«Башҡортостан энциклопедияһы»нда ошо байрам менән яҙҙы ҡаршылауҙары тураһында яҙылған. Был йола борондан «кәкүк айында», апрель аҙағынан июнгәсә, ер ҡарҙан әрселгәндә һәм тәүге йәшеллек менән ҡапланғанда, йылы яҡтан ҡоштар ҡайтып килгән мәлдә үткәрелгән. Орнитологтар әйтеүенсә, аяҙ һәм тымыҡ көндө кәкүктең серле моңо ике саҡрым тирәһе алыҫлыҡҡа ишетелеп торорға мөмкин. Йыл һайын кәкүк тауышы яңғыраған аҡлан-болондарға ҡатын-ҡыҙҙар, йәштәр, балалар йыйылған, ирҙәр иһә байрамда ҡатнашмаған. Тәбиғәткә сығыусылар уйын уйнап, йырлап, киләсәкте юрап ҡайтҡан. Тап шул мәлдә ҡырҙа ашарға яраҡлы үләндәр: ҡуҙғалаҡ, балтырған, оҫҡон йыуаһы, йыуа, ҡаҡы баш күтәргән. Байрамға сығыусылар шуларҙы тәмләп, ритуаль йырҙар йырлап йыйғандар.

Азалия Илембәтова үҙенең «Башҡорттарҙың исламға тиклемге ышаныуҙарында кәкүк образы» мәҡәләһендә ошолай тип яҙған:

Сәй эсеү йыйындың мөһим өлөшө булған. Бының өсөн үҙҙәре менән бәлеш, ҡоймаҡ, бауырһаҡ, ҡоймаҡ, ғөбәҙиә, бал, ҡыҙыл эремсек кеүек ашамлыҡтар килтергәндәр. Ризыҡтың бер аҙ өлөшөнән кәкүккә лә өлөш сығарғандар. Ғәҙәттә балалар һөттән һәм унан әҙерләнгән ҡатыҡ, ҡаймаҡты ағас төбөнә ҡойған, тауыҡ йомортҡаһы ҡалдырған, ботаҡтарға ҡыҙыл таҫма бәйләгән. Быларҙың барыһы ла кәкүктәр миһырбанлы булһын өсөн эшләнгән.

Ҡатын-ҡыҙҙар сәй ҡайнатҡан, табын әҙерләгән, йәштәр төрлө халыҡ уйындарын («Аҡ тирәк, күк тирәк», «Күмер йөҙөк», «Йәшерәм яулыҡ», «Өс бүкән», «Аҡ ҡайын», «Балға бар», ҡушарлап йүгереү, һикереү, ҡыҙҙар һәм йәш ҡатындар араһында арҡан тартышыу) уйнаған, бейегән, йырлаған, таҡмаҡ әйткән. Балаларҙы һикереүҙә, йүгереүҙә, билбаулы көрәштә ярыштырғандар. Малайҙар йәйә-уҡ яһап, атышып, мәргәнлектә көс һынашҡан. Ҡатын-ҡыҙҙар кәкүккә арналған йырҙар башҡарған.

Сәй эскәндә инәйҙәр кәкүк тураһында тарих, легендалар, әкиәттәр һәм юрауҙар һөйләгән. Аҙаҡтан барыһы ла доға, ритуаль йырҙар башҡарған, кәкүк тауышын тыңлап, киләсәкте юраған, теләк теләгән. Ҡыҙҙар, яҡшы егеткә кейәүгә сығырға өмөтләнеп, кәкүк тауышына ҡолаҡ һалған. Әгәр оҙаҡ һәм туҡтамай һанаһа – буласаҡ ир матур һәм тырыш буласаҡ, ә бына бер-икене генә һанаһа – алама ир эләгәсәк. Инәйҙәр кәкүктән, нисә йыл йәшәргә ҡалды, тип һораған. Был осраҡта ҡоштоң оҙаҡ һанауы оҙон ғүмергә ишаралай тигән. Ҡатын-ҡыҙҙар шулай итеп тәбиғәткә һәм ҡоштарға мөрәжәғәт итеп, илгә тыныслыҡ, яҡшы уңыш, таҙалыҡ һәм байлыҡ теләгән.

Борон «Кәкүк» ҡатын-ҡыҙҙар бейеүендә ҡошҡа табыныу, уға изгелек күрһәтеү, киләсәкте күҙаллап, ҡысҡырыуынан ҡурҡыу мотивтары сағылған.

Гүзәл бейеүҙе башта балитәкле сыбар киң күлдәктә башҡарған, һуңынан рәссам Наталья Степанова яңы кейем эскизы эшләгән. Кәкүк үҙе һорғолт зәңгәрһыу төҫтә булғас, күлдәкте зәңгәр бәрхәттән теккәндәр, жилет иһә көмөш төҫөндә булған.

Артист әйтеүенсә, Бөйөк Ватан һуғышы мәлендә «Кәкүк сәйе» йолаһы икенсе һулыш алған. Ҡатын-ҡыҙҙар нисә йыл йәшәргә ҡалды тип юрамаған, үҙҙәренең улдары, ирҙәре, ағалары яуҙан иҫән-һау ҡайтһын тип теләгән.

Кәкүк саҡырыуы моңло булһа ла, уның тауышын ишеткәндә кешеләр хафаланған. Халыҡта ошондай юрау ҙа йөрөгән: «Әгәр кәкүк йорт ҡыйығына ултырып саҡырһа – бәлә килеүен көт. Кәкүк ауылға осоп килһә – аслыҡ буласаҡ».

Ғалимдар әйтеүенсә, «Кәкүк сәйе» йола байрамы исламға тиклемге дини ышаныуҙарҙан, мәжүсиләрҙең хайуандарға табыныуҙарынан килә. Башҡорттарҙа борон кәкүк культы үлгән кешеләрҙең рухтары ҡоштарға әйләнеүҙәренә ышаныуҙан барлыҡҡа килгән, ти ғалимдар.

«Башҡорт халыҡ йырҙары, йыр-риүәйәттәре» йыйынтығында ла ҡыҙыҡлы легендалы «Кәкүк» йыры килтерелгән. Тик уның деталдәре – мифик персонаждарҙың булмауы, шәриғәт закондары буйынса тыйыу мотивы – әҫәрҙең һуңғараҡ осорҙа барлыҡҡа килеүенә ишаралай.

«Кәкүккәй» йыры Кәрим Дияровтың йыйынтығында ла бар, тик уның тарихы кәкүк культына туранан-тура бәйле түгел. Был осраҡта кәкүк ҡатын-ҡыҙ яңғыҙлығы образын сағылдыра.

Шулай итеп кәкүккә бағышланған йырҙарҙың легендаларында драма сюжеттары, күңелһеҙлек һәм яңғыҙлыҡ мотивтары сағыла.

Шул уҡ ваҡытта башҡорт эстрадаһында танылыу яулаған «Кәкүк» («Һай-ҙар, кәкүк») күңелле ҡыҫҡа көйҙө лә иғтибарға алырға кәрәк. Уны иң беренсе булып билдәле башҡорт йырсыһы, халыҡ йырҙарын таратыусы, Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы Флүрә Килдейәрова башҡарған. Йырсы күп кенә онотола башлаған йырҙарҙы халыҡҡа кире ҡайтарҙы.

«Башҡорт халыҡ ижады» йыйынтығының йола фольклорына бағышланған беренсе томында заманса байрамды үткәреү тәртибе бирелгән. Йоланың йөкмәткеһе һаҡланған, тик алып барыусы – «юлбашсы» ролен ҡатын-ҡыҙ советы рәйесе үтәй. Сараға заманса спорт ярыштары, уйындар һәм үҙешмәкәр концерт өҫтәлгән. Байрам һуңында еңеүселәр бүләкләнә.

2014 йылда Башҡортостанда тәүге тапҡыр ике көн дауамында «Кәкүк сәйе» этнофестивале уҙҙы. Ул Нуриман районының «Павловка паркы» туристик тау саңғыһы үҙәгендә ойошторолдо. Халыҡ йолаһы ваҡиға туризмы сараһына әүерелде.

Фестивалде республиканың ул мәлдә эшләгән Туризм үҙәге менән берлектә БР Сауҙа-сәнәғәт палатаһы, Башҡортостандың Туриндустрия союзы, Халыҡтар дуҫлығы йорто, Мәҙәниәт министрлығы һәм Нуриман районы хакимиәте ойошторҙо. Этнобайрамды үткәреү ниәте менән БР Туризм үҙәгенең шул мәлдәге директоры Наталья Никольская сығыш яһаны.

Этнофест паркына ингән ҡунаҡтарҙы милли костюм кейгән оло Кәкүк ҡаршыланы.

Байрамда республиканың өс тарихи-миҙәни үҙәге ҡатнашты. Улар Баймаҡ районының Темәс ауылы, Ғафуриҙың Сәйетбабаһы һәм Благовар районының Ҡәнзәфәр бей исемендәге Һарайлы үҙәге булды. Ҡатнашыусылар көнө буйы сағыу милли костюмдарҙа сығыш яһаны, һыйланы һәм кәйеф бирҙе. Тирмә янында инәй станокта балаҫ һуҡты. Ғафуриҙар тирмәлә өҫтәл әҙерләп, байрам ҡунаҡтарын һыйланы. Һәр мәҙәни үҙәктең һәүәҫкәр артистары «Кәкүк сәйе» йолаһының үҙ вариантын күрһәтте. Улар уйындар, йыр-бейеү менән театрлаштырылған тамаша тәҡдим итте. Кәкүк байрамы символдары менән сувенирҙар – бәләкәй магниттар, көрөшкәләр, фото өсөн рамкалар, футболкалар һатылды.

Күргәҙмә-йәрминкәләрҙә төрлөсә итеп әҙерләнгән үлән сәйҙәре, бал, ҡымыҙ, талҡан, эремсек, сәк-сәк, ҡаҙы кеүек милли ашамлыҡтар тәмләп ҡарарға мөмкин ине. Үләнсе Михаил Гордеевтың фитоүҙәге төрлө сәйҙәр тәҡдим итте һәм айырыуса «кәкүк сәйе»н маҡтаны – уның ҡеүәтле дөйөм дауалау эффекты бар һәм кешенең репродуктив функцияһына ыңғай һөҙөмтә яһай.

«Кәкүк карнавалы» байрамдың иң юғары нөктәһенә әйләнде. Ике метр бейеклек Кәкүк артынан фестивалдә ҡатнашыусылар, милли костюмдар кейеп, парк биләмәһенән сәхнәгә тиклем парадта үтте.

Кискеһен иң яҡшы башҡорт сәйе рецебына һәм кәкүктең иң яҡшы костюмына бәйге һөҙөмтәләре билдәле булды. Ҡатнашыусыларҙың барыһы ла үҙҙәре теккән кәкүк костюмдарын кейгән ине.

Фестиваль «Сураман» популяр төркөмө концерты һәм асыҡ һауалағы фолк-дискотека менән тамамланды. Төркөм солисы Азат Биксурин сәхнәлә үлән ҡурай эшләп күрһәтте. «S-ART» бейеү мәктәбе (етәксеһе Иван Букша) кәкүк бейеүен заманса итеп яраҡлаштырып сығыш яһаны.

Ҡыҙыҡ, әммә этнофестиваль мәлендә Павловка урманында кәкүк тауышы берҙе лә ишетелмәне. Сарала ҡатнашыусылар финалда үҙҙәре ун тапҡыр хор менән кәкүк саҡырҙы.

Шунан алып «Кәкүк сәйе» этнофестивале йыл һайын үткәрелеп килә. Тәүҙә ул Павловка паркында уҙҙы, аҙаҡ икенсе райондарға күсте. Байрам күңелле һәм шау-шыулы «Кәкүк карнавалы»н, сувенирҙар күргәҙмә-йәрминкәһен, үләнсе Гордеевтың «Кәкүк сәйе — рецепт һәм ҡатын-ҡыҙ һаулығы» семинарын, фито-бар эшен һәм башҡорт сәйен тәмләп ҡарауҙы, «Башҡорт сәйенең иң яҡшы рецебы», «Иң яҡшы сәй церемонияһы», «Иң яҡшы кәкүк бейеүе», «Иң яҡшы кәкүк йыры», «Иң яҡшы кәкүк костюмы», «Иң яҡшы кәкүк тотемы», «Иң яҡшы кәкүк бутҡаһы», «Иң яҡшы кәкүк сувениры» ярыштарын, фольклор коллективтары концертын, этно-дискотеканы берләштерә.