Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан

Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.

ОК

Башҡорттарҙа халыҡ медицинаһы

Халыҡ медицинаһының нигеҙен һаулыҡты тергеҙеү буйынса
белем, оҫталыҡ һәм практик күнекмәләр файҙаланылған
һауыҡтырыу ысулдары тәшкил итә. Бында оккульт-магик
характерлы, дини йолаларға таянып башҡарылған
хеҙмәтләндереү ҡарамай.

2018 й. июнендә Башҡортостан Республикаһының Һаулыҡ һаҡлау министрлығы халыҡ медицинаһы менән ҡулланыуға
рөхсәт алыу тәртибен раҫланы.

Дәүләт органдары ла халыҡ медицинаһы барлығын танып,

уның хоҡуҡи акттарға таянып көйләнергә тейешлеген таный.

Халыҡ медицинаһының тамырҙары боронғо замандарға барып тоташыуы барыһына ла билдәле.

Халыҡ имселәренең белеме быуындан быуынға күсә килгән. Башҡорттарҙа халыҡ медицинаһы хаҡындағы мәғлүмәт XVIII –
XX бб. билдәле ғалимдар И. Г. Георги, И. И. Лепехин, П. С. Паллас хеҙмәттәрендә сағылыш таба. Танылған ғалим һәм этнограф Сергей Иванович Руденко хеҙмәттәрендә ул ентекләберәк яҙылған. 1907, 1912 һәм 1913 йылдарҙағы башҡорттарҙы антропологик яҡтан тикшереүҙәр нигеҙендә уның «Башҡорттар. Этнологик монография тәжрибәһе» монографияһы донъя күрә.

Был монографияның «Башҡорт көнкүреше» тип аталған икенсе бүлегенән халыҡ медицинаһын һүрәтләгән өҙөктө тәҡдим итәбеҙ:

Сихырсылар рухтар менән тығыҙ аралашмай, әммә улар кешеләргә зыян итеүе бар, шулай уҡ өшкөрөп, үлән
тамырҙары, елгә өндәшеү менән имләй.

Башҡорттар был тылсымсыларҙан ҡурҡа, шулай ҙа ҡурҡыныс сиргә дусар булғанда, уларға ярҙам һорап мөрәжәғәт итеп, үләндәр һәм тамырҙар алып дауалана. Унан тыш сихырсы кешеләргә төрлө ауырыуҙар яуҙырыусы көскә эйә, уларҙан хатта кешенең бер нисә көн эсендә үлеп

ҡалыуы ла бар. Башҡорт бағымсылары төрлөсә күрәҙәлек итә: таҙа һыу һалынған сынаяҡҡа ҡарай, йылға һәм шишмә ағымына юнысҡы һалып, уларҙың нисек аҡҡанын күҙәтә – төҙ ағамы, әйләнәләрме; еп йомғағын һүтәләр, утҡа туҙ ырғытып, уның көлөнә шыбырлайҙар;

41 таш йәки ноҡот һалып, уларҙың нисек ятыуына ҡарап юрайҙар. Ноҡот ниндәйҙер мәсьәләне хәл иткәндә, бурҙарҙы эҙләгәндә, юғалған аҡса, мал, әйберҙәрҙең табыламы, юҡмы икәнлеген белер өсөн ҡулланыла.

И. Г. Георги

Медик, этнограф, натуралист, химик, сәйәхәтсе, минералогия профессоры һәм Император Фәндәр академияһының академигы.

Георги, аналыҡ ауырыуы өйәнәген, ауырлы ҡатындарҙың ярһыуын һәм башҡа ҡайһы бер ауырыуҙарҙы дауалағанда муллалар Ҡөрьәндән аят уҡып, енен ҡыуып сығара, быны эшләгәндә сирлене төртөп, һуғып, төкөрәләр, тип яҙа. Төҙәлгән кешенең муйынына, яуыз зат яңынан эйәләшмәһен өсөн, тирегә уралған бетеү тағалар.

Башҡорттарҙың сир тураһындағы күҙаллауы дауалау ысулдарын барлағанда асыҡ сағыла.

Бүҫерҙе, ашҡаҙанды ауырттырып, эсәктәр буйлап йөрөүсе ҙур булмаған, бармаҡ башындай ғына, ҡайһы саҡта йоҙроҡтай төйөрҙө дауалаусы ҡарсыҡтар тәүҙә ауыртҡан ерҙе йылытып һәм ыуып тәндән айырып ала. Бағымсылар арҡа һәм күкрәк ауыртыуын да шулай ала. Ҡайһы бер яуыз заттарға бәйле ауырыуҙар, алда әйтеп үтеүебеҙсә, күрәҙә һәм өшкөрөү менән ҡыуыла. Урал башҡорттары сирҙәрҙән һаҡланыу һәм уларҙан арыныу өсөн сирленең муйынына (айырыуса балаларҙың) Ҡөрьән сүрәләре яҙылған бетеү, айыу тырнаҡтарын һәм аҙау тешен элә, сир уларҙан айыуҙан ҡурҡҡандай ҡурҡа, тип иҫәпләнә.

Башҡорттарҙа сир ебәргән рухты тынысландырыуға

нигеҙләнгән дауалау ысулдары ла байтаҡ.

Ғәйнә башҡорттары сирле эргәһенә саҡырылған бағымсының кешенең сирләп киткәндә ҡайҙа йөрөүе менән ҡыҙыҡһыныуын һөйләйҙәр. Был урынды белгәс, бағымсы унда ярма тулы көршәк, ит киҫәге алып барып, рухтың ярлыҡауын, сирҙән арындырыуын үтенә. Рухты асыуландырыуҙан

һәм бәләгә дусар булыуҙан ҡурҡып, был көршәкте бер кем дә теймәй.

4-5 йәшлек баланың урмандан йәки яландан йүгереп илап килеп, сиргә һабышыуы мөмкин.

Шул саҡта әсә баланан күлдәген систереп, уны бер нисә тапҡыр урата һәм «ҡалдыр, ҡалдыр, уйнама балам менән», тип һамаҡлай. Унан был күлдәкте юл сатына алып барып ташлай. Бындай күлдәкте сиргә юлыҡмаҫ өсөн алырға ла, уға яңылыштан тейергә лә ярамай.

Урал аръяғы башҡорттарында бағымсы сирле менән бергә ауырыу эләккән урынға бара, сир күберәген насар урындарҙа йәшәй. Сирле өйөнә икенсе юлдан ҡайтырға сыға, юлда бер кем менән дә һөйләшмәй.

Киң таралған биҙгәк менән сирләгәндә дауалау ысулы ауырыуҙы реаль йән кеүек күреүҙәре хаҡында һөйләй. Сирле ас ҡарынға бутҡа менән көршәк алып баҫыуға йәки йылғаға китә һәм ауыҙын аса.

Ас биҙгәк (тапма) бутҡаға ябырыла,
ә сирле шул арала йортона йүгерә, биҙгәктән юл яҙҙырыу өсөн, йылға йәки кисеү кисеп сыға. Әгәр йылға кисмәһә, сирле биҙгәк уны ҡыуып етмәһен өсөн, берәй ҡайҙа барып, өс көн йортона

ҡайтмай. Ҡайһы бер төбәктәрҙә
сирҙе ҡурҡытыу өсөн, уны йәшен
атҡан ағастың төтөнө менән ыҫлайҙар.
Шуныһы ҡыҙыҡлы, Башҡортостандың
күп төбәктәрендә сирҙең ҡорбан салыу мәлендә кеше образына инеп тәндән сығыуына ышаналар.

Ҡара ҡыпсаҡ башҡорттарында дауалауҙың үҙенсәлекле төрөнә юлыҡтыҡ, имсе ике сепрәктән ир һәм ҡатын һынын эшләп, уларҙы биҙрәгә һалды. Шунда уҡ бер аҙ икмәк
һәм бутҡа һалды. Тере әтәсте алып, имсе уны сирле өҫтөнән бер нисә ҡат йөрөттө, өрөп, көсләп сирҙе ҡыуа башланы. Был ваҡытта уға йәш егет ярҙам итте, сөнки уның бер үҙенә ауырыу менән көрәшеү ауыр ине. Әтәс шунда уҡ салынып, ҡурсаҡтар эргәһенә һалынды. Алдан уҡ егелеп ҡуйылған атҡа менеп, имсе өс саҡрымдай алыҫлыҡтағы ергә сапты, шунда биҙрәне ҡурсаҡтар, әтәс һәм сир менән бергә ташлап китте. Өйгә ул икенсе юл менән ҡайтты. Ҡайһы бер төбәктәрҙә был ырымды башҡарғанда ҡаҙ ҡулланыла.

Күп сирҙәр – аҡылдан яҙыу, йөрәк, баш, эс ауыртыуы, фалиж
һуғыу һ.б. – яуыз ендәр ҡатнашлығында сихырсы
ебәргән боҙом һөҙөмтәһе, тип иҫәпләнелгән.

Боҙомдан арыныу өсөн сирле кешене ергә һалып,
сирҙе күсереү ырымы башҡарылған.

Ҡараңғы төндә, ерҙә кеше аяғы һил булып, тере йән эйәләре татлы йоҡоға талғанда, кәзә ҡысҡырыуы, эт өрөүе, ғөмүмән, тауыш-тын ишетелмәгәндә сихырсы сей тауыҡ йомортҡаһы алып, уны тишә, тишеккә сирле күлдәгенән ысҡындырылған ҡыҙыл еп, аҡса, бәләкәй тимер сөй һәм йәтсә тырнағын һала.

Шул йомортҡа менән сирленең тәне өҫтөнән йөрөтөп, сихырсы «әфсен-төфсөн, кит һин, турмасин, кемгә бирһәң, шунда кит, ауыр сирҙе алып кит!» тип шыбырлай. Унан был йомортҡаны сирленең күлдәгенә төрөп, уны быуа йәки күл буйына ташлай, йәиһә ағын һыуға ағыҙа.

Имселәрҙән тыш, дауалау менән, алда әйткәнебеҙсә, муллалар ҙа шөғөлләнә. Дауалау ысулдары дөйөм алғанда имселәрҙекенән аҙ айырыла. Муллалар сирлеләрҙе өшкөрөп, Ҡөрьән уҡып, биттәренә төкөрөп һәм өрөп, доғалар яҙылған сынаяҡтан һыу эсереп
һ.б. төрлө дауалай. Ҡайһы бер осраҡтарҙа, ғаиләлә лә ауыр сирле булғанда, берәй мал (йышыраҡ һарыҡ) ҡорбанға салына. Уның тиреһен ҡорбан салған муллаға бирәләр,
итен йыйылғандар ашай, тик сирлегә уны ашарға ярамай.

Айырыуса балаларға йыш күҙ тейә,
шуға ла уларҙың кейеменә, малайҙарҙың
түбәтәйенә аҡ ҡаҙ мамығы, сағыу төймәләр,
йыш ҡына ҡусҡар (ҡортбаш) теккәндәр.
Насар күҙ аҡ ҡусҡарға төшә лә,
үҙенең яуыз көсөн юғалта.

Фаҡыева Гөлнур Миҙеһәт ҡыҙы «күҙ тейгәндән» дауалай

Лепехин И. И.

Рус ғалимы — энциклопедист, сәйәхәтсе, лексикограф, Санкт-Петербург Император Фәндәр һәм сәнғәт академияһының академигы.

Лепехин ҡара йыландың башҡорттар өсөн тире ауырыуҙарынан дауа булыуын билдәләй, «йыландың башын сабып, ул тере сағында уны ауыртҡан ергә ҡуялар». Урал аръяғы башҡорттары йылан киҫәктәрен сирле күҙгә һала, яндырылған йылан көлө лә дауа иҫәпләнә. Стәрлетамаҡ өйәҙе башҡорттары, Арнольдов һүҙҙәренсә, яраланған саҡта йылан тиреһенең майын һөртә.

Түбәндә башҡорт медицинаһының беҙ йыйған, шулай уҡ Никольский һәм Арнольдов туплаған дауалау рецептары килтерелә.

Биҙгәк тотҡанда, башҡорттар уҫаҡ ҡайырыһы йәки әрем төнәтмәһе эсә. Йүткергәндә, үләндәр менән төнәтелгән ҡымыҙ ярҙам итә. Яраланғанда, яраларға юл япрағы һалына. Шеш барлыҡҡа килгәндә, ауыртҡан урынды яңы бүлеп сығарылған һарыҡ тиҙәге менән ҡаплайҙар һәм сепрәк менән урайҙар, шеш һытылғас, урынын сысҡан тиреһе менән ҡаплайҙар, яра яй төҙәлһә, ҡоро эремсек менән ҡаплайҙар.

Себер язваһы (төрткө) менән ауырығанда, башҡорттар ауыртҡан урынға яңы һуйылған бәләкәй кәзәнең үпкәһен һала. Ҡулда йәки аяҡта яра барлыҡҡа килһә, уны түбәндәгесә дауалайҙар. Ҡаҙанға тилебәрән орлоғон һалып, ҡайнаталар, артабан шунда уҡ киндер орлоғо, ҡарағас ҡайырыһы (олондоң төньяҡ яғынан алынғанын) һалалар. Барыһын да бергә ҡайнатып, ауыртҡан урындың өҫтөн әйбер менән

ҡаплап, ярты сәғәттәй парҙа тоталар. Аттарҙа һәм һыйырҙарҙа ҡортлай башлаған сей яраны аҡһырғаҡ тамыры менән даулайҙар; тамырҙы эҫе һыуҙа йомшартып, шуның менән ауыртҡан ерҙе һөртәләр. Шештәргә ҡайнатылған уҫаҡ япрағынан япма һалалар. Быуындар һыҙлағанда, һарыҡ тиреһе менән урайҙар. Ултырыш невралгияһы булғанда, ауыртҡан ерҙе шифалы йылы үләндәр менән дауалайҙар.

Һатлыҡова Сулпан Әхмәтйән ҡыҙы быуын ултырта

Бала тапҡандан һуң, ҡанды аҡ кейеҙгә күп итеп май һөртөп туҡтаталар, ҡатынға ут өҫтөндә тотоп йылытылған кейеҙ өҫтөнә ултырырға ҡушалар. Шул уҡ мәлдә иретелгән һарыҡ майын эсерәләр. Ҡайһы бер хроник ҡатын-ҡыҙҙар аурыуынан (аналыҡ шешеүе, мәҫәлән) аҡ сәскә төнәтмәһе эсәләр. Күкрәк шешкәндә шеш урынына һыуыҡ һыуҙа ебетелеп сепрәккә уралған һары балсыҡ һылайҙар.

Зәңге ауырыуында торма ашайҙар һәм аяҡтарҙы бешкән картуфта тоталар. Ҡайһы бер урындарҙа зәңге менән ауырыусылар бер нисә көн дауамында баҫыуға сығып, ужымдың йәшел өлөшөн ашай. Сирле унда дүрт аяҡлап барырға, ужымды ауыҙы-мороно менән ашарға һәм кирегә лә дүрт аяҡлап ҡайтырға тейеш.

Был эш иртә таң менән ҡояш сыҡҡансы, кеше аяғы һил булған мәлдә эшләнә. Айыу үте эс йомшартыу өсөн ҡулланыла. Быуын сыҡҡанда һәм һөйәк һынғанда, һөйәк ултыртыусылар саҡырыла, улар зарарланған урындарҙы йыуып, һылап-һыйпап, бәйләп ҡуялар. Мәтрүшкә, кейәү үләне тирләтеүсе сара булараҡ ҡулланыла. һ.б.

С. И. Руденко һүрәтләгән халыҡ медицинаһының күп төрҙәре
онотолған һәм бөгөнгө көн өсөн актуаллеген юғалтҡан.

Заманса традицион медицина күп сирҙәрҙе дауалай, ҡайһы бер
сирҙәр бөтөнләй юғалған.

Халыҡ медицинаһында хайуандарҙан етештерелгән продукцияны
киң ҡулланалар: ҡымыҙ, ҡорот, бал, иретелгән май,
ат һәм ҡаҙ майы, бурһыҡ, айыу майы һәм үте.

Бөгөн халыҡ араһында гирудотерапия – һөлөк һалыу, быуындарҙы, умыртҡаны урынына ултыртыу, ҡот ҡойоу, баш мейеһе һелкенеүен дауалау, висцераль массаж (эс һылау) һ.б. киң таралған.

Уларҙың ҡайһы берҙәренә ентекләберәк
туҡталып китәйек.

Мейе ултыртыу

Баш йыш ҡына ауыртҡанда, сирленең мейеһе күсмәгәнме икәнлеген билдәләйҙәр. Бының өсөн имсе баш әйләнәһен сикә өлөшөнән еп менән үлсәп (ҡолаҡ өҫтөнән), уны елкә тирәһендә төйөн менән бәйләй. Ептә танау, ҡолаҡтар, елкә тирәһендә
4 билдә ҡуялар һәм уны ипләп кенә сисәләр.

Шул саҡта ептең маңлай өлөшө елкә өлөшөнә ҡарағанда
ҙурыраҡ булһа, мейе алға күскән, киреһенсә булһа, артҡа
күскән, тип иҫәпләнә. Ептең ике яғы ла тигеҙ булһа, мейе, тимәк, урынында ултыра. Мейе күскәндә сирлене ултырғысҡа ултыртып, имсе уның артына тора. Сирленең башын таҫтамал менән урайҙар һәм елкә тирәһендә бәйләйҙәр. Унан уң ҡулы менән таҫтамалды тотоп, шул уҡ мәлдә уң ҡулға һул ҡул менән киҫкен итеп өс тапҡыр ҡаҡҡылап алалар. Унан һуң таҫтамалды сисеп,
башҡа массаж эшләйҙәр.

Кешегә йәшәү
ҡотон ҡайтарыу – ҡот ҡойоу.

Кешенең йәшәү көсө кәмеүе күп осраҡта уның нимәнәндер ҡурҡып ҡалыуына бәйле. Кеше был осраҡта хәлһеҙ, йөҙө ағарынған, ашарға теләге лә, көсө лә юҡ.

Ырым былай эшләнә: имсе сирлене ултырғысҡа ултырта ла башын яулыҡ менән ҡаплай. Унан һауытҡа һыу һалып, уны сирленең башы өҫтөндә тота, уға иретелгән ҡурғаш йәки балауыҙ ҡоя. Ҡурғаш һауытҡа төшкәс, төрлө киҫәктәргә таралып ҡата, шул һындарға ҡарап, ҡурҡҡан кешенең ҡурҡыу сәбәбен асыҡлайҙар. Ғәҙәттә, ҡотто 1, 3, 7 тапҡыр ҡоялар, йәки йөрәк, түңәрәк формаһындағы һын килеп сыҡҡансы дауам итәләр. Уны сепрәк менән урап, сирләгән кешенең йөрәк тирәһенә әйбергә ҡуша тегеп ҡуялар. Йәки йәшерен ерҙә һаҡлайҙар. Түккәндән ҡалған һыуҙы ҡайһы бер имселәр сирлегә эсергә бирә, аҙаҡ уны иңбаш аша йорт тупһаһы эргәһендә сарпып ебәрәләр.

Эс һылау
(висцераль массаж)

Был дауалау ысулы мунсала башҡарыла. Сирле тирләгәндән
һуң, уны аҫтан өҫкә иретелгән май менән һылайҙар, шифалы
доға уҡыйҙар. Ритуал һылау-һыйпау ярҙамында һәр ағзаның эшмәкәрлеген яҡшыртыуға йүнәлтелгән. Һылауҙан һуң сирле һаҡланырға, билдәле бер арауыҡ һаулығына көс төшөрмәҫкә тейеш.

Мәғлүмәт сығанаҡтары: