Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорт халыҡ йыры
«Илсе Ғайса»
«Илсе Ғайса»
Аҙаштырған болан балаһылай,
Яңғыҙ башым ситтә интегәм.
Көндәрен дә төнөн йөрәгем яна,
Иҫемә төшһә тыуған илгенәм.
«Илсе Ғайса» йырынан
Һүрәттә: Учалы районының Иҫке Байрамғол ауылы эргәһендәге Әүлиә тауы (Әүештау)
Яңғыҙ башым ситтә интегәм.
Көндәрен дә төнөн йөрәгем яна,
Иҫемә төшһә тыуған илгенәм.
«Илсе Ғайса» йырынан
Һүрәттә: Учалы районының Иҫке Байрамғол ауылы эргәһендәге Әүлиә тауы (Әүештау)
Башҡорт халыҡ йыры «Илсе Ғайса»ның шулай уҡ
«Ғайса ахун», «Ғайса», «Ғайса батыр»
тигән атамалары бар.
Башҡорт халыҡ йыры «Илсе Ғайса» беренсе тапҡыр Иван Васильевич Салтыков тарафынан ХХ быуат башында яҙып алына. Ә баҫмала был мәшһүр халыҡ йыры тәүге тапҡыр «Башҡорт халыҡ йырҙары» йыйынтығында донъя күрә. Унда композитор Хөсәйен Фәйзулла улы Әхмәтов тарафынан 1943 йылда Башҡортостандың Баймаҡ районында Х. М. Әхмәтовтан яҙып алған варианты баҫыла. Төрлө йылдарҙа шулай уҡ композиторҙар Заһир Ғарип улы Исмәғилев, Камил Йософ улы Рәхимов, ғалимдар Мөхтәр Мофаззал улы Сәғитов, Ниғмәт Динәхмәт улы Шоңҡаров һәм башҡалар тарафынан йырҙың төрлө варианттары яҙып алына.
Исеме бөтөн донъяға билдәле мәшһүр башҡорт әүлиәһе, шәйех, Зәйнулла ишан Рәсүлевтең ҡустыһы, Башҡортостандың күренекле, уҡымышлы дин әһелдәренең береһе Ғайса ахун Рәсүлев был йырҙың авторы һанала, шуға ла йыр уның исеме менән аталған. 1904–1905 йылдарҙа Алыҫ Көнсығышта Урыҫ–япон һуғышында ғәскәр муллаһы сифатында һуғышып йөрөгән Ғайса Рәсүлевтең, Башҡортостандан бер туған ағаһы Мусаның хәҙрәт Рәсүлевтең вафаты хаҡында хәбәр алғас, Тыуған иленә, яҡындарына ҡарата һағыш аша яҙылған бәйеттәре менән мөнәжәттәре йырҙың нигеҙенә ята.
Башҡорт халыҡ йыры «Илсе Ғайса» – лирик-эпик характерҙағы йыр. Йырҙың көйө киң диапазон, ижек эсендәге орнаменталь көйләү менән айырылып тора.
Йырҙы төрлө йылдарҙа йырсылар Хәбир Ғәлимов, Сөләймән Абдуллин, Фәриҙә Ҡудашева, Хөсәйен Мәжитов, Флүрә Ноғоманова, Фәрит Бикбулатов, Зәки Мәхмүтов, Иҙрис Ғәзиев башҡара.
«Илсе Ғайса»ны тауыш һәм фортепиано өсөн композиторҙар Заһир Исмәғилев һәм Рәүф Мортазин эшкәртә.
Исеме бөтөн донъяға билдәле мәшһүр башҡорт әүлиәһе, шәйех, Зәйнулла ишан Рәсүлевтең ҡустыһы, Башҡортостандың күренекле, уҡымышлы дин әһелдәренең береһе Ғайса ахун Рәсүлев был йырҙың авторы һанала, шуға ла йыр уның исеме менән аталған. 1904–1905 йылдарҙа Алыҫ Көнсығышта Урыҫ–япон һуғышында ғәскәр муллаһы сифатында һуғышып йөрөгән Ғайса Рәсүлевтең, Башҡортостандан бер туған ағаһы Мусаның хәҙрәт Рәсүлевтең вафаты хаҡында хәбәр алғас, Тыуған иленә, яҡындарына ҡарата һағыш аша яҙылған бәйеттәре менән мөнәжәттәре йырҙың нигеҙенә ята.
Башҡорт халыҡ йыры «Илсе Ғайса» – лирик-эпик характерҙағы йыр. Йырҙың көйө киң диапазон, ижек эсендәге орнаменталь көйләү менән айырылып тора.
Йырҙы төрлө йылдарҙа йырсылар Хәбир Ғәлимов, Сөләймән Абдуллин, Фәриҙә Ҡудашева, Хөсәйен Мәжитов, Флүрә Ноғоманова, Фәрит Бикбулатов, Зәки Мәхмүтов, Иҙрис Ғәзиев башҡара.
«Илсе Ғайса»ны тауыш һәм фортепиано өсөн композиторҙар Заһир Исмәғилев һәм Рәүф Мортазин эшкәртә.
Йыр кемгә бағышланған?
Ғайса Фәтҡулла улы Рәсүлев – билдәле башҡорт дин һәм йәмәғәт эшмәкәре, ахун. 1866 йылда Ырымбур губернаһы Троицк өйәҙенең (хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Учалы районының) Шәрип ауылында, мәшһүр әүлиә Зәйнулла ишан Рәсүлевтең бер туған ҡустыһы Фәтҡулла Хәбибулла улы Рәсүлевтең ғаиләһендә донъяға килә.
1904–1905 йылдарҙа урыҫ-япон һуғышында, 3-сө Маньчжур армияһы штабында ғәскәр муллаһы булып хеҙмәт итә. 3-сө дәрәжәле Изге Станислав ордены менән бүләкләнә. Һуғыштан һуң тыуған иленә ҡайта, дин өлкәһендә ахун булып хеҙмәт итә. Ғүмеренең һуңғы йылдарында хәҙерге Учалы районының Иҫке Байрамғол ауылында йәшәй.
Ғайса Рәсүлевтың ҡәбере бик күптәргә билдәле, мәшһүр Әүлиә тауы, йәғни Әүештау итәгендә ята. Ә Әүлиә тауының урта тирәһендә бик хикмәтле изге шишмә бар, башында иһә урта быуаттарҙа йәшәгән Рамаҙан әүлиә ерләнгән. Был әүлиәнең ҡәбер ташын Зәйнулла ишан ҡуйҙырған.
Шишмәһенең хикмәтлелеге шунда: ул һабанай (май айы) баштарында сыға башлай ҙа һөтайҙа (июндә) сығыуҙан туҡтай һәм, ҡороп, бөтөнләй юҡҡа сыға. Шул ваҡытта шул изге шишмәнең һыуын алыр һәм Ғайса ахун менән Рамаҙан әүлиәнең ҡәберҙәрен зыярат ҡылыр, уларҙың рухтарына доғалар бағышлар һәм Аллаһ Тәғәләнең ризалығына ирешер өсөн меңәрләгән кеше ағылып килә. Алып ҡайтылған шишмә һыуы йылдар буйы боҙолмай тора һәм уны эскән кешеләрҙең йән-тәненә сихәт бирә.
Ғайса Фәтҡулла улы Рәсүлев – билдәле башҡорт дин һәм йәмәғәт эшмәкәре, ахун. 1866 йылда Ырымбур губернаһы Троицк өйәҙенең (хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Учалы районының) Шәрип ауылында, мәшһүр әүлиә Зәйнулла ишан Рәсүлевтең бер туған ҡустыһы Фәтҡулла Хәбибулла улы Рәсүлевтең ғаиләһендә донъяға килә.
1904–1905 йылдарҙа урыҫ-япон һуғышында, 3-сө Маньчжур армияһы штабында ғәскәр муллаһы булып хеҙмәт итә. 3-сө дәрәжәле Изге Станислав ордены менән бүләкләнә. Һуғыштан һуң тыуған иленә ҡайта, дин өлкәһендә ахун булып хеҙмәт итә. Ғүмеренең һуңғы йылдарында хәҙерге Учалы районының Иҫке Байрамғол ауылында йәшәй.
Ғайса Рәсүлевтың ҡәбере бик күптәргә билдәле, мәшһүр Әүлиә тауы, йәғни Әүештау итәгендә ята. Ә Әүлиә тауының урта тирәһендә бик хикмәтле изге шишмә бар, башында иһә урта быуаттарҙа йәшәгән Рамаҙан әүлиә ерләнгән. Был әүлиәнең ҡәбер ташын Зәйнулла ишан ҡуйҙырған.
Шишмәһенең хикмәтлелеге шунда: ул һабанай (май айы) баштарында сыға башлай ҙа һөтайҙа (июндә) сығыуҙан туҡтай һәм, ҡороп, бөтөнләй юҡҡа сыға. Шул ваҡытта шул изге шишмәнең һыуын алыр һәм Ғайса ахун менән Рамаҙан әүлиәнең ҡәберҙәрен зыярат ҡылыр, уларҙың рухтарына доғалар бағышлар һәм Аллаһ Тәғәләнең ризалығына ирешер өсөн меңәрләгән кеше ағылып килә. Алып ҡайтылған шишмә һыуы йылдар буйы боҙолмай тора һәм уны эскән кешеләрҙең йән-тәненә сихәт бирә.
Әүлиә тауы (Әүештау).
Әүлиә Ғайса ахун Рәсүлевтең ҡәбере. Башҡортостандың Учалы районы Иҫке Байрамғол ауылының Әүлиә тауы итәгендәге зыяраты.
Как заблудившийся олененок,
Одинокий, на чужбине мучаюсь я.
И ночью и днем сердце мое болит,
Вспоминается родная страна моя.
Бегом поднялся я на вершину горы,
Отдыхаю, присев, ай, на камень.
Если живой-здоровый вернусь на мой Урал,
Историю напишу на его камень.
Из черной китайки зилян, ай, на плечах моих,
Черный шелковый пояс на талии моей.
Хотя головушка моя и скитается на чужбине,
Душа моя в родной стране моей.
Одинокий, на чужбине мучаюсь я.
И ночью и днем сердце мое болит,
Вспоминается родная страна моя.
Бегом поднялся я на вершину горы,
Отдыхаю, присев, ай, на камень.
Если живой-здоровый вернусь на мой Урал,
Историю напишу на его камень.
Из черной китайки зилян, ай, на плечах моих,
Черный шелковый пояс на талии моей.
Хотя головушка моя и скитается на чужбине,
Душа моя в родной стране моей.
Аҙаштырған болан балаһылай,
Яңғыҙ башым ситтә интегәм.
Көндәрен дә төнөн йөрәгем яна,
Иҫемә төшһә тыуған илгенәм.
Йүгереп кенә мендем тау башына,
Ял итәм ултырып, ай, ташына.
Һау-сәләмәт ҡайтһам Уралыма,
Тарих яҙыр инем ташына.
Ҡара ҡытат елән, ай, иңемдә,
Ҡара ебәк билбау билемдә.
Башҡайҙарым ситтә йөрөһә лә,
Күңелдәрем тыуған илемдә.
Яңғыҙ башым ситтә интегәм.
Көндәрен дә төнөн йөрәгем яна,
Иҫемә төшһә тыуған илгенәм.
Йүгереп кенә мендем тау башына,
Ял итәм ултырып, ай, ташына.
Һау-сәләмәт ҡайтһам Уралыма,
Тарих яҙыр инем ташына.
Ҡара ҡытат елән, ай, иңемдә,
Ҡара ебәк билбау билемдә.
Башҡайҙарым ситтә йөрөһә лә,
Күңелдәрем тыуған илемдә.
Башҡорт халыҡ йыры «Илсе Ғайса»
Һүҙҙәре башҡорт һәм рус телдәрендә
Һүҙҙәре башҡорт һәм рус телдәрендә
Не совестно ли будет песни петь
Таким как мы батырам и джигитам.
Не запоёшь, не спляшешь, а заплачешь,
Когда в войне увяз в чужой стране.
Цыплят гусыня к озеру ведёт,
Идут цепочкой жёлтые комочки.
Кровь стынет в жилах, когда уйдёт
В другой мир души воинов сыночков.
Таким как мы батырам и джигитам.
Не запоёшь, не спляшешь, а заплачешь,
Когда в войне увяз в чужой стране.
Цыплят гусыня к озеру ведёт,
Идут цепочкой жёлтые комочки.
Кровь стынет в жилах, когда уйдёт
В другой мир души воинов сыночков.
Оят булмаҫ микән көй көйләргә
Беҙҙең кеүек аҫыл ирҙәргә?
Йырлау ғына түгел, иларһың да –
Ғәзиз башың йыраҡ илдәрҙә.
Ҡаҙ бәпкәләре һары икән,
Теҙелеп-теҙелеп һыуға бара икән.
Йөрәк баштарына ҡан һауҙырған
Йөрәк ярып сыҡҡан бала икән
«Илсе Ғайса» йыры 1917–1920 йылдарҙағы башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте лидеры, публицист, тарихсы, тюрколог, философия фәндәре докторы, башҡорт халҡының данлы улы Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы Вәлидиҙең яратҡан йырҙарының береһе була.
Иҫәнбикә Туғандың атаһы Әхмәтзәки Вәлиди Туған тураһында иҫтәлектәренән:
«Ҡайһы ваҡыт атайым, ҡурайын ҡулына ала, йәки йырлай торғайны. 1948 йылда Гамбург ҡалаһында вафат булған үҙенең иң яҡын дуҫы һәм яҡташы Ғәлимйән Тағандың үлемен бик ауыр кисерҙе: уның әйтеүенсә, Урал тауҙарын хәтерләткән Болу тауҙарына сығып китеп, күҙ йәшенә ирек биреп, унда дуҫы яратҡан халыҡ йырҙарын йырланы.
Артабан мин атайымдың ваҡыты–ваҡыты менән ҡурайҙа уйнаймы, юҡмы икәненә иғтибар итмәнем. Ҡурайының ҡайҙа булғанлығын да белмәйем.
1990 йылдың ҡышында Башҡортостанда беҙгә атайым тураһында документаль фильм күрһәттеләр. Фильмдың аҙағында атайым йыш ҡына ҡурайҙа уйнаған көйҙө танығас, күҙ йәшемде тыя алманым. Фильмдың режиссеры Әмир Абдразаҡовтан ул ниндәй көй икәнлеген һораным. Ул бының башҡорт халыҡ йыры «Илсе Ғайса» икәнлеген, йырҙың ҡырҙа йөрөгән, Тыуған иленә ҡайтып, Урал тауының ташына тарих яҙырға теләгән кеше хаҡында булыуын аңлатты.
Ни өсөн атайымдың 1957 йылда үҙебеҙгә өй төҙөгәндән һуң ҡурайҙа уйнамай башлауын мин шунда ғына аңланым. Беҙгә бер нәмә лә аңлатмайынса, ул үҙенең уйын ҡоралын бүтән ҡулына алмай башланы. Тимәк, Тыуған илен һағыныу менән бергә уның күңелендә Ватанын тағы күреүгә өмөт йәшәгән. Ләкин өмөтө өҙөлгәс, ул шулай итеп һағышын да ҡуҙғытмаҫҡа тырышҡан.
Ул осорҙа атайым күберәк иғтибарын уҡыусыларын тәрбиәләүгә бирә башланы һәм 1960–1970 йылдарҙа үҙенең эйәрсендәрен әҙерләргә тейешле ғилми йүнәлештәрҙе билдәләүгә күп ваҡытын бүлде.»
PS: Әхмәтзәки Вәлидиҙең Башҡортостан Республикаһы Ишембай районының Көҙән ауылындағы музейында башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте етәксеһенең «Илсе Ғайса»ны йырлауы яҙылған аудиояҙма һаҡлана.
Иҫәнбикә Туғандың атаһы Әхмәтзәки Вәлиди Туған тураһында иҫтәлектәренән:
«Ҡайһы ваҡыт атайым, ҡурайын ҡулына ала, йәки йырлай торғайны. 1948 йылда Гамбург ҡалаһында вафат булған үҙенең иң яҡын дуҫы һәм яҡташы Ғәлимйән Тағандың үлемен бик ауыр кисерҙе: уның әйтеүенсә, Урал тауҙарын хәтерләткән Болу тауҙарына сығып китеп, күҙ йәшенә ирек биреп, унда дуҫы яратҡан халыҡ йырҙарын йырланы.
Артабан мин атайымдың ваҡыты–ваҡыты менән ҡурайҙа уйнаймы, юҡмы икәненә иғтибар итмәнем. Ҡурайының ҡайҙа булғанлығын да белмәйем.
1990 йылдың ҡышында Башҡортостанда беҙгә атайым тураһында документаль фильм күрһәттеләр. Фильмдың аҙағында атайым йыш ҡына ҡурайҙа уйнаған көйҙө танығас, күҙ йәшемде тыя алманым. Фильмдың режиссеры Әмир Абдразаҡовтан ул ниндәй көй икәнлеген һораным. Ул бының башҡорт халыҡ йыры «Илсе Ғайса» икәнлеген, йырҙың ҡырҙа йөрөгән, Тыуған иленә ҡайтып, Урал тауының ташына тарих яҙырға теләгән кеше хаҡында булыуын аңлатты.
Ни өсөн атайымдың 1957 йылда үҙебеҙгә өй төҙөгәндән һуң ҡурайҙа уйнамай башлауын мин шунда ғына аңланым. Беҙгә бер нәмә лә аңлатмайынса, ул үҙенең уйын ҡоралын бүтән ҡулына алмай башланы. Тимәк, Тыуған илен һағыныу менән бергә уның күңелендә Ватанын тағы күреүгә өмөт йәшәгән. Ләкин өмөтө өҙөлгәс, ул шулай итеп һағышын да ҡуҙғытмаҫҡа тырышҡан.
Ул осорҙа атайым күберәк иғтибарын уҡыусыларын тәрбиәләүгә бирә башланы һәм 1960–1970 йылдарҙа үҙенең эйәрсендәрен әҙерләргә тейешле ғилми йүнәлештәрҙе билдәләүгә күп ваҡытын бүлде.»
PS: Әхмәтзәки Вәлидиҙең Башҡортостан Республикаһы Ишембай районының Көҙән ауылындағы музейында башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте етәксеһенең «Илсе Ғайса»ны йырлауы яҙылған аудиояҙма һаҡлана.
Башҡорт халыҡ йыры «Илсе Ғайса» . Бибисара Азаматова башҡара.
Башҡорт халыҡ йыры «Илсе Ғайса» . Мәғариф Әхмәҙиев башҡара.
Оҙон көй – башҡорт халыҡ йырының ынйыһы
Оҙон көй - башҡорт халыҡ йырының гәүһәре
Оҙон көй башҡорт халҡының йыр сәнғәтенең иң юғары нөктәһе булып тора. Оҙон көйҙәрҙең шиғри текстарында башҡорт халҡының уй-фекерҙәре донъяһы, тойғолары бөтөн яҡлап та сағылыш таба. Оҙон йырҙарҙың көйө драматизм һәм психологик тәрәнлеге менән айырылып тора. Оҙон көйҙәрҙең моңона виртуозлыҡ һәм импровизациялылыҡ хас. Киң ҡоласлылыҡ һәм ҙур диапазон (ике октаваға тиклем һәм унан да юғары), ғәйәт киң моңлолоҡ һәм бай көйлө орнаментика уларҙың стиль үҙенсәлектәре булып тора. Оҙон көйҙөң көйләнеш формаһы – шиғри текстың ярым строфаһын солғап алған моңланыш осоро ул. Моңланыш осоро күпселек осраҡта, үҙ сиратында, музыкаль фразаларға бүленгән шиғри юлдар менән тоташтырылған ике һөйләмдән төҙөлә.
Жанр-тематик йөкмәткеһе буйынса оҙон көй ике төрлө йырға бүленә.
Лироэпик йырҙар: колониаль иҙеүгә ҡаршы көрәш хаҡында («Урал», «Салауат»), армия хеҙмәте һәм хәрби походтар тураһында («Уйыл», «Әрме», «Эскадрон») кантон начальниктары хаҡында («Ҡолой кантон», «Абдулла ахун», «Азамат кантон»), ҡасҡындар һәм һөргөнгә ебәрелгәндәр тураһында («Бейеш», «Буранбай», «Шаһибәрәк»).
Лирик йырҙар: тәбиғәт хаҡында («Һандуғас», «Кәмәлек»), социаль тигеҙһеҙлек тураһында («Мал»), ҡатын-ҡыҙ яҙмышы хаҡында («Таштуғай», «Ғилмияза», «Зөлхизә»), мөхәббәт тураһында («Сәлимәкәй»), тормош хаҡында («Үткән ғүмер»).
Оҙон көй традицион рәүештә ҡурайҙа уйнала һәм уның инструменталь (ҡурай менән бәйле, һирәкләп скрипка) версиялары ла бар.
Оҙон көйҙө башҡарыр алдынан, йөкмәткеһен аңлатып һәм тыңлаусыларҙы эмоциональ йәһәттән әҙерләп, уның легендаһы һөйләнелә.
Оҙон көйҙө йырлау сәнғәтенә бала саҡтан өйрәтәләр.
Йырсылар менән ҡурайсыларҙың халыҡ йыйындарында уҙғарылған ярыштары көйҙөң үҫешенең һәм йырсы кешенең йыраусы булып етешеүенең төп шарттарының береһе булған.
Оҙон йырҙарҙы йырлаусылар араһында юғары ир-егет (тенор) һәм ҡатын-ҡыҙ (сопрано) тауыштары күпселекте тәшкил итә. Ғәзиз Әлмөхәмәтов, Мәғәфүр Хисмәтуллин, Мөхтәр Байымов, Абдулла Солтанов, Мөхәмәтйән Ҡаҙаҡбаев, Рамаҙан Йәнбәков, Флүрә Килдейәрова һәм башҡалар – башҡорт оҙон көйөн башҡарыусыларҙың күренеклеләренән.
Теге йәки был кимәлдә тарихилыҡ бөтөн йырҙарға ла хас нәмә, сөнки улар, ниндәй генә төркөмгә индерелеүенә ҡарамаҫтан, – ваҡыттың билдәле бер тарихи арауығының емеше.
Йырҙа теге йәки был йәһәттән билдәле бер замандың социаль-сәйәси һәм мәҙәни-көнкүреш үҙенсәлектәре, кешенең үҙ ваҡытына хас булған борсолоуҙары, уйҙары, тормошҡа ҡарашы сағылыш таба.
Был ҡараштан, халыҡтың хәтерендә һаҡланыу һәм бер быуындан икенсеһенә күсә барыу хоҡуғына лайыҡ булған бөтөн йырҙар ҙа – тарихи йырҙар.
Һәр әһәмиәтле тарихи ваҡиға һәм уға ҡағылышы булған шәхестәр йырҙарҙа сағылыш таба барған.
Иван Иванович Лепехиндың яҙыуынса, ул үҙенең ата-бабаларының, Алдар батыр, Ҡараһаҡал батыр, Килмәк абыҙ, Күсем батыр һәм башҡаларҙың данлы эштәре тураһында йырлаған башҡорт йыраусыһын ҡәнәғәтлек менән тыңлаған.
Үкенескә күрә, был йырҙар беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланмаған.
Оҙон көй башҡорт халҡының йыр сәнғәтенең иң юғары нөктәһе булып тора. Оҙон көйҙәрҙең шиғри текстарында башҡорт халҡының уй-фекерҙәре донъяһы, тойғолары бөтөн яҡлап та сағылыш таба. Оҙон йырҙарҙың көйө драматизм һәм психологик тәрәнлеге менән айырылып тора. Оҙон көйҙәрҙең моңона виртуозлыҡ һәм импровизациялылыҡ хас. Киң ҡоласлылыҡ һәм ҙур диапазон (ике октаваға тиклем һәм унан да юғары), ғәйәт киң моңлолоҡ һәм бай көйлө орнаментика уларҙың стиль үҙенсәлектәре булып тора. Оҙон көйҙөң көйләнеш формаһы – шиғри текстың ярым строфаһын солғап алған моңланыш осоро ул. Моңланыш осоро күпселек осраҡта, үҙ сиратында, музыкаль фразаларға бүленгән шиғри юлдар менән тоташтырылған ике һөйләмдән төҙөлә.
Жанр-тематик йөкмәткеһе буйынса оҙон көй ике төрлө йырға бүленә.
Лироэпик йырҙар: колониаль иҙеүгә ҡаршы көрәш хаҡында («Урал», «Салауат»), армия хеҙмәте һәм хәрби походтар тураһында («Уйыл», «Әрме», «Эскадрон») кантон начальниктары хаҡында («Ҡолой кантон», «Абдулла ахун», «Азамат кантон»), ҡасҡындар һәм һөргөнгә ебәрелгәндәр тураһында («Бейеш», «Буранбай», «Шаһибәрәк»).
Лирик йырҙар: тәбиғәт хаҡында («Һандуғас», «Кәмәлек»), социаль тигеҙһеҙлек тураһында («Мал»), ҡатын-ҡыҙ яҙмышы хаҡында («Таштуғай», «Ғилмияза», «Зөлхизә»), мөхәббәт тураһында («Сәлимәкәй»), тормош хаҡында («Үткән ғүмер»).
Оҙон көй традицион рәүештә ҡурайҙа уйнала һәм уның инструменталь (ҡурай менән бәйле, һирәкләп скрипка) версиялары ла бар.
Оҙон көйҙө башҡарыр алдынан, йөкмәткеһен аңлатып һәм тыңлаусыларҙы эмоциональ йәһәттән әҙерләп, уның легендаһы һөйләнелә.
Оҙон көйҙө йырлау сәнғәтенә бала саҡтан өйрәтәләр.
Йырсылар менән ҡурайсыларҙың халыҡ йыйындарында уҙғарылған ярыштары көйҙөң үҫешенең һәм йырсы кешенең йыраусы булып етешеүенең төп шарттарының береһе булған.
Оҙон йырҙарҙы йырлаусылар араһында юғары ир-егет (тенор) һәм ҡатын-ҡыҙ (сопрано) тауыштары күпселекте тәшкил итә. Ғәзиз Әлмөхәмәтов, Мәғәфүр Хисмәтуллин, Мөхтәр Байымов, Абдулла Солтанов, Мөхәмәтйән Ҡаҙаҡбаев, Рамаҙан Йәнбәков, Флүрә Килдейәрова һәм башҡалар – башҡорт оҙон көйөн башҡарыусыларҙың күренеклеләренән.
Теге йәки был кимәлдә тарихилыҡ бөтөн йырҙарға ла хас нәмә, сөнки улар, ниндәй генә төркөмгә индерелеүенә ҡарамаҫтан, – ваҡыттың билдәле бер тарихи арауығының емеше.
Йырҙа теге йәки был йәһәттән билдәле бер замандың социаль-сәйәси һәм мәҙәни-көнкүреш үҙенсәлектәре, кешенең үҙ ваҡытына хас булған борсолоуҙары, уйҙары, тормошҡа ҡарашы сағылыш таба.
Был ҡараштан, халыҡтың хәтерендә һаҡланыу һәм бер быуындан икенсеһенә күсә барыу хоҡуғына лайыҡ булған бөтөн йырҙар ҙа – тарихи йырҙар.
Һәр әһәмиәтле тарихи ваҡиға һәм уға ҡағылышы булған шәхестәр йырҙарҙа сағылыш таба барған.
Иван Иванович Лепехиндың яҙыуынса, ул үҙенең ата-бабаларының, Алдар батыр, Ҡараһаҡал батыр, Килмәк абыҙ, Күсем батыр һәм башҡаларҙың данлы эштәре тураһында йырлаған башҡорт йыраусыһын ҡәнәғәтлек менән тыңлаған.
Үкенескә күрә, был йырҙар беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланмаған.
Файҙаланылған аудио һәм видеояҙмалар:
1. «Башҡортостан» дәүләт теле-радиокомпанияһы фондынан. Зәки Мәхмүтов.
2. Видеоклип: Бибисара Азаматова йырлай. Видеоклип: Мәғариф Әхмәҙиев йырлай, ҡурайҙа Азат Айытҡолов уйнай.
3. Сөләймән Абдуллин.
4. Роберт Юлдашев (ҡурай)
Файҙаланылған әҙәбиәт:
Лонгридтың авторы – Сәлмән Ярмуллин.
Сәлмән Ярмуллин фотолары.
1. «Башҡортостан» дәүләт теле-радиокомпанияһы фондынан. Зәки Мәхмүтов.
2. Видеоклип: Бибисара Азаматова йырлай. Видеоклип: Мәғариф Әхмәҙиев йырлай, ҡурайҙа Азат Айытҡолов уйнай.
3. Сөләймән Абдуллин.
4. Роберт Юлдашев (ҡурай)
Файҙаланылған әҙәбиәт:
- Башкортстостан: краткая энциклопедия. Уфа, 1996.
- Башкирские народные протяжные песни/составитель Л. К. Сальманова. – Уфа, 2007 г.
- Башҡорт халыҡ ижады: Йырҙар. 1-се китап. – Өфө, 1974.
- Очерки по истории Башкирской АССР. Башкирское книжное издательство, 1956.
- Галин С. Ә. Тарих һәм халыҡ поэзияһы. Өфө, 1996.
- Насыров Р. Х. Династия Расулевых //Религии в Башкортостане: история и современность. Уфа, 1999.
- Юлдашбаев А. М. «Известный и неизвестный Заки Валиди (в памяти своих современников)». – Уфа: Китап, 2000.
Лонгридтың авторы – Сәлмән Ярмуллин.
Сәлмән Ярмуллин фотолары.
Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
© ГУП РБ Башкирское издательство "Китап" им. Зайнаб Биишевой, авторы, 2019 г.
Буй балас
Дорогие персидские ковры нельзя было увидеть в башкирских деревнях.
Буй балас
Дорогие персидские ковры нельзя было увидеть в башкирских деревнях.
