Науруз – яҙҙы ҡаршылау ваҡыты

Ғалимдар фекеренсә, башҡорттар араһында Науруздың таралыуына беҙҙең эраға тиклем VII быуатта Яйыҡ (Урал) йылғаһы буйында иран телле ырыу-ҡәбиләләр йәшәүе булышлыҡ иткән. Уларҙың зороастризм тәғлимәте башҡорт этносы мәҙәниәтенең үҫешенә лә йоғонто яһаған – был «Урал батыр» эпосы аша ла күренә.

Башҡорт байрамдарын ныҡлап тикшереүселәрҙең береһе, филология фәндәре докторы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, сәсәниә Розалия Солтангәрәева билдәләүенсә, Науруз республиканың көньяҡ-көнсығышында һәм көнсығышында нығыраҡ таралған булған.

Ҡояшҡа табынған һәм уға ҡорбан килтергән мәжүси башҡорттар тураһында ХVIII быуат аҙағы ғалимы Иоганн Георги яҙып ҡалдырған. Башҡорттар, Ҡояшты йәнле тип ҡабул итеп, уны яуыз көстәрҙән аралауҙы Науруздың ҡайһы бер йолаларына индергән. Аҙаҡтан ислам дине ҡабул ителгәс, күп мәжүси йола-ырымдарға тыйыу һалынған һәм күп кенә традициялар тураһында иҫтәлектәр беҙҙең көндәргә килеп етмәгән.

Ошо сәбәп арҡаһында Науруз исемле боронғо байрам башҡорттар араһында ныҡ таралмаған. Күптәр уны ситтән, Урта Азиянан яңыраҡ килтерелгән, халҡыбыҙға хас түгел тип һанай. Науруз мәлендәге яҙ башы һәм тәбиғәттең уяныуы башҡорттарҙа Ҡарға туйы байрамы менән тап килә.

Байрам алдынан өйҙө йыуып-ҡырып тәртипкә килтергәндәр. Науруз иртәһендә балалар менән йәштәр, матур кейенеп, ҡарт-ҡоро һәм алыҫтан ҡайтыусылар йәшәгән йорттарға йөрөп, йыр-бейеүҙәр күрһәткән. Өлкәндәр уларға фатихаларын биргән, күстәнәс, сепрәк йәки тәңкә бүләк иткән. Балалар, егет-ҡыҙҙар Науруз теләге теләгән:

Науруздың традицион йолаларының береһе – бәйеттәр башҡарыуҙы әйтеп үтергә кәрәк. Уларҙы мәҙрәсәләрҙә уҡыусы шәкерттәр йылдың иң иҫтәлекле ваҡиғаларын ҡушып яҙған. Аҙаҡтан был уҡымышлы егеттәр, ауылдаштары йорттарына барып, речитатив көй аҫтында ижад емештәрен башҡарған. Бәйет уҡыу намаҙ уҡыуға тиңләшкән, ул сауап - Аллаһы Тәғәләнең изге эше тип һаналған. Кешеләр айырыуса яратҡан бәйеттәрҙең тексын ауыл-ҡаланың йылъяҙмаларына индергәндәр, улар «Науруз бәйеттәре» дәфтәрҙәре тип һаҡланған. Ошондай яҙмаларҙың береһенә Учалы районында фольклор экспедицияһы мәлендә ғалим Ғайса Хөсәйенов барып юлыҡҡан. Ундағы бәйеттәрҙең һәр юлы «Науруз мөбәрәге бар!» тип тамамланған.

Ғалимдарҙың фольклор экспедициялары мәлендә тупланған мәғлүмәтенән күренеүенсә, Наурузда мәҙәни һәм спорт саралары ла уҙғарылған. Ат бәйгеһе, көрәшселәр ярышы, ҡыҙ ҡыуыу менән бергә йырсылар, сәсәндәр, ҡурайсыларҙың көс һынашыуы, уйындар булған. Һыбай көйөнсә һарыҡ йәки кәзә тәкәһен ҡыуып тотоусыны аҙаҡтан башҡа егеттәр баҫтырып ярышҡан. Хәҙерге заман күҙлегенән сығып ҡарағанда, боронғо башҡорттар йәшәгән төбәктең һалҡын климатында ыжғыр март бурандары ҡоторған, йәшел үлән сыҡмаған мәлдә күмәк кеше ҡатнашлығында ошондай сараларҙың үткәрелеүен беҙгә аңлауы ҡыйын. Бындай күңел асыу төрҙәре яҙ аҙағы һәм йәй башына хас. Тик, Розалия Солтангәрәева белдереүенсә, боронғо кешеләр уңайһыҙлыҡтар тураһында уйламаған, уйын-көлкө ҡар-боҙ өҫтөндә лә уҙғарылған.

Фольклор сығанаҡтарында яҙылыуынса, көнсығыш славяндарҙың Масленица байрамы менән Наурузды бер йола – ҡарасҡы яндырыу оҡшаш иткән. Бөтә кире күренештәр, ауырыуҙар һәм бәлә-ҡазаның символы булған ҙур һынды һаламдан яһап, сепрәктәр менән биҙәп, изгелек теләп яндырғандар.

Науруз байрамы мәлендә бөтә кешеләр ҙә йомарт һәм киң күңеллелек күрһәтергә, мохтаждарға иғтибарлы булырға тейеш булған. Бының менән улар тәбиғәт көстәренән мәрхәмәт һораған. Науруз мәлендә туй уҙғарыусылар йәки ғаилә тантанаһы үткәреүселәр айырыуса бәхетле булған.

Байрамда донъяға килгән балаларға Наурузбай йәки Наурузбикә тип исем ҡушҡандар. Ошоноң һөҙөмтәһе булып, беҙҙә нигеҙ һалыусыһының исемен йөрөткән Науруз ауылдары күп осрай.

Әйткәндәй, башҡорт Наурузында усаҡ яғыу юҡ. Йолаларҙа ләлә, рауза сәскәләре, ете ағастан ботаҡтар ҡулланылмай, сүмәләк ашамлығын әҙерләү серҙәре лә һаҡланмаған тип әйтергә була.

Башҡортостанда беренсе Науруз республика байрамы 2001 йылдың 24 мартында Өфөлә «Нур» татар театры янындағы майҙанда уҙғарылды. Шул ваҡыттан алып бына 20 йылға яҡын ул яҙғы көн менән төндөң тиңләшкән ваҡытында йәки уға яҡын даталарҙа үткәрелә. Сараны Башҡортостан Республикаһының Мәҙәниәт министрлығы, Республиканың Халыҡтар дуҫлығы йорто, БР Халыҡтары ассамблеяһы, төбәктең милли-мәҙәни йәмәғәт ойошмалары үткәрә. Науруз милләт-ара байрамы республика халыҡтарын берләштереү һәм милли традицияларҙы һаҡлау йәһәтенән ойошторола.

Халыҡ менән күмәкләшеп традицион байрам итеүҙәр бер майҙансыҡта республикала йәшәүсе төрлө халыҡтарҙы үҙенә туплай. Йыл да Науруз үткәреүҙә БР Халыҡтар дуҫлығы йортоноң филиалдары – «Сәйетбаба» башҡорт тарихи-мәҙәни үҙәге, «Килем» татар тарихи-мәҙәни үҙәге, тажик, ҡаҙаҡ, үзбәк, төрөкмән, әзербайжан, дағстан милли-мәҙәни йәмәғәт ойошмалары ҡатнаша. Уларҙың һәр береһе тирмә йәки ихата ҡора, уны матурлап биҙәй. Ҡунаҡтарҙы йыр-моң, бейеүҙәр менән ҡаршы алалар, халыҡ кәсебе һәм ижады әйберҙәрен, уйындарын күрһәтәләр.

Байрамға ғәҙәттә милли кейемдә киләләр, туған телдә һаулыҡ һорашалар, аралашалар, бүләк бирешәләр.

Байрам төрлө йылдарҙа Салауат Юлаев исемендәге майҙанда, С.Т. Аксаков исемендәге баҡсала, И. Якутов исемендәге паркта, «Ҡашҡаҙан» паркында, Спорт һарайы янындағы майҙанда үткәрелде. 2019 йылдан алып «Науруз» республика сараһын Затон биҫтәһендәге «ЕврАзия» агропаркы майҙансығында ойошторорға ҡарар ҡабул ителде. Уны был урында йыл да даими үткәрергә тип килешелде. Тик 2020 йылда коронавирус пандемияһының үҙҡурсалау режимы пландарға ҡамасаулыҡ ҡылды. РФ Президенты ҡарамағындағы Башҡортостандың тулы хоҡуҡлы вәкиллеге Мәскәүҙә ойошторасаҡ байрам да кисектерелде.

2019 йылда баш ҡалабыҙҙа Науруз байрамы мәлендә былау буйынса Беренсе Өфө чемпионаты уҙғарылды. Уның өсөн йөҙәр литр һыйҙырышлы ун ҡаҙан әҙерләнде. Бар ҡунаҡтар алдында урамда сәмәрҡәнд, үзбәк, тажик, бохара, әзербайжан былауы әҙерләнеләр, теләүселәр менән рецепт уртаҡлаштылар. Жюри дөгөлө ашамлыҡты ошо номинациялар буйынса баһаланы: «Иң хуш еҫле былау», «Иң ныҡ таралып бешкән былау», «Иң боронғо рецепт», «Тамашасыларға оҡшаған былау», «Журналистарға оҡшаған былау», «Иң оригиналь тәҡдим итеү», «Иң яҙғы былау», «Науруз-2019» былауы», «Иң ирҙәр былауы», «Халыҡтар дуҫлығы былауы».

Бынан тыш, ҡунаҡтар үзбәктәрҙең һәм башҡа Урта Азия халыҡтарының милли ашамлығы сүмәләкте әҙерләргә өйрәнде. Уны, шыттырылған бойҙайға шәкәр һәм он өҫтәп, ун сәғәт дауамында ҡайнаталар. Борон сүмәләкте яҙғы баҫыу эштәре алдынан уңыш булһын тип әҙерләгәндәр. Шыттырылған бойҙай ашамлығы кешегә рухи һәм физик көс бирә, күмәкләшеп һыйланыу иһә бар тереклектең яңырыуына ҡыуаныу билдәһе булып тора.

Науруз байрамы Өфөнән тыш күп милләтле Башҡортостандың башҡа ҡала-райондарында ла уҙғарыла. Уны һәр ерҙә төрлөсә ойошторалар: ҡайҙалыр боронғолоҡто һаҡлаһалар, бәғзеләр заманса сценарий төҙөй.

Нимәһе ҡыҙыҡ, СССР-ҙа был байрам оҙаҡ ваҡыт тыйыу аҫтында булған. 1926 йылдан алып Советтар Союзында йәшәүселәргә Пасха менән Наурузды үткәрергә ҡушылмаған. 40 йылдан ашыу ваҡыт үткәс кенә, 1967 йылда, Мәскәү был тыйыуҙарҙы юҡҡа сығарған. Тарихсылар быны Яҡын Көнсығыштағы сәйәсәт, атап әйткәндә, Иран менән мәҙәни мөнәсәбәттәрҙең нығыныуы менән бәйләй. 2009 йылда Науруз ЮНЕСКО-ның матди булмаған мәҙәни мираҫ исемлегенә индерелде, 2010 йылда БМО-ның Генассамблеяһы уны Халыҡ-ара көн тип белдерҙе.

Наурузды донъяның төрлө илдәрендә байрам итеүгә ТӨРКСОЙ төрки мәҙәниәт ойошмаһы ҙур көс һала. Бөгөн Науруз Көнсығышта төрки һәм иран телле халыҡтарҙың күбеһе билдәләгән иң яратҡан, иң сағыу һәм иң көтөп алынған байрам булып тора. Күп мосолман илдәрендә уны тыялар, утҡа табыныусыларҙың мираҫы тип ҡабул итәләр һәм байрам итеүселәргә кире ҡараш бар. Ҡайһы бер илдәрҙә Науруз, дәүләт байрамы тип һаналып, рәсми ял көнөнә әйләнгән. 21 мартта Наурузды Иранда, Афғанстанда, Тажикстанда, Әзербайжанда, Албанияла, Ираҡ Ҡурдстанында, Һиндостанда, Ҡырғыҙстанда, Македонияла, Төркиәлә, Төркмәнстанда, Үзбәкстанда билдәләйҙәр, Ҡаҙағстанда иһә 21-23 мартта байрам итәләр.