Башҡорттар етен үҫтереү оҫталығын элек-электән үҙләштергән. Етенде, башлыса, Башҡортостандың төньяҡ тигеҙлектәрендә сәскәндәр, сөнки ул яҡтарҙағы һауа-климат шарттары сифатлы етен үҫтереү һәм эшкәртеү өсөн ҡулайлы булған. Ә был инде бик ҡатмарлы һәм оҙайлы процесс.

Билдәле Өфө этнографы Сергей Руденко үҙенең «Башҡорттар» китабында бына нимә тип яҙа: «Башҡорттарҙа сүсле матдәләр (кесерткән, киндер, етен) бөтә ерҙә лә бер үк ысул менән эшкәртелгән. Һабаҡтарҙы һыуҙа ебеткәндәр, һуңынан киптергәндәр, артабан, сүстәрҙе айырыу өсөн, ҙур ағас килелә төйгөс менән онтағандар. Көнбайыш Башҡортостандың ҡайһы бер урындарында ғына был эште эшләгәндә талҡы ҡулланғандар».

Етен үҫтереү һәм уны йыйыу процесы бик ҡыҙыҡ күренеш. Һәм ул күп кенә сығанаҡтарҙа һүрәтләнгән. Етенде май аҙағы-июнь башында, ер йылынғас, сәскәндәр. Етен сәскә атҡан осор барыһында ла йылы хистәр тыуҙырған. Был хаҡта күп кенә шиғырҙар һәм йырҙар ижад ителгән. Ҡасандыр «Күк етен» тигән бик популяр бер йыр бар ине («Дала киңлегендә тулҡындар, / Әллә баҫыу, әллә диңгеҙ/ Күк етен»). Етен сәскәһе асыҡ күк төҫтә, һәм ысынлап та диңгеҙҙе хәтерләтә. Ә уңышты иһә сентябрь башында йыя башлағандар.

Был этап «тетеү» тип аталған: ҡороған һабаҡтарҙы тамыры менән ерҙән тартып сығарғандар һәм ҙур булмаған көлтәләргә бәйләгәндәр. Уларҙы кәртәгә йә һайғауға һалып киптергәндәр һәм аҙаҡ баҫыуҙа махсус таяҡтар менән етен орлоҡтарын ҡағып төшөргәндәр. Артабан кипкән көлтәләрҙе баҫыуға йәнә йәйеп һалғандар. Ямғырлы һәм аяҙ көндәрҙең сиратлашыуы йыйылған етен өсөн иң яҡшы шарт тип һаналған. Баҫыуҙағы эштәрҙе тәүге һалҡындарға тиклем тамамларға тырышҡандар, сөнки шулай иткәндә генә етен еп ныҡлы килеп сыҡҡан.

Йыш ҡына етен көлтәләрен йылғала, күлдә йәки башҡа һыу ятҡылығында ебетергә ҡалдырғандар. Ағым ағыҙып алып китмәһен өсөн, улар өҫтөнә ышаныслы баҫырау һалғандар. Һауа торошона ҡарап, етенде һаҡлау һәм ебетеү бер аҙнанан айға тиклем дауам иткән. Талҡыш (һабаҡтың ҡаты өлөшө) еңел һыҙырылһа, етен әҙер тигәнде аңлатҡан. Етенде талҡыр алдынан уны сайҡағандар һәм буш бинала киптерергә элгәндәр. Ғәҙәттә, бының өсөн 10–12 сәғәт, һирәгерәк бер тәүлек тә талап ителгән. Сеймалды артыҡ ныҡ киптерергә ярамаған, сөнки ул сүбәккә әйләнгән. Шуны әйтеп китәйек: был эштәр барыһы ла ҡул көсө менән башҡарылған.

Артабан етен һабаҡтарын еп алыуға әҙерләү процесы дауам иткән. Етенде ныҡ итеп талҡығандар, ә аҙаҡ махсус тараҡ менән тарағандар. Иң түбән сифатлы сүс тараҡта тороп ҡалған. Һуңынан сүсте тимер йәки шырт тараҡ (щетка) менән тигеҙләгәндәр. Алынған сеймал ҡаты киндер әҙерләүгә киткән. Тараҡ менән бер нисә тапҡыр тәрәшләгәндән һуң ғына яҡшы сортлы сүс килеп сыҡҡан.

Бала саҡта ауыл кешеләренең күбеһенә әсәй-өләсәйҙәренең сәғәттәр буйына ҡолға янында йөн иләп ултырғанын күҙәтергә тура килгәндер. Башлыса һарыҡ йөнөн иләп, аҙаҡ ошо ептән ойоҡбаш, бейәләй бәйләгәндәр. Етен иләү процесы ла шуға оҡшаш.

Элек-электән еп иләү менән ҡатын-ҡыҙҙар ғына шөғөлләнгән. Ир-аттарҙың башҡа бурыстары күп булған. Еп иләү ҡоралдары – ҡолға һәм орсоҡ. Ҡолға хеҙмәт ҡоралы ғына түгел, ә үҙенә күрә бер талсым (йортҡа, ғаиләгә бәхет, уңыш килтереүсе һәм төрлө бәлә-ҡазаларҙан һаҡлаусы предмет) ролен дә үтәгән. Уны йыш ҡына һырлап-семәрләп эшләгәндәр. Һәм ул һәр бер ғаиләлә тиерлек булған. Рәсәйҙә конструкциялары буйынса бер төрлөрәк ҡолғалар тотонолһа ла, һәр төбәктә уларҙың үҙҙәренә хас үҙенсәлектәре булған: формаһы һәм биҙәү ысулдары менән айырылған. Ҡышҡы оҙон кистәрҙе ҡатын-ҡыҙҙар әкрен генә моңло йырҙар йырлап, еп иләп үткәргән.

Тәжрибәле оҫтабикәләр иртәнән кискә хәтлем ни бары 300 метр еп иләй алған. Борон кесеһенән алып олоһона тиклем еп иләгән. Ҡыҙҙар үҙҙәренә бирнәлек әҙерләргә етерлек итеп еп иләргә тейеш булған.

Оҫтабикәләр иләнгән етен ептәрҙе сорттарға айырған. Иң сифатлы, тигеҙ, ныҡ ептәрҙе тегенеү өсөн ҡалдырғандар. Ә яҙға табан крәҫтиәндәр киндер һуға башлаған. Тәүҙә ептәрҙе төрлө төҫтәргә буяғандар.

Ауыл оҫтабикәләре туҡымаға теге йәки был төҫ биреү өсөн элек-электән тәбиғи буяуҙар файҙаланған. Ағас ҡайыры, үҫемлектәрҙең тамырҙары һәм япраҡтары, ҡором, төҫлө балсыҡ, хатта һуған ҡабығы буяу үҙенсәлектәренә эйә булған. Мәҫәлән, ерек ҡайыры төнәтмәһендә бешекләнгән туҡыма ҡуңыр төҫкә ингән. Марена үләненең йыуан тамырҙарынан ҡыҙыл буяу барлыҡҡа килгән. Юл япрағы, кесерткән йәшел төҫ биргән. Тәбиғи буяуҙар ҡулланыу серҙәрен быуындан быуынға тапшыра килгәндәр.

Светлана Шитова «Башҡорт халыҡ кейеме» китабында яҙыуынса, биҙәк һалып туҡыу Башҡортостандың төньяҡ райондарында таралған.
«Матур туҡыма ҡатын-ҡыҙ, ир-егет күлдәктәре, ыштан, баш кейемдәре тегеү өсөн ҡулланылған. Төньяҡ-көнсығышта — тамбурлы сигеү һәм төҫлө үреү, Урал аръяғында иҫәпле сигеү өҫтөнлөк иткән», — тип яҙа китап авторы.

Ошо уҡ китаптан башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының етен туҡыманың бер нисә төрөн, шул иҫәптән шыма һәм аҡ киндер, сатраш һәм буйлы туҡыма әҙерләгәндәрен беләбеҙ. Бындай туҡыманан кейем-һалым, тәҙрә ҡорғандары, япмалар теккәндәр. Ҡатын-ҡыҙ һәм ир-егет байрам кейемдәрен йоҡа туҡыманан тегергә тырышҡандар, юғары сифатлыһының бер өлөшөн йола, бүләк таҫтамалдары өсөн ҡалдырырға онотмағандар. Ир-егеттең көндәлек ыштаны ҡаты туҡыманан тегелгән.

Туҡыма әҙерләү процесына кире әйләнеп ҡайтайыҡ. Еп иләү миҙгеле оҙон ҡыш буйына, дөйөм алғанда, биш ай тирәһе дауам иткән. Һәр өйҙә туҡыу станоктары торған. Башҡорттарҙың туҡыу станогы трапеция йәки дүртмөйөш формаһындағы рам ҡуйып эшләнгән булған.

Ҡул менән еп иләү, туҡыу – оҙайлы һәм мәшәҡәтле эш. Бер квадрат метр туҡыма әҙерләүгә дүрт көн самаһы киткән. Уны туҡыуҙан тыш, ағартырға ла кәрәк булған, сөнки етен ептең тәбиғи төҫө – һорғолт. Һуға башлар алдынан епте йомғаҡҡа уралған килеш ағартҡандар. Һуңынан инде һуғылған киндерҙе аҡ төҫкә индергәндәр. Бының өсөн көл файҙаланғандар. Ағартылған киндерҙе һәйбәт итеп йыуып, иртә яҙҙа – ҡаты ҡар өҫтөнә, йәйгеһен үләнгә йәйеп һалғандар. Бер нисә көндән уны кер туҡмағы менән һуҡҡылағандар. Ағартыу эше бының менән генә тамамланмаған: туҡыманы һауытҡа һалып, уның өҫтөнә тағы көл һипкәндәр. Элек быны ағас тәпәндә эшләгәндәр, хәҙер, башҡа һауыттарҙы файҙаланалар, тик ул металдан булмаҫҡа тейеш. Ике-өс көндән етен туҡыманы яҡшылап йыуғандар һәм киптергәндәр. Аҡ киндер кейем-һалым тегергә яраҡлы тип иҫәпләнгән.

Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары туҡыуҙың төрлө ысулын белгән. Әйтәйек, ҡыҫтырып һуғыу — арҡау берәү түгел, ә бер нисә, һәм уларҙың бөтәһенең дә ептәре төрлө төҫтә. Башҡорт халҡының кейем-һалымын өйрәнеүсе Светлана Шитова ошондай үҙенсәлеккә иғтибар иткән: башҡорттар эргәһендә йәшәгән бөтә халыҡтарҙа ла ҡыҙыл, аҡ биҙәктәр өҫтөнлөк итә,
ә башҡорт орнаменты башлыса төрки халыҡтарҙыҡын хәтерләтә. Ҡыҙыл, һары йәки көрән ерлеккә төҫлө биҙәк һалыу ҙур оҫталыҡ талап иткән.

Башҡортостанда ҡатын-ҡыҙ күлдәктәрен һәм эске кейемде башлыса өй туҡымаларынан теккәндәр. Етен туҡыманан тегелгән кейемдә йыш ҡына тәбиғи төҫ һаҡланған. Көньяҡ-көнсығыштағы таулы һәм далалы райондарҙа киндер күлдәктәрҙе төрлө төҫтәге үҫемлек буяуҙары менән буяғандар йәки уларға төрлө төҫтәге ике-өс тар таҫма теккәндәр. Төньяҡ-көнсығыш райондары, Силәбе һәм Ҡурған ҡатын-ҡыҙҙарының күлдәк итәге мотлаҡ сигелгән булған, аппликация ла файҙаланылған. Ең осо һәм яға ла биҙәкле булған. Ҡайһы берҙә яғаны икенсе төҫтәге туҡыманан бескәндәр.

Ҡулдан һуғылған туҡымаларҙан ҡатын-ҡыҙ һәм ир-егет алъяпҡыстары, башҡа өй кәрәк-яраҡтары теккәндәр. Таҫтамалдарҙың биҙәге лә төрлө һәм символик мәғәнәгә эйә булған.

Етен сүс боронғо замандарҙан алып кешеләргә хеҙмәт итә һәм,
һис шикһеҙ, тағы күп йылдар хеҙмәт итәсәк. Рәсәйҙә етен сәнәғәтенең сәскә атыуы XIX быуатҡа тура килгән. Ул саҡта Рәсәй етене донъяла етештерелгәненең байтаҡ өлөшөн тәшкил итһә лә, йән башына туҡыма эшләү буйынса илебеҙ башҡа илдәрҙән ныҡ артта ҡалған. Оҙаҡ ваҡыт халыҡтың туҡыма продукцияһына ихтыяжы һөнәрселәр производствоһы иҫәбенә ҡәнәғәтләндерелгән.

Хәҙер ҙә етен сүс етештереү һәм етендән туҡыма әҙерләү күләмен арттырыу проблемаһы ярайһы уҡ киҫкен тора. Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте ҡушыуы буйынса Ауыл хужалығы министрлығы әҙерләгән документтан күренеүенсә, 2020 йылға Рәсәйҙә етен етештереү күләмен дүрт тапҡырға тиерлек арттырыу күҙаллана.

Ә Башҡортостанда етен етештереү менән хәлдәр нисек? Ошондай производство менән шөғөлләнергә теләгән крәҫтиән-фермер хужалыҡтары еңеп сыҡҡыһыҙ проблемаларға юлыҡҡан. Әлеге ваҡытта сүс һатыу баҙары юҡ тип әйтерлек, ә уны үҙҡиммәтенән түбәнерәк хаҡҡа һатыу эшҡыуарҙарға файҙа килтермәй. Ауыл хужалығы продукцияһын сит илдәге кеүек биржала һатыу ғына хәлде ҡотҡарырға мөмкин.

Башҡортостандың Архангел районы Орловка ауылында туҡыу оҫтаһы Фәнисә Сәйфетдинова йәшәй. Ул ауыл мәҙәниәт йортонда эшләй, «Мозаика» биҙәү-ҡулланма сәнғәте клубы етәксеһе лә.

2006 йылда оҫтабикәлә туҡыу серҙәренә төшөнөү теләге тыуа. Ауыл мәҙәниәт йорто ҡарамағында музей асыу өсөн экспонаттар эҙләп йөрөгән саҡта ул ағастан эшләнгән боронғо туҡыу станогына тап булған. Унда эшләргә өйрәнергә тигән маҡсат ҡуйған һәм күрше Ҡыҙыл Еҙем ауылында йәшәгән Мария Ивановна Антипинаға ярҙам һорап мөрәжәғәт иткән (яңыраҡ ҡына ул 93-сө йәшендә донъя ҡуйған). Фәнисә Сәйфетдинова Мария Ивановнаны өс көнгә үҙенә алып ҡайтҡан, уның нисек эшләгәнен күҙәткән, үҙе туҡып ҡараған, кәңәштәрен тыңлаған. Хәҙер Фәнисә Фәрит ҡыҙы үҙе башҡаларҙы өйрәтә.

Фәнисә Сәйфетдинова етенде магазиндан һатып ала. Уның әйтеүенсә, бөгөнгө көндә боронғо ысул менән етендән еп иләгән оҫтабикәләр ҡалмаған тиерлек.

«Бөрөлә иләү менән шөғөлләнгән оҫталар бар тип ишеткәйнем, ләкин улар етенде үҙҙәре үҫтермәй, әҙер сүбәкте һатып алып, унан еп иләй. Тап төҙөлөштә ҡулланылған етен сүбәге, уның сорттары төрлө. Йомшаҡтары бар, бына улар иләргә һәйбәт. Уның ҡарауы, йөн иләгән оҫтабикәләрҙе беләм, хәҙер ауылдарҙа күп итеп һарыҡ аҫрайҙар», — тип һөйләне Фәнисә Фәрит ҡыҙы.

Оҫтабикә һүҙҙәренсә, уның етен үҫтереп, унан еп иләү һәм һуңынан берәй әйбер туҡып ҡарау теләге бар, ләкин был эш бик мәшәҡәтле һәм байтаҡ ваҡыт кәрәк.

«Бындай әйберҙең хаҡы ныҡ ҡиммәт тора, сөнки уға күп көс түгелгән. Ләкин уны бер кем дә ҡиммәткә алмай. Шуға күрә хәҙер оҫталарға фабрика ептәрен файҙаланыу анһатыраҡ», — ти оҫтабикә.

Фәнисә Сәйфетдинова үҙ эшенең оҫтаһына әүерелгән. Ошо ваҡыт эсендә ул дүрт республика семинары ойошторған. Уның уҡыусылары тотош Башҡортостанға таралған. Фәнисә Фәрит ҡыҙынан башҡорттарҙың традицион кәсебенә өйрәнгән оҫтабикәләрҙең иҫәбе-һаны юҡ. Шундай оҫтабикәләр булғанда, боронғо традицияларҙы тергеҙеүгә өмөт бар.