Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорттар нисек дегет алған һәм ала
Ҡайын аҡ та, дегет ҡара.
Арбаны дегет тота, ҡатынды егет тота.
(мәҡәлдәр)
Ҡайын дегете
(Pix liquida Betulae)
– ҡайыр һәм үҙағасты ҡоролай ҡыуыу продукты. Органик матдәләрҙең (фенол, толуол, ксилол, ыҫмалалар) ҡатмарлы ҡатнашмаһынан ғибәрәт булған зарарһыҙландырыу көсөнә эйә ҡуйы ҡара майлы шыйыҡса.
Борон дегет нисек етештерелгән
Дегет kайнатыу кәсебе ҡатай башҡорттарында киң таралған булған.

Малсылыҡ һәм урман кәсептәре оҙаҡ ваҡыт ҡатай башҡорттарының йыл әйләнәһенә тиерлек шөғөлләнгән төп эше булып ҡала.

Малсылыҡтан айырмалы, урман кәсептәре башҡорттарҙа XVII быуатта – XVIII быуат башында үҫешә башлай, әммә XIX быуат уртаһында ғына киң таралыу ала.

Урман кәсептәре дүрт төп сәбәптән үҫеш ала: беренсенән, Башҡортостан территорияһы урмандарға бай. Икенсенән, төбәктә тау заводтары барлыҡҡа килгәс, яғыулыҡҡа ҙур ихтыяж, шулай уҡ ағас һәм урман кәсебе продукттарын сәнәғәтселәргә һатырға мөмкинлек тыуа. Өсөнсөнән, тибенлек өсөн көтөүлектәр етмәүе арҡаһында мал һаны ҡырҡа кәмей башлай. Дүртенсенән, игенселек тейешле үҫеш алмай, икмәк һатып алыу өсөн аҡса кәрәк була.

Ҡатай башҡорттарында урман кәсептәре урман ҡырҡыу һәм һал ағыҙыуҙы, һәр төрлө сеймал һәм поташ етештереүҙе, ыҫмала һәм дегет ҡайнатыуҙы, һалабаш һыҙырыуҙы, күмер яндырыуҙы үҙ эсенә ала.
XX быуат башында М. А. Круковский: «Урман башҡорттары, тау башҡорттары кеүек үк, дегет ҡайнатыу, тәгәрмәс тирәстәре эшләү, урман ҡырҡыу һәм һал ағыҙыу менән шөғөлләнә», – тип яҙа.

Башлыса башҡорттар дегетте урындағы баҙарҙарҙа (һирәк осраҡта – өйҙән) һата, эргә-тирәләге ауылдарға, күн эшкәртеү заводтарына тарата. Һуңғылары дегетте күнде дуплағандан һуң уны майлау өсөн ҡуллана. Хужалыҡта күн изделиеларҙы, арба тәгәрмәстәрен майлау өсөн (был осраҡта таҙа дегеткә ыҫмала ҡушҡандар һәм уны шушмин тип атағандар), шулай уҡ һәр төрлө сирҙәрҙе дауалағанда файҙаланғандар.
Дегет һүҙе нигеҙендә «яныу, яғыу» тигәнде аңлатҡан *dheg праһинд-европа тамыры бар. Дегет атамаһы өсөн ҡайнатма, ыҫмала терминдары ла ҡулланыла.
Әҙәби мәғлүмәттәргә ярашлы, дегет ҡайнатыу производствоһында файҙаланылған сеймал сифаты буйынса түбәндәге төрҙәргә айырыла:
- таҙа ҡайын туҙы;
- 20−30% ҡайыры менән бергә урманда ятып ҡалған ҡоро-һары ағастың туҙы;
- 80 процентҡа тиклем ҡайыры менән бергә утындан, ҡоро-һары ағастан тупланған туҙ;
- уҫаҡ ҡайыры һәм сеймалдың башҡа төрө.
Ҡулланылған сеймал төрөнә ҡарап айырыла:
- I сортлы таҙа ҡайын дегете;
- II сортлы ҡайын дегете;
- түбән сортлы ҡайын дегете;
- уҫаҡ һәм башҡа дегет төрө.
I сортлы дегет алыу өсөн ҡайындан яҙғыһын һыҙырып алынған таҙа туҙ талап ителә.
Олондоң урта өлөшөнән йыйылған туҙ иң юғары сифатлыһы һанала (уртаса ҡалынлыҡта, шымараҡ, сығышлыраҡ).
I сортлы таҙа ҡайын дегете консистенцияһы буйынса ҡуйы, майлы, йәбешкәк булмаған, ҡарараҡ төҫлө (ҡара һоро, яҡтылыҡ сағылғанда – йәшкелт, зәйтүн төҫөндәге) шыйыҡсанан ғибәрәт.
Һатыу өсөн һәм халыҡ медицинаһында таҙа дегет ҡулланылған.
Таҙа дегет алыу өсөн ҡайынды бәшмәктән һәм серектән таҙартҡандар.
Мейескә — йәшен һәм сәләмәтен
З.Ф. Хәсәнова «Инйәр бассейны башҡорттарының урман кәсептәре» тигән мәҡәләһендә яҙыуынса, дегетте башҡорттар туҙҙан алған.

Йәш туҙ иң яҡшы материал һаналған, уны, ҡағиҙә булараҡ, яҙ көнө ҡайын һуты йыйған осорҙа һыҙырғандар.
Ҡайырҙы һыҙырыу оҫтанан таһыллыҡ талап иткән, ғәҙәттә, был эште кеше яңғыҙы башҡара алған.

Туҙ йыйыу өсөн йәш һәм сәләмәт ағас һайланған.

Иң күп дегетте ҙур ағастарҙан һыҙырылған туҙҙан алғандар.

Башлыса туҙ һыҙырыу өсөн 12−14 см диаметрындағы ағастар һайланған.
Дегет етештереү өсөн иң яҡшыһы – «һутлы» туҙ, йәғни үҫеп ултырған йәки яңы ғына ҡырҡылған ағастан алынған туҙ.
Туҙҙы ошо рәүешле һыҙырғандар: тәүҙә ағаста ҡайырына тиклем – вертикаль киҫек, артабан һыҙырыласаҡ туҙҙың үлсәмен билдәләгән ике горизонталь киҫек һалғандар. Ҡайырҙы балта һәм оҙон ағас тотҡалы ҡыйғаҡ ярҙамында һыҙырғандар.
Әҙерләнгән ҡайырҙы тәүҙә өйөмдәргә өйөп, артабан арбала дегет ҡайнатылған ергә алып барғандар.
Дегет әҙерләү технологияһы
Башҡорттарҙың ата-бабалары заманынан технология үҙгәрмәгән тиерлек. Шулай уҡ шыйыҡса ағып сыҡмаҫлыҡ итеп ябылған ҡапҡаслы һауыт, юғары температура һәм ваҡыт талап ителә.
Ҡатай башҡорттары дегетте тәрән баҙҙа әҙерләгән. Был ысул ярайһы оҙаҡ, ХХ быуаттың 30-сы йылдарына тиклем һаҡланған.

Дегет баҙы урман эргәһендә, ҡалҡыулыҡта йәиһә йылға ярында йәки йырында урынлашҡан булған. Груша йәки лимон формаһындағы соҡорҙоң тәрәнлеге 2 метрға еткән, ә диаметры 1,5−3 м тәшкил иткән.

Соҡорҙар эс яҡлап ҡалын итеп мəтебалсыk менән һыланған йәки кирбес менән уратылған. Соҡор өҫтөнә ике бүрәнәнән 3×3 м үлсәмендәге бура ултыртылған, соҡорҙоң үрге ауыҙы диаметрҙа 70 сантиметр тәшкил иткән.

Соҡор төбөнән тышҡа дегет ағып сыҡһын өсөн бөтөн бүрәнән яһалған улаҡ сығып торған. Торба сыҡҡан ерҙә стена тыш яҡлап таш йәки ағас ярҡа менән нығытылған. Эс яҡлап торба сыҡҡан урын кирбес йәки бүрәнәләр менән уратылған, ә торба үҙе махсус ҡапҡас (тәҙрә) менән бикләнгән. Ҡайһы берҙә соҡор ауыҙы өҫтөндә ағас лапаҫ ҡоролған. Ыҫмала әҙерләү өсөн соҡорҙарҙа — ҡарағай сайыры, ағас төптәре һәм тамырҙары, дегет әҙерләү өсөн туҙ яғылған.

Соҡор төбөндә, радиустар буйлап, ҡарағай утыны һәм транса-ҡайыр һалынған, баҙ тулғас, ыҫмалалыҡҡа өҫтән ут төртөлгән. Ут әкрен янған, ул һауаһыҙ ҡалырға тейеш булған. Ағас янып бөткәс, күмер һүндерелгән, йәғни соҡорҙоң үрге тишеге (ауыҙы) ҡапланған.

Иртәгәһенә, күмер һүнгәс, уларҙы һоҫоп сығарғандар, ыҫмала иһә торба буйлап ағып сыҡҡан.
Ҡайһы берҙә ыҫмала ҡыуыу асыҡ баҙҙа башҡарылған. Был осраҡта ыҫмалалыҡ ҙур булмаған конус формаһында өйөлгән, уның өҫтөнә – ҙур ҡарағай бүрәнәләре, уларына – һалам йәки тиҙәк, ә һаламға, уның бер өлөшөн асыҡ ҡалдырып, кәҫ һалынған. Яндырылған һалам утты бөтөн конус буйлап таратҡан. Кәҫ менән ҡапланғанға күрә, ут яй янған, быҫҡып янған сыра ыҫмала бүлеп сығарған. Ыҫмала иһә мейес ауыҙына, ә унан торба аша махсус резервуарға аҡҡан.

Туҙҙан дегет ҡайнатыу ыҫмала ҡыуғандағы алым менән башҡарылған. Ҡайһы берҙә башҡорттар баҙҙың аҫҡы яртыһын ыҫмалалыҡ, ә үрге өлөшөн туҙ менән тултырған. Ул ваҡытта тәгәрмәс майлауҙа ҡулланылған ыҫмалалы дегет ҡатнашмаһы алғандар.

З. Ф. Хәсәнова мәғлүмәттәренә ярашлы, эш баҙҙы туҙ менән тултырыуҙан башланған. Соҡор эстән тулыһынса тигеҙ итеп тултырылған, үҙәгендә инəсəй – тығыҙ итеп табаҡ-табаҡ туҙ урынлаштырылған.
Баҙ тулғас, ул үлән һәм кәҫ менән уратып ябылған.

Һуңынан уға яҡ-яғынан ут төрткәндәр.

Дегетсе оҫта, махсус таяҡ – бутағыс ҡулланып, уттың әкрен һәм даими яныуын тәьмин иткән.

Туҙҙың көйрәп яныу барышында дегет – баҙ төбөнә, ә унан торба буйлап шыйыҡса йыйыу өсөн әҙерләнгән ағас һауытҡа аҡҡан.

Башлыса дегетте башҡорттар алтышар-етешәр кеше берләшеп ҡайнатҡан. Төп эш көсөн ир-егеттәр тәшкил иткән, ҡатындар һәм үҫмерҙәр хеҙмәте, ҡағиҙә булараҡ, материал әҙерләгәндә ҡулланылған. Әммә ләкин һуғыштан һуңғы йылдарҙа был эш менән бөтәһе лә шөғөлләнә алған.
Өй шарттарында нисек дегет алырға?
Ҡатай башҡорттарының технологияһын бөгөнгө көндә лә ҡабатларға мөмкин. Тәүҙә сеймал әҙерләргә – ағасты ҡояшта йәки мейестә киптерергә кәрәк. Һауыт өсөн ҡапҡасһыҙ өс бер иш ҡалай банка кәрәгәсәк. Уларҙың береһендә 3−5 миллиметр диаметрындағы тишек яһала.
Сеймал (тап, ҡайырынан таҙартылған ботаҡтар) тишекле банкаға тултырыла һәм икенсе банка менән ҡаплана.
Өсөнсө банканы тишекле банкаға икенсе яҡлап кейҙерергә – был дегет ағып төшәсәк импровизацияланған батмус – поддон. Бөтә конструкцияны, айырыуса ағас тултырылған капсуланы һауа инмәҫлек итеп ҡапларға кәрәк, бының өсөн һауыттарҙы балсыҡ менән һыларға мөмкин.

Сеймаллы һауытты усаҡта ике-өс сәғәт тотоу мотлаҡ. Дегетте кислородты тулыһынса япҡанда ғына алырға мөмкин.
ХХI быуатта дегет етештереү
Дегет алыу өсөн бөгөн тыштан йылытылған аппараттар: ҡаҙан, реторта, мейестәр ҡулланыла. Бөтөн ҡоролмаларҙың да төп өлөшө – туҙҙы иретеү камераһы. Улар металдан, кирбестән йәки балсыҡтан эшләнә һәм төрлө формала, ҙурлыҡта була.
Башҡортостандың Стәрлетамаҡ районынан Роберт Хөснөтдинов тәүлегенә яҡынса 50 литр таҙа дегет ала. Производствоны ул 2020 йылда үҙләштергән.

«Проектты үҙ аллы эшләп, ҡоролманы йыйҙым. Ул үҙәген оҙонлоғо 1 метр, киңлеге 10 мм, диаметры 700 мм торба тәшкил иткән табаҡ металдан торған шаҡмаҡ мейестән ғибәрәт. Алты торба-үҙәкте туҙ менән тултырам, ут яғам, бер аҙҙан сеймал эшкәртелә башлай», − ти ул.

Ҡоролма ихатала урынлашҡан.

Дегет өсөн сеймалды үҙ аллы әҙерләйҙәр. Башлыса был ҡоро-һарынан тупланған ҡайыр. Эштә балта ҡулланалар.
Нығытылған ҡаҙан:
1 - ҡаҙан; 2 - ҡаплама; 3 - усаҡ яғыу урыны; 4 - төтөн торбаһы; 5 - ағас торба; 6 - дегет өсөн һауыт.
Һүрәттә нығытылған ҙур сүлмәк-ҡаҙан схемаһы күрһәтелгән. Был ҡоролма балсыҡтан яндырып яһалған цилиндр формаһындағы 1520 мм ҡалынлыҡтағы һауыттан — ҙур сүлмәктән 1 һәм дегеткә йүнәлеш биреү өсөн борғаҡ рәүешендә эшләнгән һауыт төбөнән ғибәрәт. Асыҡ ут менән йылытыла. Бындай ҡоролмаларҙа балсыҡ һауытты сығарылмаҫлыҡ итеп нығытып та, шулай уҡ кәрәккәндә сисеп алырлыҡ итеп тә эшләйҙәр. Бындай төрҙәге ҡоролмалар ябай конструкцияһы, ҙур күләмдә продукция тултырыу мөмкинлеге менән айырыла, әммә шул уҡ ваҡытта улар аҙ һөҙөмтәле һәм яғыулыҡты күп ҡулланыуҙы талап итә.

Сеймал тултырыу, туҙҙың иреү ваҡыты һәм күмер ҡалдығын сығарыу 12−16 сәғәтте ала. Был ҡоролмала дегеттең сығышы — сеймалдың дөйөм массаһынан 27−33% .

Ф. А. Таланин мәғлүмәттәренә ярашлы, балсыҡ һауыттарҙа ҡайнатылған дегет сифаты буйынса ҡаҙанда һәм реторта ҡулайламала ҡайнатылған дегеттән күпкә юғары.
Уртаса алғанда 75 кг туҙҙан 22,5 кг таҙа дегет сыға.
Әлеге ваҡытта фанера етештереүҙә барлыҡҡа килгән ҡалдыҡтарҙан да, туранан-тура ҡайын туҙы йыйыуҙан да, ҡалдыҡ күләме 54 процентҡа етһә лә, дегет алыуҙың сәнәғәт алымдары юҡ.
Ҡулланыу

Дегетте йәшелсә-емеште һаҡлау, ағас конструкцияларҙы эшкәртеү, бөжәктәр һәм кимереүселәрҙе өркөтөү, үҫемлектәрҙе бәшмәк сирҙәренән һаҡлау өсөн ҡулланғандар.

Ҡайын дегете хәҙерге медицинала төрлө тире ауырыуҙарын дауалағанда файҙаланыла.
А. В. Вишневский буйынса бәлзәмле линимент (Вишневский майы) составында 3% дегет һәм 94 % касторка майы бар. Уны оҙаҡ бөтәшмәгән яраларҙы, трофик сей яраларҙы, оҙаҡ ятҡандан боҙолған тәнде дауалағанда ҡулланалар. Ҡайын дегете ҡысынмала, тиренең бәшмәк сирҙәрендә антисептик сара сифатында ҡулланылған Вилькинсон майы составына (15%) ла инә.

Ҡайын дегете дерматологияла электән ҡулланыла. Ул мөгөҙләнгән (ҡатҡан) тирене йомшартып тергеҙә, паразиттарға, микробтарға ҡаршы һәм псориазда ҡулланыла, яраны ҡорота, тамырҙарҙы тарайта, ауыртыуҙы, ҡысыныуҙы баҫа, ҡыҙарғанды кәметә.
Дегет составы
Дегеттең составы ҡатмарлы — фенолдар (15 % тиклем), органик кислоталар (5 % тиклем), органик кислота эфирҙары (10% тиклем) һәм башҡа матдәләр — альдегидтар, кетондар, спирт, гетероциклик берләшмәләр һәм башҡалар бар. Дегет составына хуш еҫле полициклик углеводородтар ҙа инә, оҙаҡ ҡулланғанда улар канцероген тәьҫиргә эйә.

Дегетте зарарлы матдәләрҙән таҙартырға мөмкинлек биргән алымдар уйлап табылған, был дауалау сараларын һөҙөмтәлерәк файҙаланырға мөмкинлек бирә.

Белорет районы Туҡан ҡасабаһынан Константин Селиверстов туҙ эшкәртеү менән 2019 йылдан шөғөлләнә. «Ҡасабала утын менән йылытылған ике ҡаҙанлыҡ бар. Ағасты тәрәнерәк эшкәртергә теләп, уңайлы схемаларҙы өйрәндек һәм ҡоролма йыйҙыҡ. Дегетте 100−200 мл итеп ҡаптарға тултырабыҙ. Баҡсасылар магазиндарына тапшырабыҙ, халыҡ ҡоротҡостарға ҡаршы ҡулланыр өсөн ала. Дауаланыу, сәләмәтлек өсөн алғандар ҙа бар. Йылҡы үрсетеүселәр эйәр кәрәк-ярағын эшкәртеү өсөн заказ бирә», − ти К. Селиверстов.

Дегетте йылҡы амуницияһын профилактик эшкәртеү өсөн дә файҙаланғандар. Күндән эшләнгән егеү кәрәк-ярағы төрлө микроорганизмдар үрсеүе өсөн ҡулай сорбцион һәм адсорбцион үҙенсәлеккә эйә күҙәнәкле материалдан ғибәрәт. Ҡамыт-йүгәндәрҙе тейешле кимәлдә эшкәртмәү малдың һәм кешеләрҙең Себер түләмәһе, маңҡа ауырыуы, киҙеү, вируслы артрит кеүек һәм башҡа йоғошло сир менән зарарланыуына килтереүе ихтимал. Ат егеү кәрәк-ярағын эшкәртеү өсөн ғәҙәттә дегет ҡулланалар: ул күн әйберҙәрҙе йомшарта, фактураһын боҙмай. Билдәле етешһеҙлектәре – ағыулы матдәләр (бензол, ксилол, крезол һәм башҡаһы) бар, етерлек кимәлдә һөҙөмтәле түгел һәм әсе үҙенсәлекле еҫе бар.
Ҡулланылған сығанаҡтар исемлеге:

1. https://cyberleninka.ru/article/n/sovremennoe-sostoyanie-promyshlennogo-polucheniya-degtya/viewer //Современное состояние промышленного получения дегтя. Научно-исследовательские публикации. Поволожский государственный технологический университет, г. Йошкар-Ола.

2. Древесные формы растений, используемые в лечебных целях // Аграрное образование и наука. 2021. № 2. С. 4.

3. http://pluh.nsk.ru/article/6430 // Способы производства дегтя в домашних условиях.

4. Хасанова З. Ф. Традиционные хозяйственные занятия башкир инзерского бассейна (сер. ХIХ−нач. ХХI века). Спб., 2014.

5. Журнал «Ватандаш» от 10.11.2018 года


В. Шахов һәм К. Селиверстовтың шәхси архивынан, шулай уҡ әҙәби сығанаҡтарҙан фотолар.



© Вәлиева Р. Т., автор-төҙөүсе, 2021