар, бер көн һунарҙан ҡайтып килгәндә, ҡоҙа булышырға, «Бишек туйы» уҙғарырға һүҙ ҡуйышҡандар.

Балалары тыуыу уңайынан, башҡорт йолаһы буйынса «Бишек туйы» йыйып, Ҡушай ҡыҙына Зөлхизә, Ишәй улына Вәли, тип исем ҡушҡан.

Ишәй менән Ҡушай һаман, боронғоса дуҫ булып, һунарға йөрөй. Вәли менән Зөлхизә, ай-йыл һанап, һаман үҫә. Вәли атҡа менерлек, Зөлхизә көйәнтә күтәрерлек булып китә. Ике ҡоҙа «һырға туйы» уҙғарып ташлай. Балаларҙың береһен – килен, икенсеһен кейәү, тип йөрөй башлағандар.

Берҙән-бер көн ер-һыуы таныш булмаған яҡҡа һунарға барған саҡта, Ишәй аңһыҙҙан шаршыға осҡан да һыуыҡ тейеп ҡайтып, шунан мандый алмай үлеп киткән. Ҡушай яңғыҙ ҡалһа ла, бүтән һунарсыларға ҡушылмай икән. Яңғыҙ үҙе йөрөһә лә йәнлекһеҙ ҡайтмай, дуҫының данын юғалтмай йәшәгән. Үҙҙәре менән бергә һунарға йөрөү өсөн Ҡушайҙы тирә-яҡтағы байҙар саҡырта башлағандар. Ҡушай риза булған.

Берҙән-бер көн Йәнтүрә исемле данлыҡлы бай Ҡушайҙы бисәһе менән ҡунаҡҡа саҡырған. Бер нисә көн ҡунаҡ иткән. Был Йәнтүрә бай тирә-яҡта байлыҡ менән дә, һаранлыҡ менән дә дан алған кеше булған. Уны халыҡ «Йәнтей ҡарун» тип йөрөткән. Ҡушайҙы саҡырып, ҙур бүләк биреп ҡайтарғанын ишеткәс, халыҡ араһында аптырап: «Таштан йүкә һуйылыр икән», – тип һөйләгәндәр, ти.

Күп тә үтмәй Йәнтей бай Ҡушайға Зөлхизәне йәш кәләшлеккә биреүен һораған. Ҡыҙың бер ниндәй мохтажлыҡ күрмәй йәшәр, тигән һунарсыға. Бер аҙҙан Ҡушай ҡыҙын байға өсөнсө ҡатынлыҡҡа кейәүгә бирергә ризалашҡан. Шулай ҙа ҡыҙына был турала әйтергә ҡыймаған.

Берҙән-бер көн һыуға барғанда, Йәнтей байҙар ауылынан төшкән бер ҡатын Зөлхизәгә: – Арыумы әле, Зөлхизә килен! – ти. Зөлхизә аптырап ҡалған. Нәмә тип яуап бирергә лә белмәй. Ҡайтып әсәһенән һорашҡан. Әсәһе эштең нимәлә икәнен шунда әйтеп биргән. Йәнтейгә барырға һис тә риза булмаған, һаман да Вәлиҙе яратыуын әйткән.

Шунан Ҡушай Вәлиҙе саҡырып алған да: – Атайың үлде, уртаҡ айырылды, һин инде минең ҡыҙыма мөҫөрәп йөрөмә, ул ҡыҙ һиңә буласаҡ түгел, – тигән.

Вәли менән Зөлхизә хәҙер нисек тә ҡасыу яғын ҡайғыртҡандар. Һанаулы көндәр еткән. Йәнтейҙең туйы билдәләнгән. Ҡоҙалар килгән. Ашау-эсеү башланған. Уйын-көлкө дауам иткән. Тап шул бола осоронда Зөлхизә менән Вәли ҡасып киткәндәр.

Зөлхизәне күҙәтеп йөрөгән егеттәр быны һиҙеп ҡалғандар ҙа Ҡушайға килеп әйткәндәр. Ҡушайҙың туй ҡайғыһы ҡалмаған. Атҡа менеп, бер нисә кеше эйәртеп, ҡыуа сыҡҡан. Бәхетһеҙлеккә ҡаршы, ул төн ямғыр яуған. Зөлхизә менән Вәли йылҡы көтөүенә барып, ат тотабыҙ тиһәләр, ямғырҙа күшегеп, өшөп торған йылҡыны өйөрөп, ат тотҡансы күп ваҡыт үтеп киткән. Вәлиҙәр атҡа менеп, бер аҙ ҙа китә алмаған.

Ҡушайҙар баҫмалатып ҡыуып еткәндәр. Быларҙы уратып алғандар. Вәли ҡасып ҡотолған. Зөлхизәне тотҡандар. Зөлхизәне ат ҡойроғона тағып, ҡамсы менән ярып, йәйәүләтеп алып ҡайтҡандар. Вәли шул китеүҙән юҡ булған. Ҡасҡылар араһында йөрөп, үҙенә иш йыйып, Зөлхизәне урларға уйлаһа ла, өлгөрә алмаған. Зөлхизәне Йәнтейгә биреп, Йәнтейҙең йортона оҙатҡандар. Зөлхизә Вәлиҙе онота алмаған. Уны һағынып, көндән-көн кипкән, һарғайған.

Вәли бер нисә ай йөрөгән. Күп ерҙәрҙә булған, йөрөй торғас, Йәнтейҙең йәйләүенә килеп сыҡҡан. Төн уртаһы еткәс, бөтөн йәйләүҙә тынлыҡ урынлашҡас, Йәнтейҙең тирмәһе ҡаршыһына килгән дә Зөлхизәне һағынып йырлаған.

Вәлиҙең йырын ишетеп, Зөлхизә һиҫкәнеп уянған. Шунда уҡ сығып ҡасырға уйлаһа ла, ҡотола алмаған. Йәнтей уянып киткән.

Вәли көткән дә, Зөлхизә сыҡмағас, өмөтһөҙләнеп кире китеп барған. Зөлхизәнең сыҡмауынан ҡайғырып, атынан төшкән дә бер ҡая өҫтөндә ултырып уй тотҡан: «Булмаһа, бөгөн төн тирмәһенә үк барып керәйем дә күҙмә-күҙ һөйләшәйем, Зөлхизә нимә тиер?» – тип уйлаған да шунда ятып йоҡлаған.

Зөлхизәне һис йоҡо алмаған. Таң беленгәс, һыйыр һауырға сығыу һылтауы менән сыҡҡан да йыр тауышы килгән яҡҡа барып, ҡамыш, тал араларынан эҙләп таба алмағас, ултырып илаған-илаған да кире ҡайтҡан.

Вәлиҙе эҙләргә Йәнтей бай кешеләр ебәргән. Эҙләй торғас, улар бер һайыҫҡан шыҡрыҡлаған урынға ҡарай киткәндәр. Вәлиҙең йоҡлап ятҡан урынына барып сыҡҡандар. Уятып-нитеп тормағандар, шул урында йөрәгенә хәнйәр ҡаҙағандар.

Береһе Йәнтей байға һөйөнсөгә сапҡан. Йәнтей бай Вәлиҙең үлгәнен үҙ күҙе менән күргәс кенә ышанған. Үлтереүселәргә мал биргән. Зөлхизә Йәнтейҙең ҡулында ҡалһа ла, Вәлиҙе онотмаған. Бала төҫө күрмәгән. Көндән-көн һарғайып кипкән. Аҙаҡ сиктә диуана булып үлгән, ти.

«Зөлхизә» ғалимдар күҙлегенән

«Зөлхизә»нең поэтик образы хистәр тәрәнлеге һәм нескәлектәре менән айырылып тора.
Әҫәр икенсе өлөштө төрлө вариацияла башҡарыусы ике өлөшлө төҙөлөштән тора.

Йырҙың бер тигеҙ булыуы, тыныс, мелодик хәрәкәттәр, орнаменталь һындарҙың ҡабатланыуы хас. «Зөлхизә» исемен иркен һуҙып йырлау көйгә айырыуса мәғәнә бирә.

Л.Н. Лебединский үҙенең «Башҡорт моңдары һәм көйҙәре» китабында йырға характеристика «Зөлхизә» йырында юҡһыныусы, илаусы, тормошо заяға уҙыусы ҡыҙ тураһында сағыу образ бирелә. Был йырҙың поэтик образы нәзәкәтле нескәлектәре менән айырылып тора һәм шул уҡ ваҡытта иркә һәм наҙ менән тулышҡан», – тип яҙа ул. Был эштә йырҙың мелос һәм ладоритмика төҙөлөшө үҙенсәлектәрен аса.

Шулай ҙа башҡорт ғалимы – музыка белгесе Р.С. Сөләймәнов музыка белгесенең ҡарашы менән килешмәй. «Оҙон көйҙөң баҫымы» һәм «Оҙон көй «Зөлхизә»нең мелос и ладоритмика төҙөлөшө үҙенсәлектәре» бүлектәрендә был мәсьәләне аңлау өсөн бик ҡиммәтле мәғлүмәттәр килтерелә. Әммә Л. Лебединский баҫым терминына ҡағылышлы үҙенең фекерен тулыһынса әйтеп еткермәгән. Шуның өсөн оҙон көйҙөң баҫым төҙөлөшөн өйрәнеүгә тотоноп, тәүҙә беҙ үҙебеҙҙең баҫым категорияһы билдәләмәһе буйынса үҙебеҙҙең позициябыҙҙы раҫлайбыҙ», – тип яҙа ул.

Башҡорт халыҡ йыры «Зөлхизә» сәхнәлә

«Зөлхизә» лирик йыры күптән беҙҙең эстрада йырсыларының яратҡан әҫәренә әүерелде. Баныу Вәлиева, Хәбир Ғәлимов, Басир Мәһәҙиев, Диана Нурмөхәмәтова, Әсмә Шайморатова, Флүрә Килдейәрова, Тәнзилә Үҙәнбаева, Лилиә Ишемйәрова, Айгөл Һағынбаева кеүек күренекле йырсыларҙың репертуарында яратып башҡарыла. Интернет киңлектәрендә был йырҙы Сөләймән Абдуллин башҡарыуында ла табырға була. «Зөлхизә» көйөн ҡурайҙа Ишморат Илбәков, Раушан Ныяҙғолов, Марсель Вәхитовтар башҡара. А cappella хоры өсөн йырҙы совет композиторы Александр Ключарев эшкәртте, башҡорт композиторы Рәүеф Мортазин фортепиано һәм тауыш өсөн эшкәрткән, ә икенсе композитор Камил Рәхимов – тауыш һәм фортепиано, бәләкәй симфоник оркестр өсөн. Рафиҡ Сәлмәнов тауыш һәм симфоник оркестр өсөн, ә Илдар Хисаметдинов башҡорт халыҡ музыка ҡоралдары оркестры өсөн эшкәрткән.
«Зөлхизә» көйө Мәсәлим Вәлиевтең һәм Николай Пейконың «Айһылыу» операһында файҙаланылған.