Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорттарҙа ҡыҙ урлау йолаһы
Фото: Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры сайтынан алынды
Тарих һәм этнография фәнендә - ҡыҙ урлау темаһы
Шул уҡ ваҡытта, ижтимағи синыфтар һәм дәүләтселек барлыҡҡа килеү алдынан ҡыҙ урлау йолаһы төрлө халыҡтарҙа киң таралыу ала.
XIX быуатта Рәсәй һәм сит ил фәнендәге этнографик хеҙмәттәрҙә ҡыҙ урлау – иң боронғо һәм универсаль өйләнеү төрө тигән фекер йәшәп килгән.
Әммә, 1960 йылдарҙа совет фәнендә был ҡараш инҡар ителә һәм ҡыҙ урлау йолаһының боронғо йәмғиәттә өйләнеүҙең киң таралған формаһы түгел икәнлеге иҫбатлана.
Хәҙерге тикшеренеүҙәрҙә лә ҡыҙ урлау ғаилә ҡороуҙоң боронғо бер төрө була алмай, тип иҫәпләнә.
Әммә, 1960 йылдарҙа совет фәнендә был ҡараш инҡар ителә һәм ҡыҙ урлау йолаһының боронғо йәмғиәттә өйләнеүҙең киң таралған формаһы түгел икәнлеге иҫбатлана.
Хәҙерге тикшеренеүҙәрҙә лә ҡыҙ урлау ғаилә ҡороуҙоң боронғо бер төрө була алмай, тип иҫәпләнә.
Ғилми хеҙмәттәрҙә ҡыҙ урлау темаһын өйрәнеү
Руденко С.И. Башкиры. Историко-этнографические очерки. Уфа, 2006.
Билдәле этнограф С.И. Руденко (1885–1969) башҡорттарҙа ҡасандыр экзогамия йолаһы (үҙ ҡәбиләңдең, үҙ ырыуыңдың ҡыҙына өйләнеүҙе тыйыу) ҡаты булған, шуға күрә был кәләште урлап алыуға юл асҡандыр, тип фаразлай.
Этнограф фекеренсә, ырыуҙарҙың ҙурайыуы ҡыҙ урлауҙың яйлап юҡҡа сығыуына һәм оҙаҡламай уның бөтөүенә килтергән, һуңғараҡ, ҡыҙ урлауҙы кәләште һатып алыу формалары алмаштырған, тип яҙа.
С.И. Руденко элекке ҡыҙ урлауҙың ҡайһы бер элементтары туй йолаларында сағыла, тип иҫәпләй. Мәҫәлән, кейәүҙе беренсе тапҡыр ҡаршы алыу ваҡытында кәләш яғының ҡоҙаларҙың башлығын алып ташлауы, сит кешене ҡаршы алыу ғәҙәтенең боронғо ҡалдығы, тип билдәләнә.
Никах төнөндә кейәүҙең кәләште баҫтырыуы ла ошоға асыҡ дәлил булып тора, ти ғалим.
Этнограф фекеренсә, ырыуҙарҙың ҙурайыуы ҡыҙ урлауҙың яйлап юҡҡа сығыуына һәм оҙаҡламай уның бөтөүенә килтергән, һуңғараҡ, ҡыҙ урлауҙы кәләште һатып алыу формалары алмаштырған, тип яҙа.
С.И. Руденко элекке ҡыҙ урлауҙың ҡайһы бер элементтары туй йолаларында сағыла, тип иҫәпләй. Мәҫәлән, кейәүҙе беренсе тапҡыр ҡаршы алыу ваҡытында кәләш яғының ҡоҙаларҙың башлығын алып ташлауы, сит кешене ҡаршы алыу ғәҙәтенең боронғо ҡалдығы, тип билдәләнә.
Никах төнөндә кейәүҙең кәләште баҫтырыуы ла ошоға асыҡ дәлил булып тора, ти ғалим.
Шулай итеп, С.И. Руденко ҡыҙ урлау кәләште әйттереү йәиһә уны ҡалымға һатып алыу йолаларынан күпкә боронғораҡ осорҙа булған, тип дәлилләй.
Ғалим ХХ быуат башында ла ҡыҙ урлап өйләнеүҙең әле һаҡланыуын әйтеп үтә.
Ғалим ХХ быуат башында ла ҡыҙ урлап өйләнеүҙең әле һаҡланыуын әйтеп үтә.
“
«Ҡайһы бер осраҡта (төнъяҡ-көнбайышта) ҡыҙҙың ихтыярына ҡаршы ла урлағандар. Йәш кеше ике-өс иптәше менән һөйгәнен ҡарауыллап тороп, аттарҙа уны алдан әҙерләнгән урынға алып барып, ҡыҙҙы ҡатынлыҡҡа алып китә. Алдан һөйләшеп урлау киңерәк таралыу алған. Ҡыҙ үҙенең әйберҙәрен йыйып кейәү менән ҡаса. Күпмелер ваҡыт үткәс кейәү ҡайныһына барып килешергә саҡыра. Бүләктәрҙән һуң эш яйға һалына. Хатта ҡыҙҙың ата-әсәһе менән килешеп урланған осраҡтарҙа булған. Был ҡунаҡ саҡырмай, бүләктәр таратмай, байрам үткәрмәү өсөн эшләнә»,
Ә.З. Әсфәндиәров
(1934–2014)
(1934–2014)
Билдәле тарихсы Ә.З. Әсфәндиәров (1934–2014) XVIII – XIX быуаттың беренсе яртыһында өйләнеү йолаларын махсус өйрәнгән:
«Ҡыҙ урлап та өйләнеү булған. Был борондан һаҡланған йола мосолман әхлағына ла ҡаршы килмәгән. Әлбиттә, никах шәриғәт буйынса уҡылған».
Ҡыҙ урлауға күбеһенсә ҡалымды түләй алмаған ярлылар барған.
«Ҡайһы берҙә эш килешеү менән тамамланған. Шундай хәл, Стәрлетамаҡ өйәҙе Оҙонлар ауылынан булған Йәүиләнең атаһы дәғүәһе менән була. Уның ҡыҙын мулланың улы урлай. Ҡыҙ егеткә сығырға риза була, ә әйтешкән кейәүе "уны алыуҙан баш тарта". Ҡыҙҙы 239 һумлыҡ кейем кейеп яланда йөрөгән еренән урлап алып китәләр. Был хәл, урлауҙың алдан һөйләшелгәненә ишара. Шулай итеп атаһына ризалашырға ғына ҡала»
Түбәндә Йәүиләнең атаһының үтенесе урынлаштырылған.
«Ҡыҙ урлап та өйләнеү булған. Был борондан һаҡланған йола мосолман әхлағына ла ҡаршы килмәгән. Әлбиттә, никах шәриғәт буйынса уҡылған».
Ҡыҙ урлауға күбеһенсә ҡалымды түләй алмаған ярлылар барған.
«Ҡайһы берҙә эш килешеү менән тамамланған. Шундай хәл, Стәрлетамаҡ өйәҙе Оҙонлар ауылынан булған Йәүиләнең атаһы дәғүәһе менән була. Уның ҡыҙын мулланың улы урлай. Ҡыҙ егеткә сығырға риза була, ә әйтешкән кейәүе "уны алыуҙан баш тарта". Ҡыҙҙы 239 һумлыҡ кейем кейеп яланда йөрөгән еренән урлап алып китәләр. Был хәл, урлауҙың алдан һөйләшелгәненә ишара. Шулай итеп атаһына ризалашырға ғына ҡала»
Түбәндә Йәүиләнең атаһының үтенесе урынлаштырылған.
Ш.Н. Иҫәнғолов
Этнографик материалдарға нигеҙләнеп революцияға тиклемге осорҙа (XIX–XX быуат башында) башҡорттарҙа ҡыҙ урлау осраҡтары ҡалым түләп кәләш алыуға ҡарағанда күпкә аҙыраҡ булған, тип иҫбатларға була.
Шулай ҙа был осорҙағы ҡыҙ урлау буйынса аныҡ статистик материал юҡлығын билдәләп үтеү кәрәк, сөнки никах һәм башҡа өйләнеү
йола буйынса һаҡланған.
Күрәһең, был ваҡытта инде ҡыҙ урлау өйләнеү йолаһы булараҡ юҡҡа сыға барған, ә уның киң таралған осоро урта быуаттарға барып тоташа.
Сығанаҡ: Исянгулов Ш.Н. Семья и брак у башкир в период средневековья.
Уфа, 2018. С. 86–90
Совет йылдарында ҡыҙ урлау йолаһы менән көрәш
Совет дәүләтенең 1917–1918 йылдарҙа ҡабул ителгән беренсе декретында уҡ ҡатын-ҡыҙҙың ирҙәр менән тигеҙлеге, никахты тик ике яҡтыңдың риза булған осрағында ғына теркәләсәге белдерелә. Тик граждандар һуғышы, аслыҡ, яланғаслыҡ осоронда был закон үтәлмәгән тиерлек.
1924 йылдың 16 октябрендә хөкүмәт яңы ҡарар ҡабул итә. Ул «Автоном республикалар һәм өлкәләр өсөн енәйәт кодексына ҡушымта» тип атала. Ҡушымта буйынса, балиғ булған ҡыҙҙы урлаған һәм көсләп кейәүгә биргән өсөн биш йылға тиклем иркенән мәхрүм итеү ҡарала. 1928 йылда закондар бер аҙ йомшара, ҡыҙ урлау өсөн тик ике йыл ғына бирелә.
Башҡортостанда ҡыҙ урлау һәм башҡа «боронғо ырыу ҡалдыҡтары» менән көрәш 1925 йылда башлана.
Статистика буйынса, көсләп кейәүгә биреү һәм ҡалым алған өсөн Башҡортостан буйынса 1930 йылда 23 кешене хөкөмгә тарттырғандар, 1931 йылда – 27, 1932 йылда – 11, 1933 йылда – 3.
1924 йылдың 16 октябрендә хөкүмәт яңы ҡарар ҡабул итә. Ул «Автоном республикалар һәм өлкәләр өсөн енәйәт кодексына ҡушымта» тип атала. Ҡушымта буйынса, балиғ булған ҡыҙҙы урлаған һәм көсләп кейәүгә биргән өсөн биш йылға тиклем иркенән мәхрүм итеү ҡарала. 1928 йылда закондар бер аҙ йомшара, ҡыҙ урлау өсөн тик ике йыл ғына бирелә.
Башҡортостанда ҡыҙ урлау һәм башҡа «боронғо ырыу ҡалдыҡтары» менән көрәш 1925 йылда башлана.
Статистика буйынса, көсләп кейәүгә биреү һәм ҡалым алған өсөн Башҡортостан буйынса 1930 йылда 23 кешене хөкөмгә тарттырғандар, 1931 йылда – 27, 1932 йылда – 11, 1933 йылда – 3.
Архив материалдарында урланған
ҡатын-ҡыҙҙың ялыуҙары
ҡатын-ҡыҙҙың ялыуҙары
Ҡыҙҙар һәр саҡ яҙмышына күнеп йәшәмәгән. Был темаға Башҡортостан Республикаһының Милли архивында бик күп материал һаҡланған. Улар үҙҙәрен урлаған кешегә, көсләп кейәүгә биргән атаһына, муллаларға дәғүә белдереп ялыу яҙған.
Мәҫәлән, 1889 йылда Ырымбур мосолман диниә назаратына Ырымбур губернаһы Орск өйәҙе Ғәбделнасыр ауылында йәшәгән башҡорт М. Ноғомановтың урланған Бибий-Мәғфүрә исемле ҡыҙы мөрәжәғәт итә:
«1888 йылдың 31 мартында атайым менән ағайым өйҙә юҡ ине. Төндә ауылдашым башҡорт Харрис Хәкимов иптәше Рәхмәтулла Әбделмәнов менән өйгә кереп, көсләп мине үҙенә алып китте».
Артабан яҙыуынса, шул уҡ йылдың 8 сентябрендә ҡыҙҙың атаһы өйәҙ исправнигына һәм прокурорға мөрәжәғәт иткән, ә 23 ноябрь (урланғандан һуң 8 ай үткәс) Орск өйәҙе приставы уны атаһы өйөнә ҡайтарған.
Күпмелер ваҡыт үткәс, егет Харрис Хәкимов «өҫкө етәксе»ләргә Бибий-Мәрфүғәгә өйләнергә теләйем, тип мөрәжәғәт итә. Ҡыҙҙың атаһы ризалаша һәм 700 һум ҡалым һорай. Әммә ҡыҙ ҡырҡа ҡаршы була.Эште судта ҡарау 4 йылға һуҙыла. Мулла никах уҡып өлгөрмәй. Ә ҡыҙ балиғ булғас: «Миңә хәҙер 17 йәш, кемгә теләйем, шуға кейәүгә сығам», – тип белдерә.
(Галиева Ф.Г. Семейные обряды и обычаи башкир в поликультурном пространстве. Уфа, 2020. С. 34).
Мәҫәлән, 1889 йылда Ырымбур мосолман диниә назаратына Ырымбур губернаһы Орск өйәҙе Ғәбделнасыр ауылында йәшәгән башҡорт М. Ноғомановтың урланған Бибий-Мәғфүрә исемле ҡыҙы мөрәжәғәт итә:
«1888 йылдың 31 мартында атайым менән ағайым өйҙә юҡ ине. Төндә ауылдашым башҡорт Харрис Хәкимов иптәше Рәхмәтулла Әбделмәнов менән өйгә кереп, көсләп мине үҙенә алып китте».
Артабан яҙыуынса, шул уҡ йылдың 8 сентябрендә ҡыҙҙың атаһы өйәҙ исправнигына һәм прокурорға мөрәжәғәт иткән, ә 23 ноябрь (урланғандан һуң 8 ай үткәс) Орск өйәҙе приставы уны атаһы өйөнә ҡайтарған.
Күпмелер ваҡыт үткәс, егет Харрис Хәкимов «өҫкө етәксе»ләргә Бибий-Мәрфүғәгә өйләнергә теләйем, тип мөрәжәғәт итә. Ҡыҙҙың атаһы ризалаша һәм 700 һум ҡалым һорай. Әммә ҡыҙ ҡырҡа ҡаршы була.Эште судта ҡарау 4 йылға һуҙыла. Мулла никах уҡып өлгөрмәй. Ә ҡыҙ балиғ булғас: «Миңә хәҙер 17 йәш, кемгә теләйем, шуға кейәүгә сығам», – тип белдерә.
(Галиева Ф.Г. Семейные обряды и обычаи башкир в поликультурном пространстве. Уфа, 2020. С. 34).
Башҡорттарҙа ҡыҙҙы юрамал (ялған) урлау
Һуңғараҡ, башҡорттарҙа юрамал урлауҙа барлыҡҡа килгән. Был осраҡта кейәү кәләштең ата-әсәһе (йәки кәләштең үҙе) менән алдан килешеп ҡыҙҙы урлап ҡаса.
Башҡорттарҙа был йоланы беренсе булып В.И. Татищев (1686–1750) һүрәтләгән. Ошондай урлауҙы 1721 йылда үҙ күҙҙәре менән күрә һәм «История Российская в семи томах» тигән китабында яҙып сыға (тәржемә - авторҙыҡы):
Башҡорттарҙа был йоланы беренсе булып В.И. Татищев (1686–1750) һүрәтләгән. Ошондай урлауҙы 1721 йылда үҙ күҙҙәре менән күрә һәм «История Российская в семи томах» тигән китабында яҙып сыға (тәржемә - авторҙыҡы):
«Бер билдәле башҡорт уҙаманы минең Ҡоңғорҙан Себерҙәге заводҡа юлланыуымды һәм юлымдың уның өйөнә яҡын икәнен белгәс мине улының туйында ҡатнашыуымды һораны. Ҡыҙыҡһыныуымды еңә алмай, шулай уҡ уларҙы шатландырыр өсөн, 15 май кис барып еттем. Унда мылтыҡ менән ҡоралланған ҡырҡлаған кеше йыйылған. Иртән, ҡояш сыға башлағас, кейәү унлаған саҡрым алыҫлыҡта ятҡан кәләшенең ауылына йүнәлде. Мин дә үҙемдең тәржемәсемде улар артынан ебәрҙем.
Батыр, ошо йәмәғәттең башлығы, алға бер кешене ебәрҙе, уныһы киреп боролоп килеп, ҡыҙ яланда йөрөй, тине. Батыр үҙенең кешеләре менән теге ауылға яҡын урманда ҡалды. Ә кейәү өс иптәшен һәм бер әҙер атты алып яланда әхирәттәре менән йөрөгән ҡыҙ янына саптырып барып, уны атҡа ултыртып, ҡайтырға сыҡты.
Ҡайныһы, ҡатын-ҡыҙҙың илаулағанын ишетеп, дөңгөргә ҡағып, тимер күлдәк (панцирь) кейгән, мылтыҡтар менән ҡоралланған утыҙлаған кеше менән улар артынан ҡыуа төштө.
Кейәү үҙенең өйөнә еткәс кәләште аттан төшөрҙө, әсәһе һәм егермеләгән ҡатын-ҡыҙ уны тирмәгә алып инде. Кәләш, ҡәйнәһе әйтеү менән, уның алдына ергә йығылды һәм илаулап ебәрҙе. Ҡәйнә уны алдына ултыртып, өгөтләй башланы. Батыр ғәскәре менән ауыл алдында туҡтап һуғышҡа әҙерләнде. Ҡайны үҙенекеләр менән сабып килеп уларға ҡаршы сыҡты. Әммә ике яҡтың һөйләшеүе бер сәғәткә тиклем һуҙылды.
Ә был ваҡытта абыҙ кейәү менән кәләшкә никах уҡып өлгөрҙө, шунан уларҙы айырым ергә япты. Унан ҡайны күп кеше менән өй алдына килеп туҡтаны. Унда ат менән үгеҙ бәйләнгәйне. Ҡайны шунда уҡ ҡылыс менән аттың башын сабып төшөрҙө, а ҡайнаға – үгеҙҙекен.
Һәм уларҙы шунда уҡ эшкәртеп, аш әҙерләй башланылар. Кейәүҙең ҡымыҙы һәм буҙаһы күп ине, ә мин биш биҙрә шарап бирҙем.
Кейәү ҡайныһын болдорҙа ҡаршы алып, ғәфү үтенде. Ә ҡайныһы уға ҡылыс менән янаны, әммә бының уйын ғына икәне һиҙелде, артабан улар килешеп ҡатын-ҡыҙ булмаған өйгә үтте. Шунан туй булды, ә ҡатын-ҡыҙ айырым өйҙә ҡунаҡ булды, унда кәләштең әсәһе лә килеп етте.
Мин был юрамал (ялған) урлауҙың сәбәбен һораштым. Әйтеүҙәренсә, кейәү – бай, ә ҡайныһы – ярлы. Ә кейәү иһә, аҙ ҡалым биреп өйләнергә оялып, ҡайныһы менән урлау тураһында 50 һумға һөйләшкән»
Сығанаҡ: Татищев В.Н. История Российская в семи томах. Т. 1. М.: Л., 1962. С. 388–389.
Батыр, ошо йәмәғәттең башлығы, алға бер кешене ебәрҙе, уныһы киреп боролоп килеп, ҡыҙ яланда йөрөй, тине. Батыр үҙенең кешеләре менән теге ауылға яҡын урманда ҡалды. Ә кейәү өс иптәшен һәм бер әҙер атты алып яланда әхирәттәре менән йөрөгән ҡыҙ янына саптырып барып, уны атҡа ултыртып, ҡайтырға сыҡты.
Ҡайныһы, ҡатын-ҡыҙҙың илаулағанын ишетеп, дөңгөргә ҡағып, тимер күлдәк (панцирь) кейгән, мылтыҡтар менән ҡоралланған утыҙлаған кеше менән улар артынан ҡыуа төштө.
Кейәү үҙенең өйөнә еткәс кәләште аттан төшөрҙө, әсәһе һәм егермеләгән ҡатын-ҡыҙ уны тирмәгә алып инде. Кәләш, ҡәйнәһе әйтеү менән, уның алдына ергә йығылды һәм илаулап ебәрҙе. Ҡәйнә уны алдына ултыртып, өгөтләй башланы. Батыр ғәскәре менән ауыл алдында туҡтап һуғышҡа әҙерләнде. Ҡайны үҙенекеләр менән сабып килеп уларға ҡаршы сыҡты. Әммә ике яҡтың һөйләшеүе бер сәғәткә тиклем һуҙылды.
Ә был ваҡытта абыҙ кейәү менән кәләшкә никах уҡып өлгөрҙө, шунан уларҙы айырым ергә япты. Унан ҡайны күп кеше менән өй алдына килеп туҡтаны. Унда ат менән үгеҙ бәйләнгәйне. Ҡайны шунда уҡ ҡылыс менән аттың башын сабып төшөрҙө, а ҡайнаға – үгеҙҙекен.
Һәм уларҙы шунда уҡ эшкәртеп, аш әҙерләй башланылар. Кейәүҙең ҡымыҙы һәм буҙаһы күп ине, ә мин биш биҙрә шарап бирҙем.
Кейәү ҡайныһын болдорҙа ҡаршы алып, ғәфү үтенде. Ә ҡайныһы уға ҡылыс менән янаны, әммә бының уйын ғына икәне һиҙелде, артабан улар килешеп ҡатын-ҡыҙ булмаған өйгә үтте. Шунан туй булды, ә ҡатын-ҡыҙ айырым өйҙә ҡунаҡ булды, унда кәләштең әсәһе лә килеп етте.
Мин был юрамал (ялған) урлауҙың сәбәбен һораштым. Әйтеүҙәренсә, кейәү – бай, ә ҡайныһы – ярлы. Ә кейәү иһә, аҙ ҡалым биреп өйләнергә оялып, ҡайныһы менән урлау тураһында 50 һумға һөйләшкән»
Сығанаҡ: Татищев В.Н. История Российская в семи томах. Т. 1. М.: Л., 1962. С. 388–389.
В.Н. Татищев
(1686-1750)
(1686-1750)
Фольклорҙа һәм әҙәбиәттә ҡыҙ урлау темаһы
Билдәле ғалим Ә.Н. Кирәев (1912–1984) менән С.Ә. Галин (1934–2010) башҡорт эпостарында иң төп проблемаларҙың береһе – кәләш эҙләү һәм ғаилә ҡороу, тип яҙҙы. Шулай уҡ фольклор әҫәрҙәрендә өйләнеүҙең төрлө ысулдары (төрҙәре) осрай. Иң киң таралғаны – кәләште героик һоратыу. Был төр, уларҙың уйынса, иң боронғо, архаик ысулдарҙың береһе.
Ҡыҙҙы урлау йәиһә әсирәгә өйләнеү ҡайһы бер эпостарҙа күрһәтелһә лә, киң таралыу алмаған. Шулай уҡ урлау мотивы ла һуңғараҡ барлыҡҡа килгән. Иң билдәле эпостарҙың береһе «Ҡара юрға»ла Мәсем-хандың ҡыҙы Маҡтымһылыуҙы ат урлай.
(Киреев А.Н. Башкирский народный героический эпос. Уфа, 1970. С. 98–108; Галин С.А. Башкирский народный эпос. Уфа, 2004. С. 115, 117–132).
Ҡыҙҙы урлау йәиһә әсирәгә өйләнеү ҡайһы бер эпостарҙа күрһәтелһә лә, киң таралыу алмаған. Шулай уҡ урлау мотивы ла һуңғараҡ барлыҡҡа килгән. Иң билдәле эпостарҙың береһе «Ҡара юрға»ла Мәсем-хандың ҡыҙы Маҡтымһылыуҙы ат урлай.
(Киреев А.Н. Башкирский народный героический эпос. Уфа, 1970. С. 98–108; Галин С.А. Башкирский народный эпос. Уфа, 2004. С. 115, 117–132).
А. Мөхтәруллин иллюстрацияһы
Ҡыҙ урлау осраҡтары Бөйөк Ватан һуғышынан һуң да күҙәтелгән.
1955 йылда Шишмә районының Ар ауылында 70 йәшлек ҡарсыҡты урлайҙар. Был турала ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитетының пленумында һүҙ бара. Был пленумда ул ваҡыттағы республика Яҙыусылар союзы идаралығы рәйесе Мостай Кәрим дә (1919–2005) ҡатнаша.
Ошо ваҡиға нигеҙендә Мостай Кәрим 1958 йылда билдәле «Ҡыҙ урлау» комедияһын ижад итә.
1955 йылда Шишмә районының Ар ауылында 70 йәшлек ҡарсыҡты урлайҙар. Был турала ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитетының пленумында һүҙ бара. Был пленумда ул ваҡыттағы республика Яҙыусылар союзы идаралығы рәйесе Мостай Кәрим дә (1919–2005) ҡатнаша.
Ошо ваҡиға нигеҙендә Мостай Кәрим 1958 йылда билдәле «Ҡыҙ урлау» комедияһын ижад итә.
Пьесала ваҡиғалар Бөйөк Ватан һуғышынан һуң башҡорт ауылында бара.
Һабантуй ваҡытында колхоздың ревизия комиссияһы рәйесе Әжмәғол ҡарт бер төркөм йәштәр алдында үҙенең элекке батырлыҡтары менән маҡтана: ул баҡтиһәң йәш сағында ефете Уңғанбикәне урлап ҡасҡан икән.
Быны тыңлап торған Ҡотлоәхмәт Әжмәғолдың ҡыҙы Йәмиләне урларға ҡарар итә. Ҡотлоәхмәттең ниәттәрен белеп ҡалған урта йәштәрҙәге тол ир Дәүләтбай Йәмилә урынына үҙенең яратҡаны – Туҡтабикәне урларға була.
Әммә Туҡтабикә урынына, бутап (уларҙың күлдәктәре бер төрлө була), Әжмәғол ҡарттың ефете Уңғанбикә ҡарсыҡты «Москвич»ына ултыртып алып ҡаса.
Ә был ваҡытта Ҡотлоәхмәттең йортонда туйға әҙерлек ҡыҙғандан ҡыҙа. Дәүләтбай Уңғанбикәне Ҡотлоәхмәттең өйөнә алып килә. Урлаусылар хур була.
Пьеса күп тапҡыр М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрында, башҡа театрҙарҙа сәхнәләштерелде.
Һабантуй ваҡытында колхоздың ревизия комиссияһы рәйесе Әжмәғол ҡарт бер төркөм йәштәр алдында үҙенең элекке батырлыҡтары менән маҡтана: ул баҡтиһәң йәш сағында ефете Уңғанбикәне урлап ҡасҡан икән.
Быны тыңлап торған Ҡотлоәхмәт Әжмәғолдың ҡыҙы Йәмиләне урларға ҡарар итә. Ҡотлоәхмәттең ниәттәрен белеп ҡалған урта йәштәрҙәге тол ир Дәүләтбай Йәмилә урынына үҙенең яратҡаны – Туҡтабикәне урларға була.
Әммә Туҡтабикә урынына, бутап (уларҙың күлдәктәре бер төрлө була), Әжмәғол ҡарттың ефете Уңғанбикә ҡарсыҡты «Москвич»ына ултыртып алып ҡаса.
Ә был ваҡытта Ҡотлоәхмәттең йортонда туйға әҙерлек ҡыҙғандан ҡыҙа. Дәүләтбай Уңғанбикәне Ҡотлоәхмәттең өйөнә алып килә. Урлаусылар хур була.
Пьеса күп тапҡыр М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрында, башҡа театрҙарҙа сәхнәләштерелде.
«Ҡыҙ урлау» комедияһы - М. Ғафури исемендәге БДАТ сәхнәһендә.
«Ҡыҙ урлау» комедияһы - Өфө дәүләт татар театры «Нур» сәхнәһендә.
Ирәмәл башҡорт халыҡ театры сәхнәһендә "Ҡыҙ урлау" пьесаһы, Белорет ҡалаһы
Ҡулланылған әҙәбиәт:
1. Хөсәйенов Ғ. Б. Мостай Кәрим – Шәхес. Шағир. Драматург. Прозаик. Өфө, 1994.
2 . Асфандияров А. З. Башкирская семья в прошлом (XVIII – первая половина XIX в.). Уфа, 1997.
3. Галиева Ф. Г. Семейные обряды и обычаи башкир в поликультурном пространстве. Уфа, 2020.
4. Галин С. А. Башкирский народный эпос. Уфа, 2004.
5. Документы и материалы по истории башкирского народа (1790–1912).
Сост. А. З. Асфандияров, Р. Н. Рахимов, Ф. Г. Хисамитдинова. Уфа, 2012.
6. Исянгулов Ш. Н. Семья и брак у башкир в период средневековья. Уфа, 2018.
7. Киреев А. Н. Башкирский народный героический эпос. Уфа, 1970.
8. 15 лет Советской Башкирии. Сборник статей. Уфа, 1934.
9. Руденко С. И. Башкиры. Историко-этнографические очерки. Уфа, 2006.
10. Татищев В. Н. История Российская в семи томах. Т. 1. М.: Л., 1962.
1. Хөсәйенов Ғ. Б. Мостай Кәрим – Шәхес. Шағир. Драматург. Прозаик. Өфө, 1994.
2 . Асфандияров А. З. Башкирская семья в прошлом (XVIII – первая половина XIX в.). Уфа, 1997.
3. Галиева Ф. Г. Семейные обряды и обычаи башкир в поликультурном пространстве. Уфа, 2020.
4. Галин С. А. Башкирский народный эпос. Уфа, 2004.
5. Документы и материалы по истории башкирского народа (1790–1912).
Сост. А. З. Асфандияров, Р. Н. Рахимов, Ф. Г. Хисамитдинова. Уфа, 2012.
6. Исянгулов Ш. Н. Семья и брак у башкир в период средневековья. Уфа, 2018.
7. Киреев А. Н. Башкирский народный героический эпос. Уфа, 1970.
8. 15 лет Советской Башкирии. Сборник статей. Уфа, 1934.
9. Руденко С. И. Башкиры. Историко-этнографические очерки. Уфа, 2006.
10. Татищев В. Н. История Российская в семи томах. Т. 1. М.: Л., 1962.
@Әбделмәнова Ә.В., автор-төҙөүсе, 2021
Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
© ГУП РБ Башкирское издательство "Китап" им. Зайнаб Биишевой, авторы, 2019 г.
Буй балас
Дорогие персидские ковры нельзя было увидеть в башкирских деревнях.
Буй балас
Дорогие персидские ковры нельзя было увидеть в башкирских деревнях.
