Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК

Белорет тауҙары моңо



М. Түләбаев Белорет районындағы көй һәм йырҙарҙың
барлыҡҡа килеүе тураhында.

«Боронғо һалдат маршы», «Ҡағы-ташы»,
«Ҡаһым-түрә», «Исрафил», «Ҡалды»,
«Өләсәйҙәр Уралы».
Мөхәмәт Усман улы Түләбаев
Республикала һәм башҡа төбәктәрҙә танылған ҡурайсы, Башҡорт
АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, ветеран-педагог.
Уның репертуарында тыуған яҡ һәм уның тарихы менән бәйле
йырҙар, көйҙәр бихисап.
«Боронғо һалдат маршы»
«Боронғо һалдат маршы», аҡһаҡал һөйләүенсә, Белорет районында борондан телдән-телгә күсә килгән, ҡәҙерләп һаҡланған һәм беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән. Мөхәмәт Түләбаев үҙе иһә был көйҙө беҙҙең республикала ғына түгел, башҡа төбәктәрҙә лә танытты. Халыҡ әҫәрендә еңел булмаған һалдат тормошо, Тыуған илгә һөйөү, Ватанды һаҡларға әҙер булыу сағылыш таба.
Рәсәй дәүләтенә үҙ теләге менән ҡушылғандан һуң башҡорттар Рәсәй тарафынан алып барылған барлыҡ походтарҙа һәм һуғыштарҙа ҡатнаша,
был үҙ сиратында уларҙың музыкаль ижадында сағылыш таба. 1812 йылғы Ватан һуғышы тураһында байтаҡ
йырҙар һәм риүәйәттәр бар. Тарихи мәғлүмәттәргә ҡарағанда, был һуғышта
30-ҙан ашыу башҡорт полкы ҡатнаша.
Француздар башҡорттарҙы йәйәнән атҡандағы мәргәнлеге өсөн «төнъяҡ амурҙары» тип атай. Яу яланында башҡорт атлылары иҫ киткес батырлыҡ һәм ҡаһарманлыҡ күрһәтә. Ул осор башҡорттарҙың ҡоралланыуы хаҡында этнограф И. М. Казанцев былай
һүрәтләй: «ул бер нисә пар пистолет, мылтыҡ, һөңгө, ҡылыс, йәйә, уҡ-һаҙаҡтан тора, башҡорттар уҡтан алыҫҡа бик оҫта,
ҙур көс менән ата, атылған уҡ хатта
15 сажин арауыҡтан кеше аша ғына түгел, атты ла үтәнән-үтә тишеп сыға ала». Белорет районының бер легендаһына ярашлы, йәш егеттәр һөңгө бәрештә һәм уҡ атыуҙа таһыллыҡта урындағы халыҡ өсөн изге һаналған Ҡағы-ташы ҡаяһында көс һынашҡан. Был ҡаяла ыласын оялаған, башҡа ҡоштарҙы яҡын ебәрмәгән.
Шул хаҡта «Ҡағы-ташы» йырында йырлана:
Ҡағаташҡынайының ыласыны

Ҡош ҡундырмай үҙе ташына.

Ирмендәге тигән ир арыҫланы

Һүҙ тейҙермәй ғәзиз ташына.

Үкенескә ҡаршы, барыһы ла кире әйләнеп ҡайтмаған, күптәре яу яланында ятып ҡалған, әммә был кешеләр хаҡында иҫтәлектәр йәшәй. Беҙҙең данлы яугирҙар еңеүгә ҙур өлөш индерә. Шығай ауылынан сығыусы Ҡужәхмәт Ғәликәев, Бурансы Амангилдин, Ғәбделмәзит Ҡотләмбәтовты
Екатериной II көмөш миҙалдар менән бүләкләй.
Башҡорт халыҡ йыры
«Ҡаһым түрә»
Европаға гастролдәр барышында Мөхәмәт Усман улы Түләбаев Париждағы Эйфель башняһына менеп, яуҙа баштарын һалған башҡорт яугирҙаре рухына арнап, ҡурайҙа башҡорт халыҡ йыры «Ҡаһым түрә»не башҡара. Башҡорт яугирҙары командиры Ҡасим Мырҙашевҡа арналған «Ҡаһым түрә» йырында һалдаттың түрәһенең ваҡытһыҙ ҡорбан булыуына үкенесе, ҡайғырыуы сағылыш таба. Ул көс-ҡеүәте ташып торған, аҡыллы һәм ныҡлы рухлы булараҡ күҙ алдына баҫа. Оҙон-көй иркен һулыш менән, ике октавалы диапазон фазаһынан башланып, йырҙың киң офоғон билдәләй.
Әрме хеҙмәтенә ҡағылышлы күп йырҙарҙың һуғыш ваҡиғаларын бәйән итмәүен, ә ир-егеттең хеҙмәткә ҡағылышлы уйҙарына бәйле булыуын билдәләп үтергә кәрәк.
«Исрафил» көйө
«Исрафил» көйө Белорет районында киң танылыу алған, ул социаль тиңһеҙлеккә ҡаршы көрәшкән ҡасҡын башҡорттар хаҡында бәйән итә. Урал тауҙары бер нисә тапҡыр кешеләрҙең ҡануниәттән йәшеренгән урыны булараҡ иҫкә алына. Көйҙә халыҡ мәнфәғәтен яҡлаған ҡыйыу кешеләрҙең яҙмышы, тыуған яғын һағыныуы сағылыш таба.
«Ҡалды» көйө
«Ҡалды» көйө Башҡортостан райондарында һәм күрше төбәктәрҙәге төрлө топонимик урындарҙы (тау, йылға, күл) сағылдыра. Белорет районында көй тарихы кеше йәшәйешен, халыҡ аҡылын, тыныслыҡ һәм именлекте, яҡындарыңа һәм туғандарыңа ярҙам тураһында бәйән итә. Тәү тапҡыр был йырҙы Мөхәмәт Түләбәаев туғаны Талип Хәйретдин улы Латыповтан ишетә. Талип Хәйретдин улы әҫәрҙәре «Мелодия» Бөтә Союз грамзапись студияһында ике ҙур пластинкала донъя күргән берҙән-бер яҡташ автор һәм башҡарыусы. Винил дискыларҙа киләсәк быуын өсөн виртуоз ҡурайсының репертуарынан 22 көй һаҡлана.
«Урал» - танылған башҡорт
халыҡ йыры, оҙон көй.
Йырҙың барлыҡҡа килеүе XIV–XVI быуаттарға ҡарай. Йырҙың боронғо исеме «Ете ырыу» XIII Башҡортостандың көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә ете башҡорт ырыуы берләшмәһе барлыҡҡа килеүенә бәйле. XVIII быуаттағы башҡорт восстаниелары осоронда тыуған яҡты һаҡлау, ҡурсалау темаһы актуаль була барып, батырҙарҙы данлаған Урал образында һынлана. «Урал» йырының ″Боронғо Урал″, ″Иҫке Урал″ исеме аҫтында
билдәле икенсе варианттары ла шул уҡ темаға арнала. Улар барыһы ла һүҙҙәре,
көйләү стиле – һалмаҡ көй йәки оҙон-көй булыуы менән айырыла.
Википедия
«Өләсәйҙәр Уралы» йыры
Мөхәмәт Усман улы Түләбаевтың үҙенең эксклюзивы:
«Өләсәйҙәр Уралы».
Был йырҙы ул бала сағынан, өләсәйҙәре сәй табыны артына йыйылып уны үҙенсә башҡарған осорҙан хәтерендә һаҡлаған. Йырҙың йөкмәткеһе һәм мотивтары аналогы менән оҡшаш, тик йырҙы ҡатын-ҡыҙҙарҙың башҡарыуы ритмға аһәң өҫтәй, уның мәғәнәһен бар тулылығында асып бирә.
«Йырҙар һәм риүәйәттәр – һаҡлауға, ҡурсалауға
мохтаж төп рухи ҡиммәттәр. Үҙеңдең шәжәрәңде
белеү, халыҡ музыка әҫәрҙәренең тарихын өйрәнеү,
ата-бабаларыбыҙ тураһындағы хәтерҙе һаҡлап
алып ҡалып уны киләһе быуындарға тапшырыу
зарур» – тип иҫәпләй Мөхәмәт Түләбаев.
Мәғлүмәт сығанаҡтары:
1. https://bashmusic.net/ru/music/zolotoe-nasledie/view/playlist/id/381.
2. https://bashmusic.net/ru/music/music-collection/instrumentalnaya-muzyka/kuraj/view/playlist/id/404.
3. https://youtu.be/znAm4iMrJ28.
4. Башкирское народное твочество. 8 т. Песни (дооктябрьский период). Өфө: Китап, 1995.
5. Галин С. А. Башкирские народные легенды и песни об Отечественной войне 1812 года. Учебно-методическое пособие по предмету «История, литература и культура республики». – Өфө, 1991. Баймаҡ, район типографияһы.
6. Фольклор экспедицияһы материалдары (02.10.2020.) БР РХИҮ бүлеге.
© Ғәзизов Р. Ф., автор-төҙөүсе, 2020