Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
БАШҠОРТОСТАНДА СЫУАШТАРҘЫҢ БАЛАЛАРҒА ИСЕМ ҠУШЫУ ЙОЛАҺЫ

Сыуаштарҙың йола һәм ғөрөф-ғәҙәттәре – халыҡтың күп быуаттар буйына үҙенсәлекле үҫеш һөҙөмтәһе. Уларҙың тормошона ғәҙәттән тыш хәлдәргә ышаныу ҙур йоғонто яһай. Тирә-яҡ мөхитте үҙҙәренә буйһондорорға тырышып йәшәү өсөн даими көрәш алып барыу был халыҡ вәкилдәрен тәбиғәт объекттарының һәм күренештәренең илаһи сығышына ышанырға мәжбүр иткән. Һәм был ышаныстар дини ҡараш, көнкүреш ырым-хөрәфәттәре һәм тел үҙенсәлектәре рәүешендә беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән. Шулай уҡ һундар һәм сувар вариҫтарының ут, һыу, ер, күк, ҡояш, ай, йондоҙ, күк күкрәүе, йәшен һәм һ. б. нәмәләргә хөрмәт күрһәтеү йолаларын үтәүе тураһында һөйләүсе бик күп әйберҙәр һаҡланып ҡалған. Был йолалар шул тиклем күп булған, улар кешене тыуғандан үлгәнгә тиклем бөтә ғүмере дауамында оҙата барған.


БАЛАЛАРҒА МӨНӘСӘБӘТ
Сыуаштар кешеләрҙе тере донъяның бер өлөшө булып тора, тип уйлаған. Тимәк, барлыҡ тереклек кеүек улар үрсергә һәм үҫешергә тейеш. Нәҫелеңде ҡалдырыу – тимәк, кешелек һәм тәбиғәт алдында изге бурысты үтәү, дөйөм алғанда, үҙ ғаиләң һәм йәмғиәт өсөн таяныс булдырыу. Ваҡыт үтеү менән, балалар хужалыҡ буйынса бурыстарҙы үҙ өҫтөнә ала, ата-әсәләренең хәсрәтһеҙ ҡартлығын, әхирәттә лайыҡлы урынын тәьмин итә. Ысынлап та, сыуаштар, мәрхүмде ҡалған нәҫеле даими һәм тейешле итеп иҫкә алғанда ғына уның йәне теге донъяла тыныслыҡ табасаҡ, тип ышанған.

Тормош циклының йолаларға буйһоноуы балаға уҙыу менән үк башлана. Ауылдағы дауалаусылар, имселәр ҡушылыу буйынса тәҡдимдәр әйтә, ә буласаҡ әсәйгә айырым диета тоторға кәңәш бирә. Йөклөлөк ваҡытында сыуаш ҡатындары хужалыҡта эшләүен дауам итә, әммә ҡайһы бер тыйыуҙарҙы үтәй. Мәҫәлән, бала һау-сәләмәт, тәне таҙа булып тыуһын, битендә сәсәк эҙҙәре булмаһын өсөн утҡа ҡарау, тоҡтан бойҙай түгеү тыйыла.
«Быуындар». «Ауырғазы хәбәрсеһе» район гәзите архивынан фото.
«ЙӨКЛӨЛӨК»
Сыуаш общиналары яҡшы үҫешкән кендек инәләре институтына эйә булған. Ғәҙәттә байтаҡ тәжрибәле өлкән йәштәге ҡатындар кендек инәләре ролен башҡарған. Улар балаға донъяға килеүгә ярҙам итеү генә түгел, шул уҡ ваҡытта тейешле бик күп йолаларҙы ла ҡәтғи үтәгән. Сыуаштар йөклөлөктөң дүртенсе йәки бишенсе айында яралғыға чăм рухы инә, тип уйлағандар. Ә чун тигән рухты бала тыуған мәлдә Пирĕшти тигән фәрештә килтерә. Шулай уҡ сабыйҙың донъяға килеүе мәлендә үлем алиһәһе Эсрель баланың һәм уның әсәһенең йәнен алырға килә, тип ышанғандар.


Эй, Турă, çĕнĕ чун пачĕ,
Пĕсмĕлле, амин, Турă,
Ырлăхне, сывлăхне патăр.
(Эй, Боже подарил новую душу,
Пĕсмĕлле, аминь, Боже,
Да подаст благополучия и здравия!)

– кендек әбейе, ҡулына сабыйҙы ҡабул итеп, теләктәр теләй.
Сабыйҙы яғылған мунсала таптырғандар. Унда бала табасаҡ ҡатынды килтергәндәр һәм кендек әбейе менән үҙҙәрен генә ҡалдырғандар. Бәпәй тыуғас, әбей: «Тыу һәм үҫ; мин бал ҡабып килдем – телең татлы булһын, май ҡаптым – телең йомшаҡ булһын (был теләктәр бала тәрбиәле һәм тыңлаусан булып үҫһен өсөн әйтелгән)», – тип теләгән. Малайҙарҙың кендеген балта өҫтөндә, ҡыҙҙарҙыҡын туҡыу станогының төбөндә йәки ураҡ тотҡаһында киҫеп, етен еп менән бәйләгәндәр.
Әгәр баланы табыу ваҡыты һуҙылһа, буласаҡ әсәне йорт буйынса йөрөткәндәр, ырғаҡҡа тотоноп күтәрелергә мәжбүр иткәндәр. Үлән менән имләгәндәр, ыҫлағандар һәм «тере» һыу бөрккәндәр. Йортта булған барлыҡ арҡандарҙың төйөндәрен һүткәндәр. Атай буласаҡ кеше ҡатыны аша өс тапҡыр атлап сыҡҡан, асыҡ күк аҫтында ата-бабалар рухына биргән анттарының барыһын да үтәргә вәғәҙә биргән. Кендек әбейе йөклө ҡатындан иренә тоғролоғо тураһында һорау алған. Әгәр ҡатын хыянат итеүен әйтһә, тәүбәгә килә, ғәфү итеүҙе һорай.
САБЫЙҘЫҢ БЕРЕНСЕ КӨНӨ
Сабый донъяға килгәс, уны тоҙло һыу һалынған һауытта йыуындырғандар, уның төбөнә тәңкә һалынған. «Бай бул, һиңә сит күҙҙәрҙең яуызлығы ҡағылмаһын», – тип теләгәндәр. Йыуындырып бөткәс, кендек әбейе ирене менән баланың арҡаһынан аҫтан өҫкә өс тапҡыр үткәрә, ағып төшкән һыуҙы ауыҙына йыя һәм уны кире табаҡҡа төкөрә. Сабыйҙы ата-әсәһенең береһенең күлдәгенең туҡымаһы киҫәгенә төрәләр. Бала уңған булып үҫһен өсөн, бала ятҡылығын йыуалар, уны сабатаға йәшереп, баҙ аҫтына йәки ат аҙбарына күмәләр.
Яңы тыуған баланы тәүге тапҡыр бишегенә һалғансы тағы бер ритуал үткәргәндәр. Өләсәһе йәки оло йәштәге башҡа яҡын туғаны, сабыйҙы ҡулына алып, мейескә яҡын баҫҡан һәм усаҡ кеүек ҡыҙыу, ныҡлы булһын, тип теләктәр әйтеп, теленә бал һәм аҡ май ҡатнашмаһы һалған. Карауатындағы матрас аҫтына ҡурсау сифатында тимер әйбер һалынған. Йыш ҡына ул киҫә йәки сәнсә торған эш ҡоралының өлөшө булған. Шулай уҡ мәжүсиләр бишеккә миләш ботағын бәйләгәндәр.

Ҡайһы берҙә бала сибек кенә булып тыуған. Бындай осраҡта ул осорҙағы мөмкин булған барлыҡ медицина ярҙамы күрһәтеү менән бергә йолалар ҙа үтәгәндәр. Яңы тыуған балаға зыян килтергән яуыз көстәрҙе ҡурҡытыу өсөн оло йәштәге ҡатын-ҡыҙ тимер һауыт-һаба һуҡҡан. Көсһөҙ һәм етлекмәгән балалар өсөн «йән һорағандар». Өләсәйҙәрҙең береһе, сарҙаҡҡа менеп, Аллаһҡа табынған. Икенсеһе баҙҙа шайтандарға мөрәжәғәт иткән. Ә өсөнсөһө, ҡулына икмәк тотоп, ихаталағы һыу һәм ер рухтарына мөрәжәғәт иткән.
ЯУЫЗ ЗАТТАРҘЫ ИСЕМ ЕҢГӘН
Сабый донъяға килгән көндә үк, ҡәрҙәштәрҙе, туғандарҙы ҙур булмаған һыйға йыйғандар. Әгәр беренсе бала тыуһа, бөтә ауыл халҡын саҡырғандар. Йола буйынса ҡунаҡтарҙы икмәк-тоҙ, сыр, ҡайнатма, бешерелгән йәки ҡыҙҙырылған йомортҡа, бутҡа йәки аш менән һыйлағандар. Ғаиләләге өлкән ҡатын-ҡыҙ, сыр киҫәге һәм икмәкте ҡулына тотоп, Аллаһы Тәғәлә көсөнә мөрәжәғәт итә. Ул яңы тыуған сабыйға һәм ата-әсәһенә бәхет, һаулыҡ һорай. Артабан килеүселәргә бүләктәр тапшырыла. Кендек әбейенә һабын һәм туҡыма бүләк итәләр, ә әсә кешегә бынан тыш махсус һауытҡа аҡса йыялар.

Эй, Турă: ытлăх-сывлăх пар! Ĕмĕрĕ вăрăм пултăр, çăпаткине кутăн сырмалла пулличен пурăнмалла пултăр!
– ҡунаҡтар табын ваҡытында әйтә.
Суҡындырылған сыуаштар пост тота һәм өҫтәлгә ит һәм майлы ризыҡтар ҡуймай. Табын доғалар менән башлана. Ҡыҙыл мөйөш алдында тороп, ҡунаҡтар: «Хоҙай, сәләмәтлек һәм бәрәкәт бир! Сабатаһын артын алға кейә башлаған йәшкә тиклем йәшәһен (ҡартлыҡ деменцияһына тиклем)!» – тип теләй. Һуңынан барыһының да усына бер телем икмәк, сыр таратҡандар, ҡулдарын ҡушып, доға ҡылғандар.
Тамаҡ ялғағандан һуң исем ҡушыу йолаһы башлана. Исемде бала тыуған көндө ҡушыу мотлаҡ булған. Сыуаштар ышаныуы буйынса, шулай эшләмәгән осраҡта, үлем фәрештәһе Эсрель балаға үҙе исем биреп, уны үлеләр батшалығына алып китә. Сабыйға исем тыуған миҙгеле, айы, һауа торошона ҡарап, ата-әсәһенекенә оҡшатып бирелгән. Ҡайһы бер осраҡта йортҡа беренсе килгән ҡунаҡ хөрмәтенә лә ҡушылған. Ата-әсә һайлаған исемде ғаиләнең иң өлкән ағзаһы раҫлаған.

БЮТ каналында «Орнамент» телетапшырыуынан фрагмент. Автор: Эллина Маврина, Сәрүәр Сурина һәм Ирина Миңлеғәлиева.

Әгәр ауылда бағымсы булһа, балаға исем ҡушыу бурысы уға тапшырылған. Ул баланың башы өҫтөндө ике сей йомортҡа һытҡан, был Эсрель бала йәне урынына әле тыумаған себештәр ғүмерен алһын өсөн эшләнелгән. Яуыз көстәрҙе алдаштырыр өсөн, әтәстең башын ҡырҡып, уны ҡапҡа аша ташлаған. Һуңынан «тере» һыу һалынған һауыт өҫтөндә уҡынып, яңы кешенең яҙмышын ҡарарға тырышҡан. Диндар балаға исемде үҙе күргәндәргә ҡарап бирә алған.
Ҡайһы бер ғаилә парҙарының балалары бер-бер артлы үлеп торған. Өлкән апалары һәм ағаларының яҙмышын ҡабатламаһын өсөн, ата-әсәһе «һатып алыу» йолаһын үтәгән. Сыуаштар, баланы алам-һаламға төрөп, уны тыуған йортонан алыҫ булмаған юл ситендә ҡалдырғандар. Унан таныштарының береһенән баланы «табырға» һәм өйгә алып ҡайтырға үтенгәндәр. Артабан «табыу» йолаһы уйнала. «Тапҡан» кеше хужаларҙың өйөнә килә һәм был баланы һатып алырға тәҡдим итә.

– Ҡайҙа таптың? – тип һорай атай-әсәй.
– Сүп араһында (Ҫӳп ҫинче), – тип яуап бирә «табыусы».
Табыш өсөн уға ваҡ аҡса бирәләр. Ә бәпескә Ҫӳппи («Сүп-сар») тип исем ҡушалар. Был исем иң кәмселекле булһа ла, халыҡ ышаныуҙары буйынса, үлемдән ҡотҡара. Әгәр үлем Аллаһы был йортҡа килә ҡалһа, «кешесә» исеме булмаған баланы ҡорбан итә алмай.
Яңы тыуған сабыйға вафат булған балаларҙың исемен биреү ҡәтғи тыйыла.
Борон сыуаштарҙа баланың йәше тулғансы икенсе тыуған көнөн билдәләгәндәр. Ғәҙәттә уны ниндәй ҙә булһа башҡа байрамға тап килтергәндәр. Был көндә Ача чăкăт («сабый сыры») йолаһын үткәргәндәр. Өҫтәлгә икмәк, уның өҫтөнә башланмаған сыр һалғандар, шунан тороп, доға ҡылғандар, ә икмәк менән сырҙы шундағыларға таратып биргәндәр. Шул уҡ ваҡытта: «Оҙон ғүмерле булһын», – тип теләгәндәр. Шулай уҡ табын ваҡытында бүләк бирешкәндәр. Крестный әсәй булған ҡатын балаға күлдәк, әсәһенә – сурпан (туҡыма киҫәге төрөндә баш кейемен), атаһына байрам билбауы бүләк иткән.
ИКЕ ИСЕМ ҺӘМ ТОРМОШҠА ИКЕ ҠАРАШ
XVII – XVIII быуаттарҙа сыуаштарҙың күпләп христианлашыуы менән мәжүси ғөрөф-ғәҙәттәр яйлап онотола башлай. Исем ҡушыу йолаһына алмашҡа суҡындырыу килә. Крестный атай-әсәй әһәмиәте арта. Суҡындырыу ваҡытында улар шаһит ролен башҡара, ә һуңынан бөтә ғүмерҙәре буйынса йәмғиәт алдында яңы кешене тәрбиәләү өсөн әхлаҡи яуаплылыҡ тоялар. Крестныйҙар сабыйҙың атаһы һәм әсәһенән ҡала иң яҡын туғандары булып китә. Тәүге бурыстарҙың береһе – балаға күлдәк бүләк итеү. Әгәр шулай эшләмәһәләр, кеше олоғайып үлгәс, йәнәһе теге донъяға шәрә килеш эләгә.

Суҡындырыу ваҡытында, баланы изге һыуға сумдырып алғанда, дин әһеле балаға христиан исеме биргән, һәм шул исем менән ул әхирәттә Хоҙай алдына баҫырға тейеш. Шуға күрә христианлаштырыу башланған ваҡытта сыуаштар күпмелер ике исем йөрөткән: православие һәм мәжүсилек ҡануны буйынса.
СЫУАШ ИСЕМДӘРЕ
Ауырғазы районында сыуаш халҡының шәжәрәһен өйрәнеү буйынса крайҙы өйрәнеүсе-этнограф Мөҙәрис Сафин тикшеренеүҙәр алып бара. Республиканың Милли архивын өйрәнеп, ул Сыуаш-Ҡарамалы ауылының тәүге кешеләренең береһенең исеме Теучун Никита (1700 йылға тиклем тыуған), уның улы – Степан Потех (1693–1759), ә ейәне Андрей Потехин (1726–1800) исемле булғанын асыҡлай. Күсеп ултырыусылар дүртенсе быуында мәжүси исемдәрен тулыһынса юғалтҡан. Теучундың бүләһе – Семен Андреев. Унан Андреевтар нәҫеле башланған, ул әле лә дауам итә.

Сафин Мөҙәрис Харис улы
– яҙыусы-тыуған яҡты өйрәнеүсе, Ауырғазы районындағы ауылдар тарихы буйынса бик күп эштәр авторы.
Суҡындырылғансы сыуаштар исемгә әллә ни әһәмиәт бирмәй. Һөйләшеү телмәрендә йыш ҡына «өләсәй», «олатай», «бабай», «инәй» кеүек туғанлыҡ бәйләнештәрен билдәләүсе һүҙҙәр ҡулланыла. Сыуаш телендә йәшенә һәм туғанлыҡ дәрәжәһенә ярашлы күләмле мөрәжәғәттәр системаһы һаҡланып ҡалған.

Василий Константинович Магницкий
– рус этнографы, тарихсы һәм йәмәғәт эшмәкәре, сыуаш халыҡтары тарихын тикшереүселәрҙең береһе.
XIX быуат аҙағында билдәле сыуаш тикшеренеүсеһе Василий Магницкий исемдәр китабы төҙөй, унда архив документтары буйынса асыҡланған 10000-дән ашыу мәжүси ир-ат исеме инә. Теләкте белдереүсе исемдәр (Юман – «Имән», «имән кеүек ныҡлы һәм сәләмәт булһын», Тимĕр – «Тимер», Сарпи – «Матур»), һаҡлаусы (Ҫүппи – «Сүп-сар», Усалук – «Насар»), тыуған ваҡыты һәм урынын белдергән исемдәр (Тунюк – «дүшәмбе тыуған », Эрнепи – «йома тыуған» һ. б.) киң таралған була. Малайҙарға хайуан һәм балыҡтарҙы аңлатҡан (Упи – «Айыу», Уланкă – «Алабуға»), ҡыҙҙарға – ҡош, ҡиммәтле таштар, сәскә исемдәре (Чĕкеç – «Ҡарлуғас», Ука – «Уҡа», Кĕмелпи – «Көмөш») ҡушылған. Байтаҡ урынды үҙләштерелгән ғәрәп-фарсы исемдәре тәшкил итә (Асамат, Алим, Әнисә, Кәлимә һ. б.). Исемдәр генә түгел, исем яһаусы өлөштәр ҙә үҙләштерелгән. Төп сыуаш, дөйөм төрки, үҙләштерелгән исемдәр ҡатнашып, берҙәм исемдәр системаһы барлыҡҡа килә, улар күп туғандаш төрки халыҡтар исемдәре менән тап килә.

Ә ХӘҘЕР НИСЕК?
Баланы тыуғанда бөгөн кендек әбейҙәре урынына медицина хеҙмәткәрҙәре ҡабул итә. Фән үҫешкән һәм белемле кешеләр һаны артҡан заманда бала тыуыу менән бәйле йолалар онотола. Әммә ауылдарҙа һаман да мейес эргәһендә теләктәр теләү йолаһы ғәмәлдә. Ул сабыйҙы бала табыу йортонан ҡаршылау буйынса заман традицияларына ҡушылып киткән. Был осраҡта газ ҡаҙаны, плитә, хатта йылытыу радиаторҙары усаҡ ролен үтәй ала.

Сәңгелдәккә һалыу йолаһын үткәрәләр. Шул уҡ ваҡытта сабыйҙар янында ҡаты металл әйберҙәр һалмаҫҡа ла мөмкиндәр. Ҡайһы әсәй һәм өләсәйҙәр сабыйҙың бер үҙен бүлмәлә ҡалдырырға ярамай тигән ырымға әлегә тиклем ышана һәм мендәр йә матрас аҫтына ҡайсы һала.

Ата-әсәһе яңы ғаилә ағзаһына исемде суҡындырғанға тиклем алдан һайлай. Хәҙерге заман сиркәү йолалары баланы уның тыуған көнө тура килгән изгеләр хөрмәтенә атауҙы талап итмәй. Күпмелер ваҡыт үткәндән һуң, туғандары баланың аяғын йыуыу (ача çума ури) өсөн туғандарын йыя. Был тантанала сабыйҙы беренсе тапҡыр йыуындыралар, ә һуңынан табын ойошторола. Барлыҡ Башҡортостан халҡы кеүек, сыуаштар ҙа бәпәй исеме, тыуған көнөн билдәләй. Ҡунаҡтар кәрәк-яраҡ, уйынсыҡ һәм аҡса бүләк итә. Баланың әсәһе лә иғтибарҙан ситтә ҡалмай.
Сыуаш табыны реконструкцияһы. «Мерчень» ансамбле. «Ауырғазы хәбәрсеһе» район гәзите архивынан фото.