Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорт халҡының
милли музыка ҡоралы – ҡумыҙ
Был музыка ҡоралына элек-электән халыҡ араһында ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар уйнай торған уйын ҡоралы тип ҡарағандар. Ысынлап та, ҙур йыйындарҙа, халыҡ күпләп йыйылған урындарҙа ир-ат йышыраҡ ҡурай тартҡан, ҡумыҙға әһәмиәт бирелмәгән. Был турала үҙ хеҙмәттәрендә билдәле тикшеренеүселәр – музыковед Лев Николаевич Лебединский менән археолог, этнолог Сергей Иванович Руденко яҙып ҡалдырған. Шулай уҡ ҡумыҙҙың ҡатын-ҡыҙ уйнай торған музыка ҡоралы икәнлеге тураһында сәнғәт белеме кандидаты Римма Борисовна Галайская ла әйтеп үткән.

Бөгөн иһә ҡумыҙҙа уйнаусылар ир-егеттәр, ҡатын-ҡыҙҙар, балалар араһында ла байтаҡ. Был уйын ҡоралы барыһының да күңелен берҙәй яулап алды. Ҡумыҙҙың сихри моңдары тыңлаусыны ниндәйҙер транс хәленә индерә, тынысландыра һәм бәүетеп кенә моң иленә алып китә. Был музыка ҡоралында бейеү көйҙәрен уйнайҙар, уның ярҙамында төрлө тәбиғәт тауыштарын сығарып та була. Ҡумыҙ яңғыҙ һәм ансамбль музыка ҡоралы булараҡ ҡулланыла.
Билдәле ғалимдар ҡумыҙ тураһында
«Ҡурайҙан айырмалы рәүештә, ҡумыҙ ул – ҡатын-ҡыҙҙарҙың һәм балаларҙың музыка ҡоралы. Миңә бер тапҡыр ҙа ҡумыҙҙа уйнаған ир-атты осратырға тура килмәне. Ҡумыҙҙа уйнау түгел, унан нисек итеп көй сығара белгән ир-егет тә булманы. Унан да бигерәк, бер нисә тапҡыр миңә ҡумыҙға оло ир-аттың нисектер кәмһетеп ҡарауына шаһит булырға тура килде. Бәлки бының сәбәбе ниндәйҙер боронғолоҡ ҡалдығына ла бәйлелер – уныһын асыҡлап булманы.

Ислам дине ҡабул ителә башлағас (X быуаттан XIX быуатҡа тиклем тиерлек дауам иткән), башҡорт ҡатын-ҡыҙының үҙенсәлекле шарттарҙа йәшәүен күҙ уңынан ысҡындырырға ярамай. Йорт-ҡура тирәһендәге көнкүреш эштәре менән булышҡан ҡатындар башлыса ҡатын-ҡыҙҙар һәм бала-саға менән генә аралашҡан. Уға ҡысҡырып һөйләшергә, йырларға, көлөргә тыйыла. Шулай ҙа ҡатын-ҡыҙҙар үҙ туған моңдарынан айырылырға теләмәгәндәр. Ҡумыҙҙың тыныс тауышы йорттоң ҡатын-ҡыҙ яғында йәки айырым бүлмәлә ишетелер-ишетелмәҫ кенә яңғыраған. Уның көйөнә ҡушылып тын ғына йырлағандар, һаҡ ғына бейергә төшкәндәр. Икенсе яҡтан, был музыка ҡоралын йәшереүе һәм һаҡлауы еңел (хатта усҡа ла һыя).

Шулай итеп, ҡумыҙ оҙаҡ йылдар буйына фәҡәт ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар уйнай торған музыка ҡоралы тип һаналған. Ҡурайҙан айырмалы рәүештә, ҡумыҙҙа оҙон көйҙө башҡарып булмай, башҡарыуы ауыр. Унда ябай көйҙәрҙе, башлыса бейеү көйҙәрен уйнап була».


Лев Николаевич Лебединский
музыковед, фольклорист
«Башҡорттарҙа йыр сәнғәте менән бер рәттән музыка сәнғәте лә үҫешкән булған. Айырыуса инструменталь музыка сәнғәте вокалдан юғарыраҡ иҫәпләнгән. Башҡорт көйҙәренең һәр береһенең тиерлек инструменталь көйө бар. Уны йырҙан айырым да көйләгәндәр.

Миңә осраған башҡорттарҙа музыка ҡоралдарынан башлыса ҡумыҙ менән ҡурай нығыраҡ таралған ине. Ҡумыҙ, үҙ сиратында, ике төрлө: ағас ҡумыҙ (ағастан юнып эшләнгән телле ҡорал) һәм күптәргә билдәле булған варган – тимер ҡумыҙ (вибрация биреүсе тимер йәки еҙ пластинкалы тимер дуға рәүешендәге музыка ҡоралы). Ҡумыҙсы музыка ҡоралын тештәренә терәй, ирендәр менән ҡымтый ҙа ағас телгә беркетелгән епте тартҡылап йәки тимер ҡумыҙҙың металл пластинкаһын сиртеп тауыш сығара.

Ағас ҡумыҙ төҙөлөшө буйынса ябайыраҡ. Башҡортостанда ул һирәк осрай, миңә унда уйнаусы ҡатай, ғәйнә, танып ырыуы вәкилдәрен күрергә тура килде.

Ир-егеттәр ҡумыҙҙа һирәк уйнаған, ул ҡыҙҙар һәм ҡатындар музыка ҡоралы булып иҫәпләнгән».

Сергей Иванович Руденко
археолог, этнолог
Ниндәй музыка ҡоралы һуң ул – ҡумыҙ?
Ҡумыҙ бик боронғо музыка ҡоралдарының береһе булып иҫәпләнә. Археологтар уның килеп сығышын һуң неолит дәүере менән бәйләй. Әммә ҡайҙа, ҡасан килеп сығыуын әлегәсә бер кем дә иҫбатлай алмай. Ер шарының төрлө төбәктәрендә бик боронғо замандарҙан уҡ ҡумыҙға оҡшаш музыка ҡоралында уйнағандар, һәм һәр халыҡ уға үҙенсә атама биреп, уны үҙенең милли ҡоралы тип иҫәпләгән.
Бөгөн донъяның төрлө халыҡтарында варган музыка ҡоралының 270-тән ашыу атамаһы теркәлгән.
Башҡорттарҙа, алда әйтеп үтеүебеҙсә, ҡумыҙҙы ҡатын-ҡыҙҙар һәм балаларҙың музыка ҡоралы тип иҫәпләгәндәр. Ул күп урын алмай, төҙөлөшө буйынса ябай һәм еңел. Уны муйынға тағып йәки кеҫәгә һалып йөрөтөргә була.
Ҡумыҙҙа башлыса бейеү көйҙәрен башҡаралар. Кәкүк, ат тояҡтары тауышы кеүек төрлө тәбиғәт тауыштарын да ҡумыҙ ярҙамында сығарып була. Ҡумыҙсылар күмәкләп тә, яңғыҙ ҙа сығыш яһай.

Ҡумыҙ йәш ҡыҙҙар араһында бик ныҡ таралған булған. Сөнки элгәре улар кис ултырыуға – аулаҡ өйҙәргә йыйылғандар.
Ә ҡыҙҙар күпләп йыйылған урында
йыр-моң өҙөлмәгән, «Наза», «Йәшерәм яулыҡ», «Йөҙөк һалыу» кеүек уйындар ҙа ойошторолған. Шулай уҡ был музыка ҡоралында һабантуй, йыйын кеүек байрамдарҙа ҡыҙҙар уйнаған.
«Етегән» халыҡ ансамбле
Салауат районы Урмансы ауыл мәҙәниәт йортоноң «Етегән» халыҡ ансамбле.
Видео авторы: Рөстәм Ғайсин
Башҡорт ҡумыҙы уға оҡшаш башҡа варганлы музыка ҡоралдарынан нимәһе менән айырыла?
Билдәле композитор, фольклорсы Айрат Ҡобағошов үҙенең хеҙмәттәрендә башҡорт ҡумыҙының башҡа варганлы музыка ҡоралдарынан айырмаһы тураһында яҙа:

«Ҡумыҙ – үҙьяңғырашлы телле башҡорт халыҡ музыка ҡоралы. Тимер ҡумыҙ башҡа халыҡтарҙа йәшәп килеүсе үҙенә оҡшаш варган музыка ҡоралдарынан әллә ни айырылмай.

Башҡорт ҡумыҙының ике төрөн айырып йөрөтәләр: рамлы һәм дуға рәүешендәге. Башҡорттарҙа ике төр ҙә һаҡланып ҡалған: дуға рәүешендәге корпуслы тимер ҡумыҙ һәм рамлы, йәғни ағас ҡумыҙ.

Тимер ҡумыҙ (дуға рәүешле) остарына табан тарая барған даға рәүешендә, уның уртаһына осо бөгөп ҡуйылған нәҙек ҡорос тел беркетелә. Ә ағас ҡумыҙ ҡайындан йәки сағандан тел уйып яһалған тура мөйөшлө пластинканан ғибәрәт».

Айрат Миңлеәхмәт улы Ҡобағошов
Композитор, фольклорсы,
Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре
Башҡорттарҙа тағы бер музыка ҡоралы – ҡыл-ҡумыҙ осрай.
Ул – боронғо ҡыллы һыҙма музыка ҡоралы, варганлы музыка ҡоралдары рәтенә ҡарамай.
«Башҡортостан» дәүләт телевизион һәм радио компанияһы сайтынан алынған видео
Виртуоз ҡумыҙсы Миңлеғәфүр Зәйнетдинов ҡумыҙҙың үҙенсәлектәре тураһында бәйән итә
Ябай ғына уйын ҡоралынан нисек итеп көй сығарып була һуң?
Тимер ҡумыҙҙа уйнаған саҡта уны бер аҙ асылған тештәргә яҡынайтып, ирендәр менән ҡыҫып, һул ҡул менән тоталар. Уң ҡул менән ҡумыҙҙың телен сиртәләр һәм уның дерелдәүе һөҙөмтәһендә зыңлап торған тауыш сыға. Уның обертондарын артикуляция ярҙамында үҙгәртеп сығарып була. Ҡумыҙҙың тауышы ныҡ көслө түгел, диапазоны бер октава сиктәрендә яңғырай.
Ағас ҡумыҙҙа уның теленә бәйләнгән епте тартып, тауыш сығаралар. Уның тауышы күпкә һаңғырауыраҡ.
Ағас ҡумыҙ тураһында
Ағас ҡумыҙ Башҡортостандың төньяҡ-көнсығыш райондарында таралған. Был турала донъяның виртуоз ҡумыҙсыһы Миңлеғәфүр Зәйнетдинов хәбәр иткәйне. 1985 йылда Мәсетле районына экспедиция менән барған ваҡытта ул ағас ҡумыҙҙа башҡарыусыны осрата. Ғүмәр ауылында йәшәүсе Ҡәфиә Ғарип ҡыҙы Ғарипова 1910 йылда тыуған булған. Ҡумыҙҙарын ул ябай бысаҡ менән саған ағасынан юнып үҙе эшләп алған.

«Музыка ҡоралы төҙөлөшө буйынса бик ябай: ҡаты ағастан юнылған пластинканың оҙонлоғо – 17 см, киңлеге – 1,5–2 см, ҡалынлығы – ни бары 2 мм. Уртаһында тел уйылған, уның корпусҡа тоташҡан урынына ҡалын еп бәйләнгән. Беҙ Ҡәфиә инәйҙән берәй көй уйнап ишеттереүен үтендек. Бүлмәгә тыныс ҡына көй таралды. Ул көйҙә дерелдәүсе ҡыл тауышы ла, дөңгөр ҡаҡҡан тауыш та, серәкәй тауышы ла сағыла. Шул уҡ ваҡытта телдең гөжөлдәүе аша билдәле башҡорт бейеү көйө лә ишетелә ине», – тип һөйләй ҡумыҙсы.
Ағас ҡумыҙҙың килеп сығышы тураһында халыҡ араһында риүәйәттәр ҙә бар
Башҡорттар малсылыҡ менән шөғөлләнгән заман. Бер байҙың мал көтөүсеһе үлеп киткән. Бының Бикбай исемле улы етем ҡалған. Йылдар үтеү менән, Бикбай егет булып үҫеп етә. Уның эшен бай ҙа, күршеләр ҙә ярата. Бай уға үҙенең иң яҡшы аттарын да ҡарарға ҡушҡылай. Йәмле йәй көндәрендә йыш ҡына йәш егеттәр менән ҡыҙҙар аттарын матурлап, яҡшы эйәрҙәр һалып, ҡымыҙлыҡ йыйырға сығыр булғандар.Ҡымыҙлыҡҡа барыу йәштәрҙең байрамына әйләнеп киткән: төрлө уйындар ойошторғандар, йырлағандар, бейегәндәр, ҡурай тартҡандар. Бикбайҙың да уйынға һәләте ҙур булған. Бер ваҡыт ул, саған ағасынан ҡумыҙ эшләп, бейеү көйҙәре уйнарға өйрәнә. Ҡымыҙлыҡҡа йыйылған йәштәрҙе бейетә. Шуның өсөн был музыка ҡоралына ҡумыҙ тип исем бирәләр.

Байҙың Гөлйөҙөм менән Гөлсөм тигән ҡыҙҙары була. Улар икеһе лә Бикбайҙы ярата, унан ҡумыҙ эшләп биреүен һорайҙар. Бикбай бейеү көйҙәре уйнап, уларҙы бейетә, әммә ҡумыҙ эшләп бирмәй. Бикбайҙың һәләтен күреп, бай уны үҙе менән бергә ҡала баҙарына алып барғылай. Бикбайҙың бай менән баҙарҙарға йөрөүе, унда бай ҡыҙҙары менән аралашыуы башҡа ҡыҙҙарға оҡшап етмәй. Шуға ла ҡымыҙлыҡҡа барғанда уға төртмә йырҙар йырлайҙар:

Ул ҡуянды атмағыҙ,
Ҡаны юҡтыр, аппағым.
Ул егеткә ғишыҡ тотма,
Малы юҡтыр, аппағым.
Шыуып, шыуып бейемәгә
Шыма иҙән булһа ине.
Шыма иҙән өҫтәрендә
Быяла өҫтәл булһа ине.
Быяла өҫтәл өҫтәрендә
Сын-сынаяҡ булһа ине.
Сын-сынаяҡ эҫтәрендә
Сабаҡ балыҡ булһа ине.
Сабаҡ балыҡ ҡырҡырға
Үткер бәке булһа ине.

Бер ваҡыт Бикбайҙы йыйынға саҡыралар. Унда Бикбай ҡумыҙ уйнап ҡыҙҙарҙы бейеткән саҡта, байҙың оло ҡыҙы Гөлйөҙөм унан күҙен алмай ҡарап тора. Бикбайға ла Гөлйөҙөм оҡшай. Үҙенең тойғо билдәһе итеп Бикбай Гөлйөҙөмгә ҡумыҙын бүләк итә. Быны күреп торған байҙың кесе ҡыҙы Гөлсөм көнләшеп ҡуя. Ул ҡайтып әсәһенә ошаҡлай. Был хәлгә байҙың да бик асыуы килә. Улар Бикбайҙы йорттан ҡыуып сығарырға уйлайҙар. Бикбай, ҡумыҙҙы үҙем эшләмәнем, Бикбау исемле ҡарттан алдым, унан уйнарға өйрәндем, тип яуап бирә.

Шул ваҡыттан бирле ҡумыҙҙа уйнала торған, халыҡ араһында киң таралған бейеү көйөн «Бикбау көйө» тип йөрөтәләр.

Икенсе башҡорт риүәйәтендә бер йәш ҡатындың ҡумыҙҙа уйнап егеттең йөрәген яулап алыуы тураһында һүҙ бара:

«... Яңғыҙы ҡалғас, Йәңһәр битен ҡаплап торған көләпәрәне асып ебәргән һәм тәңкәле һаҡалы аҫтынан ҡумыҙын тартып сығарып, уйнарға тотонған. Ҡыуаҡ артында йәшенеп торған егет, был моңдоң сихрилығына, матурлығына һоҡланып, ҡатып ҡалған, ти...»
Советтар Союза заманында ҡумыҙҙа уйнау халыҡ араһында ныҡ таралмаған. Әммә
XХ быуат аҙағында милли музыка ҡоралдарына иғтибар бермә-бер артҡас, ҡумыҙҙа уйнаусылар ҙа сәхнәлә күренә башланы.
«80-се йылдарҙа, Роберт Заһретдиновтың заказы һәм беҙҙең инициатива буйынса, заводта ҡумыҙҙарҙың беренсе эксперимент төрө эшләнде. Улар араһында ике телле, телен сығарып уйнай торған күп тоналле, резонаторлы, ҡыңғыраулы, электрон һәм башҡа төрлө ҡумыҙҙар булды», – тип һөйләй Айрат Ҡобағошов.
Дандары бөтә донъяға таралған башҡорт виртуоз ҡумыҙсылары
Роберт Заһретдинов
1991 йылда Яҡутск ҡалаһында үткәрелгән Бөтә донъя халыҡ-ара традицион халыҡ музыка ҡоралдары фестивалендә «Донъяның виртуоз ҡумыҙсыһы» исеменә лайыҡ булды. Ә 1998 йылда Австрияла ойошторолған Икенсе халыҡ-ара фестивалгә ул жюри ағзаһы булараҡ саҡырыла. Бында уға «Халыҡ-ара класс оҫтаһы» тигән маҡтаулы исем бирәләр. Был исем Роберт Заһретдиновҡа бөтә донъя буйлап йөрөп, уҡыу йорттарында мастер-кластар күрһәтергә хоҡуҡ бирә. Ул Австрияла, Бельгияла, Болгарияла, Голландияла, Польшала, Швейцарияла оҫталыҡ дәрестәре үткәрә. Атап үтелгән дәүләттәрҙән тыш, виртуоз ҡумыҙсы гастролдәр менән Германияла, Италияла, Монголияла, Норвегияла, Финляндияла була.

Миңлеғәфүр Зәйнетдинов
Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы, Шәйехзада Бабич исемендәге Дәүләт йәштәр премияһы лауреаты, республиканың мәғариф отличнигы. «Донъя виртуозы» исеме уға 2011 йылда, Яҡут Республикаһында VII «Хомус донъяның мәҙәни киңлегендә» конгресс-фестивале сиктәрендә үткән Халыҡ-ара ҡумыҙсылар конкурсында еңгәс, тапшырыла.
Быйыл Зәйнетдиновтарҙың «Республика» тип аталған ғаилә ансамбле Төркиәлә үткән Халыҡ-ара ҡумыҙсылар конкурс-фестивалендә ҡатнашып, еңеп ҡайтты.

Йәштәр араһында музыкант-мультиинструменталист, бейеүсе, шоумен Заһир Зәйнетдинов – Zainetdin ҙур популярлыҡ яуланы.
Виртуоз ҡумыҙсыларҙың тыуған төйәге – Мәсетле районында йыл һайын «Әй ауазы» халыҡ-ара ҡумыҙсылар һәм өзләүселәр конкурсы үткәрелә.
Ансамблдә ҡумыҙ көйө булған билдәле әҫәрҙәрҙән Морат Әхмәтовтың «Варган-симфония»һын, Ләйлә Исмәғилеваның «Арҡайым» балетын атап үтергә була.
Бөгөн ҡумыҙсылар Башҡортостандың бер нисә ҡумыҙ эшләү оҫтаһының –
М. Зәйнетдиновтың (Өфө), уның мәшһүр уҡытыусыһы Р. Заһретдиновтың,
М. Дәүләтбаевтың (Салауат ҡалаһы), З. Хәлиловтың (Күмертау ҡалаһы),
Ф. Йәнгировтың (Илеш районы), А. Ырыҫбаевтың (Дүртөйлө ҡалаһы),
Ф. Хужахмәтовтың ҡумыҙҙарында уйнай. Ҡайһы бер оҫталар әле лә ҡумыҙҙың төрлө төрҙәрен эшләп ҡарауын дауам итә.
Һүҙҙе йомғаҡлап шуны әйтергә була: хәҙерге заманда башҡорттарҙа ҡумыҙ тик ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар уйнай торған музыка ҡоралы, тигән фекер бөтөнләй урынлы түгел. Сөнки уны пропагандалауҙа, уны ҙур сәхнәләргә сығарыуҙа виртуоз ҡумыҙсыларыбыҙ – башҡорт халҡының арҙаҡлы улдары ҙур көс һалды. Башҡорт ҡумыҙы төрлө мәҙәни сараларҙа әүҙем ҡулланыла, уҡыу йорттарында ла уға иғтибар бермә-бер артты.
Лонгрид төҙөүсе-авторы – Миләүшә Баййегетова
Верстка – Миләүшә Баййегетова

Ҡулланылған әҙәбиәт һәм һылтанмалар:
Лебединский Л.Н. Башкирские народные песни и наигрыши. – М., 1965.
С.И. Руденко, «Башкиры. Историко-этнографические очерки», Уфа, Китап, 2006;
А.М. Кубагушев, «Башкирские музыкальные инструменты», Уфа, РЦНТ, 2013;
Башкирские предания и легенды. – Уфа: Башкнигоиздат. 1985.


Фото: Ольга Прасс, Мәсетле районы Хакимиәте сайты.

Видео: Рөстәм Ғайсин (https://vk.com/spektr_photos); «Башҡортостан» дәүләт телевизион һәм радио компанияһы сайты (https://www.youtube.com/channel/UCo4djj6CYuTj7SCiZ...).


Өфө – 2019