Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
«Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу» –
башҡорт ырыу һәм ҡәбиләләрен берләштереү идеяһын күтәргән башҡорт халыҡ эпосы. Әҫәрҙең сюжеты бик күп төрки халыҡтары өсөн уртаҡ.
Ҡасан һәм кем тарафынан яҙып алынған?
Филология фәндәре докторы Г. Хөсәйенова "Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" эпосын яҙып алыуҙа дүрт хронологик этапты билдәләй *:

- XIX быуат башы (Т. Беляев тарафынан яҙып алына);
- 1929–1938 йылдар (С.Сәлимов, Ғ.Сәләм, Б.Әлмәтов, Ғ.Аллаяров, Ғ. Әмири, М. Буранғолов яҙып ала);
- 1960–1970 йылдар (Ә. Харисов, Ә. Кирәев, Н. Шоңҡаров, С. Галин, М. Сәғитов, Р. Әхтәров, С. Миржанова, Ф. Нәҙершина һ.б. яҙып ала);
- XXI быуаттың икенсе ун йыллығы (Г. Хөсәйенова, Г. Юлдыбаева яҙып ала).

Дөйөмләштереп әйткәндә, XX быуаттың 30-сы йылдарынан алып Башҡортостандың Архангел, Хәйбулла, Баймаҡ, Йылайыр, Салауат, Ишембай, Ейәнсура райондарында, Силәбе, Ҡурған, Ырымбур, Һамар, Һарытау өлкәләрендә эпик варианттың 40-ҡа яҡын варианты яҙып алынған.


Сығанаҡ: "Шәрҡиәт проблемалары" журналы. 2018. № 3. 48–55-се бб.

Эпостың баҫылып сыҡҡан варианттары
Беренсе тапҡыр эпос рус телендә 1812 йылда «Куз-Курпячь, башкирская повесть, писанная на башкирском языке одним курайчем и переведенная на Российский в долинах гор Рифейских 1809 года» исеме аҫтында Ҡазан ҡалаһында баҫылып сыға. Уны рус теленә Тимофей Степанович Беляев (1768 йылда тыуған) тәржемә иткән.

1938 йылда башҡорт шағиры Ғ. Сәләм үҙенең әсәһе Өммөгөлсөм Ғәлимованан (1891 йылда тыуған) Силәбе өлкәһе Ҡоншаҡ районы Тәгеш ауылында эпостың бер вариантын яҙып алған. Беренсе тапҡыр башҡорт телендә 1939 йылда «Башҡорт халыҡ әкиәттәре» китабында, рус телендә 1983 йылда «Сказание о любви: Башкирский народный эпос» йыйынтығында баҫылып сыға.


Ғәлимов Сәләм
(1911–1939)
Эпостың тағы ла бер вариантын 1959 йылда Ә.Н. Кирәев (К. Мәргән) Ҡурған өлкәһе Сафакүл районы Һарт-Әптерәш ауылында 118 йәшлек Бәҙерниса Әфләтунованан (1841 йылда тыуған) яҙып алған. Беренсе тапҡыр был вариант 1962 йылда «Ағиҙел» журналында (№ 6. 85–91-се бб.) баҫыла.

Ә. Н. Кирәев
(1912–1984)
«Ҡорман батыр» исемендә эпостың вариантын (Т. Беляев версияһында) 1966 йылда Башҡортостандың Архангел районы Бәйес ауылында Зәкиә Ҡотлоәхмәтованан (1910 йылда тыуған) Н. Д. Шоңҡаров яҙып алған. Беренсе тапҡыр башҡорт телендә «Башҡорт халыҡ ижады» йыйынтығында 1973 йылда баҫылып сыға.

Н. Д. Шоңҡаров
(1931–1994)
2010 йылда эпостың вариантын (Ғ. Сәләм версияһында) Башҡортостандың Хәйбулла районы Турат ауылында Йәмилә Фазылйән ҡыҙы Кәримованан (1927 йылда тыуған) Г.Р. Хөсәйенова яҙып алған. Шул уҡ йылда «Урал батыр» һәм донъя халыҡтарының рухи мираҫы» (2-се бүлек. Өфө, 2010. 153–156-сы бб.) тигән конференция материалдарында Г.Р. Хөсәйенова мәҡәләһендә тулыһынса баҫылып сыға.

Г. Р. Хөсәйенова
Эпостың бөтә ҡалған варианттары әлеге көндә баҫылып сыҡмаған. Эпостың яҙып алынған нөсхәләре Рәсәй фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге Ғилми архивында, Рәсәй фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының фольклор фондында, Башҡорт дәүләт университетының башҡорт әҙәбиәте, фольклоры һәм мәҙәниәте кафедраһының фольклор фондында һаҡлана.
Эпоста нимә тураһында һөйләнелә?
Халыҡ араһында эпос ике версияла йәшәп килә:

1) Т. Беляев версияһы, был версияның тағы ике варианты Архангел районында яҙып алынған.
2) Ғ. Сәләм версияһы, был версияның варианттары халыҡ араһында киң таралған.

Был ике версия эпостың тамамланышы менән айырыла: Сәләм версияһында эпик геройҙар (Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу) һәләк була, Беляев версияһында улар иҫән ҡала.

Эпоста ике күрше ырыуҙың тыныс тормош көтөүе һүрәтләнә. Ырыу башлыҡтары тыуасаҡ балаларын өйләндерешергә һүҙ бирешә. Әммә бер ырыу башлығы вафат була. Ҡыҙҙың атаһы, вәғәҙәһен боҙоп, икенсе урынға күсенеп китә. Атайһыҙ ҡалған малай (Ҡуҙыйкүрпәс) ҙурайып егет булғас, үҙенең йәрәшелгән кәләше барлығын белә һәм уны эҙләргә сығып китә.

Бик күп ҡыйынлыҡтарҙы еңеп, Ҡуҙыйкүрпәс Һарыбайҙың йәйләүен килеп таба. Әммә Һарыбай үҙенең ҡыҙын (Маянһылыуҙы) уға кәләшлеккә биреүҙән баш тарта. Һарыбайҙың йәйләүенә һөжүм иткән дошмандарҙы Ҡуҙыйкүрпәс еңә. Шунан һуң ғына Һарыбай ҡыҙын Ҡуҙыйкүрпәскә бирергә риза була.

Сәләм версияһына ҡараған варианттарҙа Ҡуҙыйкүрпәс үлтерелә, унан һуң Маянһылыу ҙа үҙ-үҙенә ҡул һала. Йәштәрҙе бергә күмәләр. Уларҙың мөхәббәтенең символы булып, ҡәберҙәрендә ике ағас үҫеп сыға.


БХИ. IV том. Өфө, "Китап", 1999 й.
Эпос тураһында төп фәнни хеҙмәттәр
1962 йылда Өфө ҡалаһында "Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" эпосының баҫылып сығыуына 150 йыл тулыуға арналған Бөтә Союз ғилми сессияһы үткәрелә. Был сараның һөҙөмтәһе булып, "Народный эпос "Кузы-Курпес и Маян-Хылу"" (Өфө, 1964) тигән хеҙмәт баҫылып сыға. Китап ошо әҫәрҙе тикшергән тәүге күләмле ғилми хеҙмәт булараҡ ҡаралырға хаҡлы.

Артабанғы йылдарҙа Ә. Н. Кирәев, Ә.И. Харисов, С. Ә.Галин, Н. Ә. Хөббөтдинованың ғилми хеҙмәттәрендә, М.М. Сәғитов, Г.Р. Хөсәйенова, Г. В. Юлдыбаева мәҡәләләрендә "Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" эпосының төрлө аспекттары өйрәнелә.

«... ҡыҙ йәрәшеү, ғаилә өсөн көрәшеү мотивы «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу» әҫәренең дә нигеҙ ташы булып ятҡанлығы күренә... Беренсенән, был әҫәрҙәге ваҡиғаларҙың синыфтар яралғандан һәм феодаль мөнәсәбәттәр урынлашҡандан һуң тыуған булыуы асыҡ. Бында кешеләр араһындағы мөнәсәбәт байлыҡ, милек менән билдәләнә, дөрөҫөрәге, кешеләр араһында урынлашҡан мөнәсәбәттәрҙә милек өҫтөнлөк итә... Икенсенән, «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу»ҙа мөхәббәт темаһына ҙур урына бирелә... «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу»ҙың нигеҙендә, әлбиттә, бына шул берләшеү идеяһы ятҡаны асыҡ. Был бигерәк тә Т. Беляев редакцияһында сыҡҡан вариантта тулылана…»
- тип яҙа Кирәй Мәргән "Башҡорт халҡының эпик ҡомартҡылары" тигән китабында.
«…Бында төп сюжет схемаһын төп геройҙың бала саҡтан уҡ әйттерелгән ҡыҙҙы эҙләп китеүе һәм уның өсөн көрәшеүе хаҡындағы хикәйә тәшкил итә. Күренеүенсә, бындай сюжет үҙенең генезисы буйынса бик боронғо тормош традицияларын сағылдыра. Беҙ был күренештең асылында ырыу тормошо өсөн закон төҫөн һәм көсөн алған шул бер үк экзогамияны – үҙ ырыуыңдан йәки ҡәбиләңдән ҡатын алыуҙы тыйыу йолаһы ятҡанын күрәбеҙ. Эпик герой алыҫтағы ят ырыуҙан үҙенә тигән «законлы» ҡыҙҙы, ә ырыу өсөн яңы ағзаны барып тапҡансы бик күп михнәттәр сигә… «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу» эпосының ҡабатланмаҫ тарихи-художество ҡиммәте лә уның бына шул дөрөҫлөгөндә, халыҡсанлығында, йөкмәткеһе ҡаршылыҡлы булыуға ҡарамаҫтан, уның тормошто раҫлаусы идея-эстетик ҡараштарҙы сағылдырыуында, уларҙы үҙенсәлекле һүрәтләүендә».

Әхнәф Харисов
"Башҡорт халҡының әҙәби мираҫы"
Ғалимдар араһында Т. Беляев версияһына ҡараған эпостың авторлыҡ мәсьәләләре хаҡында бәхәстәр бара. Н. Хөббөтдинова, М. Рәхимҡолов ғилми хеҙмәттәрҙә уны фольклор материалдарына нигеҙләнеп яҙылған яңы әҫәр, тип ҡарай. Күп кенә ғалимдар был фекер менән килешмәй һәм авторлыҡ мәсьәләләрен Ҡонҡас сәсәнгә алып барып бәйләй.
Эпостың көйҙәре ҡасан яҙып алынған?
Л. К. Сәлмәнова билдәләүенсә, "Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" эпосының көйҙәре, һамаҡтары алтмышынсы йылдарҙа ғына яҙып алынған. Мәҫәлән, 1962 йылда Арғаяш районы Иҫке Субыл ауылында Н. Шоңҡаров Ғәйшә Ғәлимованан яҙып алған. 1976 йылда Лилиә Яхина, 1986 йылда Г.Р. Хөсәйенова Учалы районында яҙып алған.

"Китабеннас" тапшырыуына һылтанма
Телерадиотапшырыуҙарҙа эпосты популярлаштырыу
"Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" эпосын популярлаштырыуҙа филология фәндәре докторы Гөлнур Рауил ҡыҙы Хөсәйенованың эшмәкәрлеген билдәләп үтеү кәрәк. 2020 йылда "Радио России. Башкортостан" эфирындағы "Переплет" тигән тапшырыуҙа (29.02.2020 й., алып барыусыһы - Н. Санникова) төп геройҙың характер һыҙаттары, башҡорт эпосының версиялары һәм уның варианттары хаҡында һөйләнелә.

2020 йылда Г. Р. Хөсәйенова БСТ телеканалының "Интервью" тапшырыуында (17.07.2020 й. сыҡҡан эфир, алып барыусыһы - Г. Иштанова) башҡорт фольклористикаһының актуаль проблемалары хаҡында фекер йөрөткәндә, "Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" эпосының һуңғы яҙып алынған варианттарына туҡталып үтә.

«Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу» эпосы зәңгәр экрандарҙа
1980 йылда ил киноэкрандарына "Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" эпосының бер варианты буйынса "Алтын ат өҫтөндәге һыбайлы" ("Всадник на золотом коне") тигән нәфис фильм сығарыла. Сценарий авторы - Виктор Виткович, ҡуйыусы-режиссер - Василий Журавлев, ҡуйыусы-оператор - Николай Большаков. Композиторҙар - Р. Хәсәнов, Ю.Якушев.

Ролдәрҙә: Ф. Ғафаров, И. Малышева, И. Йомағолов, Х. Ҡудашев, Х. Шәмсетдинов, Т. Бабичева һәм башҡалар.
(Кинофильмдан фрагменттар)
"Китабеннас" тапшырыуына биргән интервьюһында филология фәндәре докторы Мирас Иҙелбаев эпос буйынса төшөрөлгән фильм хаҡында ла әйтеп үтә:

"Әлбиттә, фильмды төшөрөү мәлендә сценаристар, режиссерҙар тарафынан әҫәргә үҙгәрештәр индерелгән. Әммә эпостағы башҡорт ырыуҙарын берләштереү идеяһы үҙгәрешһеҙ ҡалған ".

(БСТ телеканалының 24.10.2002 й. эфиры)

Мирас Иҙелбаев
«Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу» эпосы сәхнәлә
1992 йылдың февралендә М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры сәхнәһендә "Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" әҫәре буйынса спектакль ҡуйыла.

Төп ролдәрҙә - Фирҙәт Ғәлиев, Сара Буранбаева
Сценарий авторы - Ғәбит Мусрепов, ҡаҙаҡ халыҡ яҙыусыһы
Режиссер - Раимбәк Сәйтмәтов.


"Ҡуҙыйкүрпәс минең тәүге ҙур ролем булды. Ҡурҡып ҡына башлағайным, арты хәйерле булды. Халыҡ спектаклде ныҡ яратып ҡабул итте, эркелеп йөрөнө. Тулҡынланып, яратып уйнай торғайныҡ. Йәш, янып торған саҡ.

Шундай тәжрибәле актерҙар, режиссер менән бергә эшләгәс, Ҡуҙыйкүрпәс образын тыуҙырыуы әллә ни ҡыйын булманы".


Фирҙәт Ғәлиев

"Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" эпосы – ауыҙ-тел ижадында иң киң таралған әҙәби ҡомартҡы. Әҫәрҙең вариаттарын туплау, баҫып сығарыу, уларҙы монографик планда өйрәнеү бөгөнгө башҡорт фольклористикаһының актуаль проблемаһы булып тора.

Ҡулланылған әҙәбиәт:

1. Башҡорт халыҡ ижады. Дүртенсе том. Эпос. – Өфө, 1999.
2. Хөсәйенова Г. Р. "Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу" хәҙерге яҙмала // «Урал батыр» һәм донъя халыҡтарының рухи мираҫы»: "Урал батыр" ҡобайырын яҙып алыуға 100 йыл тулыуға арналған Халыҡ-ара ғилми-ғәмәли конференция материалдары. 2-се бүлек.– Өфө, 2010. – 153–156-сы бб.
3. Башкирское народное творчество. Т. I. Эпос. – Уфа, 1987.
4. Галин С. А. Башкирский народный эпос. – Уфа, 2004.
5. Киреев А. Н. Башкирский народный героический эпос. – Уфа, 1970.
6. Куз-Курпячь. Башкирская повесть, писанная на башкирском языке одним курайчем и переведенная на Российский в долинах гор Рифейских 1809 года. – Казань, 1812.
7. Народный эпос "Кузы-Курпес и Маян-Хылу". Сборник статей / Под ред. А.Н. Киреева и А. И. Харисова. – Уфа, 1964.
8. Харисов А. И. Литературное наследие башкирского народа (XVIII-XIX вв.). 2-е изд., доп. – Уфа, 2007.
9. Хуббитдинова Н. А. Художественное отражение фольклора в литературе XIX века: к проблеме русско-башкирских фольклорно-литературных взаимосвязей. – Уфа, 2011.

© Сөләймәнова Р.Ә., автор-төҙөүсе, 2020 й.