Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК

Башҡорттарҙа мал эсереү өсөн ялғаш

Мал эсереү өсөн ялғаш (улаҡ, кәмәшәү) – асыҡ оҙонса һауыт, уның ситтәре түңәрәкләтелгән йәки тура була. Ул башҡорттарҙың көнкүрешендә ҡулланылған ағас һауыттарҙың береһе. Ялғаштың (улаҡ, кәмәшәү) оҙонлоғо 30 сантиметрҙан 2 метрға тиклем, киңлеге 15 сантиметрҙан 50-гә тиклем булған.

Бөтөн үҙағастың эсен өңөп эшләнелгән ялғаштар ҙа киң таралған. Уны уртаға ярылған бүрәнәнең эсен соҡоп эшләгәндәр. Һуңыраҡ ваҡыттарҙа ағас һауыттарҙы таҡталарҙан яһай башлағандар, был осраҡта уның төбө һәм ситтәре ҡаҙаҡ менән нығытылған.

Экологик күҙлектән таҙа, яһалышы ябай булған һауыт мал ҡарауҙа ғына түгел, кер йыуғанда һәм ашарға бешергәндә лә киң ҡулланылған. Үткән быуатта бындай һауыт-һабаны ғәмәлдә һәр башҡорт ихатаһында табырға мөмкин булған.


Өфө рәссамы А. Н. Ҡорманаевтың акварелдә эшләнгән этюдынан фрагмент, 2016.
Мал-тыуарҙы ашатыу өсөн ялғаш. Башҡорттар. 1908 й. М. А. Круковскийҙың фотоһы.
Дала кешеләренә ялғаш ниңә кәрәк?
Башҡорт ҡәбиләләре араһында йорт малдары өсөн махсус ағас һауыттар ҡулланыу ихтыяжы һуң ғына барлыҡҡа килгән. Беҙҙең эраға тиклем I мең йыллыҡтың яҡынса беренсе яртыһында Көньяҡ Урал халҡы малдарҙы йыл әйләнәһенә аяҡ аҫтында булған аҙыҡты ашатыу сәбәпле күсмә малсылыҡҡа тотона. Бындай шарттарҙа күп һанлы көтөүҙәргә айырым тәрбиә талап ителмәй. Шулай ҙа оҙаҡ ваҡыт төрки халыҡтар көнкүрешен өйрәнеүсе Рәсәй һәм совет археологы, антрополог, этнолог, гидролог С. И. Руденко күҙаллауынса, башҡорттар бер ваҡытта ла ысын мәғәнәһендә күсмә тормош алып бармаған, хатта дала райондарында ла ярымкүсмә рәүештә йәшәгәндәр.

С. И. Руденко
(1885 – 1969)
А.Н.Ҡорманаев. Этюд. Акварель, 2017.
Башҡортостандың хәтфә үләнле туғайҙары һәм мул көтөүлектәре булған күләмле майҙандары малсылыҡ өсөн бигерәк тә яҡшы була. Малсылыҡ, хужалыҡ алып барыуҙың төп нигеҙе булмаған хәлдә лә, һәр башҡорт ғаиләһе кәмендә унлап мал-тыуар аҫрай. Күберәк ялан яҡтарында мал тотоу төп кәсеп булып торған. Ләкин уның да үҙ үҙенсәлектәре була. Күсмә рәүештә йәшәүселәр эре малды аттарға ҡарағанда бермә-бер әҙерәк тотҡан, күбеһе ғаиләгә бер һауым һыйыры ғына аҫыраған.

Мал-тыуар күп, йыш ҡына йөҙләп баш булғанда, ғаиләлә бер нисә эшләүсе булған осраҡта ла, ҡыш буйы малдарҙы ауыл ҡураһында тотоу өсөн етерлек бесән әҙерләү мөмкинлеге булмаған. Күпләп мал тотоу, йәй көнө генә түгел, хатта ҡышын да бер урындан икенсеһенә күсеп йөрөп аяҡ аҫтындағы аҙыҡты ашатыу шарттарында ғына мөмкин була.


А. Н. Ҡорманаевтың акварелдә эшләнгән этюдынан фрагмент, 2016.
Башҡорттарҙа ҡошсолоҡ менән артыҡ мауыҡмайҙар, булған осраҡта ла ҡаҙ йәки тауыҡтар ғына тотҡандар. Ҡошсолоҡ менән ҡасандан башлап шөғөлләнеүҙәре билдәле түгел. XVIII быуаттың икенсе яртыһында хужалыҡтарҙа ҡаҙҙар һәм тауыҡтар үрсетелә. И. И. Лепехин төньяҡ-көнбайыш башҡорттарының ҡош-ҡорттарҙы ҡышлау урынында ҡалдырып китеүҙәре, ә көҙгә әйләнеп ҡайтҡанда иҫән ҡалғандары менән ҡәнәғәтләнеүҙәре тураһында яҙған.
Тик XIX — XX быуат башында башҡорттарҙың күсмә ҡәбиләләре ултыраҡ тормошҡа күсә башлағас, хужалыҡта кәрәк булған төрлө һауыт-һаба, шул иҫәптән ағастан яһалған кәритәләр, урыҫ халҡы йоғонтоһонда көнкүрешкә инә. Быға тиклем тиренән яһалған һауыт-һаба урынына ағастан эшләнгәндәре ҡулланыла башлай.

Ағастан яһалған күп төрлө әйберҙәр араһында ҡымыҙ өсөн, мал-тыуарҙы һыулау өсөн кәритә йәки ялғаштар кеүек уникаль нәмәләр була, улар эшләнеше, формалары яғынан да айырылып тора. Бының менән улар тарихи һәм этник ҡиммәтле булып һаналыу хоҡуғына лайыҡ.
А. Н. Ҡорманаев. Артҡы ихата. Этюд. 2020.
Ялғашты кем һәм нимәнән яһаған?
Ағас һауыт-һабаны әҙерләү эш өсөн материал һайлауҙан башлана. Башҡорттар төбәктә үҫкән барлыҡ ағастарҙы ла ғәмәлдә ҡулланалар. Шулай ҙа һәр төр өсөн ниндәйҙер тоҡомға өҫтөнлөк бирәләр. Һыу эсереү улағы (ялғаш) өсөн киң япраҡлы ағастарҙың олонон ҡулланғандар. Малдарҙы эсереү өсөн һауыт әҙерләүгә йыш ҡына ҡайын һәм сағанға өҫтөнлөк биргәндәр. Йүкәне был маҡсатта бик һирәк тотонғандар, сөнки йомшаҡ ағастан эшләнгән һауыт көн һайын ҡулланғанда тиҙ яраҡһыҙға әйләнгән. Уҫаҡтың ыҫмалаһы һауыттағы һыуҙы йәки аҙыҡты боҙған. Имән иһә эшкәртеүгә бик ауыр һаналған.


Тикшеренеүсе С. Н. Шитова башҡорттарҙың һауыт-һабаларын, яһалыу үҙенсәлектәренән сығып, өс төргә бүлгән: бөтөн үҙағасты соҡоп, алынмалы төплө һәм сигәләп эшләнелгән. Һыу эсереү өсөн һауыттар төрлө ысул менән эшләнелгән. Бөтөн килеш соҡоп яһалғандарына өҫтөнлөк бирелгән, сөнки уларҙа һыу ағып сығырлыҡ тишек булмаған. Шулай ҙа төрлө вариантта эшләнгәндәре лә йыш осраған (автор иллюстрацияһы).


Ялғаш (улаҡ, кәмәшәү) хужалыҡта кәрәкле әйбер булғанлыҡтан, уны яһау ысулдарын һәр йорттоң хужаһы ла белгән. Уны яһау еңел генә булмаған, оҫталыҡ, сабырлыҡ, физик көс талап ителгәнлектән, уны ир-ат эшләгән. Ағас һауыт-һаба әҙерләү кәсебе ағас эшкәртеү буйынса башҡа шөғөлдәр менән бергә атанан улына күскән, үҙаллы өйрәнгән оҫталар ҙа осраған.

Сауҙа, төрлө технологиялар үҫешеү менән йорт хужалығында ағас әйберҙәрҙең мөһимлеге кәмеһә лә, ныҡлы, осһоҙ, ябай һәм экологик таҙа булыуы уларҙың көнкүрештә оҙаҡ ваҡыт ҡулланылыуына йоғонто яһай. Бөгөнгө көндә лә Ауырғазы районы башҡорттары ағас эшкәртеү ысулдарын яҡшы хәтерләй һәм ҡуллана ла. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, был һүҙҙәр күберәк өлкән быуын кешеләренә тап килә. Йәштәр ағас һауыт-һаба тураһында белмәй һәм уны көнкүрештә ҡулланыуҙа ҡыҙыҡһынмай.

С. Н. Шитова
(1936)
А. Н. Ҡорманаев. Ат. 2010.
Ағастан һауыт-һаба яһау оҫталары бөтә Башҡортостан буйынса булған. Мәҫәлән, Ауырғазы районының Меңле башҡорттарының тыуған төйәге булған Исмәғил ауылынан Йәлилов Сәрүәр Шәрәфетдин улы (1885–1977) билдәле оҫта булған. Ул ағастан һауыт-һаба яһауҙан тыш, тәҙрә ҡапҡастары һырыу, үҙенсәлекле өй йыһаздары, хеҙмәт ҡоралдары эшләү кеүек нескәлек талап иткән эштәрҙе лә белгән. Уның эштәренең өлгөләре Ауырғазының тағы бер оҫтаһы, рәссам, балсыҡ менән эшләүсе Зәки Исмәғил улы Нагаевта һаҡлана.
Оҫтаның асылыуы
Зәки Исмәғил улы Нагаев
Ауырғазы оҫтаһы, рәссам, педагог һәм эшҡыуар

Зәки Исмәғил улы бер нисә йыл элек Талбазы ауылында «Кирач» нәфис керамика студияһы асты, ул унда балсыҡ әйберҙәр эшләүҙең барлыҡ этаптарын тергеҙеп, теләүселәргә был кәсеп серҙәрен өйрәтә. 2020 йылда ул, архитектор һәм рәссам Раушания Ғәбиҙуллина менән, студия янында республикала беренсе шәхси керамика, мәҙәниәт һәм көнкүреш музейы булдырҙы.

Музейҙа балсыҡ әйберҙәрҙән тыш ауылдаштары килтергән боронғо нәмәләр күп. Бында көйәнтәләр, суйын үтектәр, күмер өсөн ҡыҫҡыс, ҡулдан сигелгән эштәр, аш бүлмәһендә кәрәкле ҙур булмаған һауыт-һаба һаҡлана. Уларҙа башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары махсус балта менән кишер, кәбеҫтә, һуған тураған, йәшелсәләрҙе тоҙлар өсөн әҙерләгән, ҡамыр баҫҡан. Оҫта әйтеүенсә, был аш-һыу әҙерләү өсөн ялғаштар мал эсереү өсөн яһалған кәритәләр кеүек үк ысул менән эшләнгән.
Зәки Исмәғил улы һүҙҙәре буйынса, тейешле материалдар яҙ көнө һайлап алынған. Киҫелгән ағаста ботаҡтар әҙ булған һайын ул яҡшыраҡ баһаланған.

Сүкеш һәм ағасҡа ҡағылған махсус сөй ярҙамында бүрәнәне уртаға бүлгәндәр. Кәкре йышҡы, юнғыс менән йөҙ яғын таҙартҡандар. Ялғашты эшкәртеү өсөн оҙон йә ҡыҫҡа һаплы өңгөс ҡулланғандар. Ҡыҫҡаһы алға табан еңелсә бөгөлгән, оҙоно – бысағы бер аҙ бөгөлгән тура (рәсемдә).


З. Нагаевтың шәхси коллекцияһындағы эш ҡорамалдары
Ағас оҫтаһы әҙерләмәне уртаһынан соҡой башлаған һәм ситке яғына табан күсә барған. Һәр алынған рәт һайын эш радиусы ҙурая барған һәм һауыттың тирә-яғы һәм төбө тейешле ҡалынлыҡҡа еткәнсе дауам иткән.

“
«Атайымдың ағас ялғаштарҙы шулай яһағаны бала саҡтан иҫтә ҡалған. Үҫкәс, мин дә малдар өсөн утлыҡтар яһарға өйрәндем. Дөрөҫөрәге, мин таҡта менән эшләнем», — тине оҫта.
З. Нагаевтың шәхси коллекцияһындағы бөтөн үҙағастан яһалған һауыт-һабаһы.
Сигәләп эшләнгән һауыттар өс оҙон, ике ҡыҫҡа таҡтанан эшләнә. Нигеҙ булып хеҙмәт иткән төбөнә сөйҙәр ярҙамында ике яғы беркетелә. Тишектәрен балауыҙ менән һылаһаң уларҙан һыу аҡмай. Мал һыуҙы түкмәһен өсөн ҡайһы саҡта ялғаштың өҫкө яғына арҡыры таҡта ҡағыла.

“
«Уға сөгөлдөр, картуф, фураж һалалар ине. Һыу ҡойоу өсөн бындай һауытты ҡулланмайҙар ине тиерлек. Күберәк биҙрәнән генә эсерәләр», – тип өҫтәне Зәки Исмәғил улы.
Һыу эсерә торған ялғаштар ҡайҙа булды?
Металл эшкәртеү сәнәғәте үҫешеү менән ағас әйберҙәрҙе тимерҙән яһалғандары алыштыра башланы. Уларҙың киң таралып китеүен тутығыуға бирешеүҙәре һәм хаҡы тотҡарлай. Ләкин 1742 йылда француз химигы Поль Жак Малуэн беренсе тапҡыр ҡоросто ҡайнар цинклау ысулын ҡуллана. Бындай металл тутығыуға бирешмәй, тик хаҡы ҡыйбат була. Шуға күрә лә цинк һауыттар XX быуаттың беренсе яртыһында башҡорт ауылдарында бик һирәк осрай.

Бөйөк Ватан һуғышынан һуң сәнәғәттә күп күләмдә тимер һауыттар яһала, уларҙы бөтә ерҙә – фермаларҙа, шәхси ихаталарҙа – ҡуллана башлайҙар.


Поль Жак Малуэн
(1701—1778)
Шуға ҡарамаҫтан, мал-тыуарҙы эсереү һәм ашатыу өсөн ағас ялғаштар һаман да ҡулланыла. Ябай эшләнелеүсе, арзан, бысҡы, сүкеш һәм сөй ярҙамында йыйып булған ағас һауыттар ҡош-ҡорт, сусҡа, ат, эре һәм ваҡ мал булған һәр йортта тиерлек бар.