БАШҠОРТ КАЗАКТАРЫ КЕЙЕМЕ

Тарихтағы иң ауыр ваҡыттарҙа башҡорттар һәр саҡ үҙенең Тыуған илен – Рәсәйҙе һаҡлауға күтәрелгән. XVII быуат башында бола арҡаһында Рәсәй тарҡалыу һәм башҡа дәүләттәр тарафынан ҡол ителеү сигендә торғанда ла шулай булған. Ана шул киҫкен мәлдә башҡорттарҙы поляк һәм швед интервенцияһына ҡаршы һуғышҡа саҡыралар.
1608 йылда улар Тушино лагерында Ялған Дмитрий II ғәскәрен тар-мар итеүҙә, ә 1612 йылда Минин менән Пожарский ополчениеһы сафында поляктарҙы Мәскәүҙән ҡыуыуҙа ҡатнаша.

Петр I заманында Рәсәй диңгеҙ сиктәренә сығыу маҡсатында хәрби кампаниялар башлай. Шулай Петр батша 1695–1696 йылдарҙа Аҙау ҡәлғәһен алыу өсөн ойошторған хәрби походта ла башҡорт яугирҙары бик әүҙем ҡатнаша.

1700–1721 йылдарҙағы Төньяҡ һуғышында Урыҫ армияһы составында мең кешелек башҡорт ғәскәре һуғыша. 1756–1763 йылдарҙағы Ете йыллыҡ һуғышҡа инде 2500 башҡорт яугиры (5 бишәр йөҙ кешелек полк) саҡырыла. Ә 1771 йылда иһә Бар конфедерацияһына ҡаршы һуғышҡа Польшаға өс мең кешелек башҡорт ғәскәре ебәрелә.1788–1790 йылдарҙағы урыҫ-швед һуғышында ла 3000 башҡорт һуғышсыһы ҡатнаша.

1798 йылда Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы индерелә һәм башҡорт халҡы хәрби-казак сословиеһы разрядына күсә. Башҡорттар һуғыш башланған осраҡта тиҙ генә 20 башҡорт атлы полкын төҙөй алырлыҡ ир регуляр ғәскәрҙе тәшкил итә.
Башҡорт ғәскәрен төҙөгән ваҡытта Батша хөкүмәте Дон казак ғәскәрен үрнәк итеп ала. Һәм был башҡорттарҙың казак кейемен булдырыуҙа ла сағылыш таба. Хөкүмәт башҡорттарҙың казак кейемен кейеүен төрлө яҡлап дәртләндерә. Шулай император Александр I 1812 йылдың 8 авгусында ҡул ҡуйған француздарға ҡаршы һуғышыу өсөн башҡорт полктарын булдырыу тураһында указда былай тиелә:

2. Ҡоралдары , атап әйткәндә: үҙҙәре ҡулланған мылтыҡтар, пистолеттар, ҡылыстар, һөңгөләр һәм уҡ-ян, йәғни кем нимә менән һуғыша ала һәм нимәгә өйрәнгән, бер төрлөлөк талап итмәйенсә.

3. Шулай уҡ кейемдә лә бер төрлөлөк булыуын талап итмәҫкә, ә үҙҙәренсә кейенергә ирек бирергә; әгәр ҙә кемдер үҙ теләге менән казак ғәскәре өсөн раҫланған мундирҙы кейергә теләй икән, уны шелтәләмәү генә түгел, ә был хәлде хеҙмәттә ныҡ тырышлыҡҡа һанарға һәм айлыҡ рапорттарҙа улар хаҡында дәртләндереү өсөн етәкселеккә еткерергә.

Шулай итеп, башҡорттарҙың казак кейемен кейеүе 1812 йылғы Ватан һуғышы осоронда башлана. Император Александр I указына ярашлы, казак кейемен ҡулланыуҙа ныҡ тырышлыҡты, әлбиттә, башҡорт полктарының командирҙары составы күрһәтә.
Урыҫ армияһының 1813–1814 йылдарҙағы сит ил походында инде башҡорт полктарының ҡайһы бер командирҙары (поход старшиналары) Дон казактары формаһын кейеп алған була. Был немец рәссамдарының картиналарында күҙгә ташлана.

Мәҫәлән, Зур фамилиялы ағалы-ҡустылы немец рәссамдарының «Башҡорттар 1814 йылда Гамбургтың емерелгән биҫтәләрендә» тип аталған гравюларында (мәҡәләнең башындағы беренсе һүрәт) беҙ казак формаһын кейгән, пистолет һәм ҡылыс менән ҡоралланған бер командирҙы (полк командирындыр) күрәбеҙ. Ул өҫтөнә күк төҫтәге куртка һәм ҡыҙыл лампаслы шаровар кейгән. Башында башҡорттарҙың баш кейеме – шулай уҡ күк төҫтәге ҡалпаҡ. Тарихсы Рәмил Рәхимовтың мәғлүмәттәре буйынса, ул ваҡытта Гамбургта 15-се Башҡорт атлы полкы торған.

1-се һәм 2-се Башҡорт атлы полктары 1811 йылдан алып хәрәкәт итеүсе армияла була. Шул ваҡыт эсендә уларҙың кейеме туҙа. Полктарҙы ҡараған ваҡытта Урыҫ армияһы командованиеһы башҡорт яугирҙарын казак формаһы менән тәьмин итергә ҡарар ҡыла.

1829 йылда император Николай I үҙенең указы менән "өлгөлө обмундирование өсөн" Санкт-Петербург ҡалаһына Ырымбур крайының казак ғәскәрҙәре вәкилдәрен йыйып ала. Санкт-Петербургка, Башҡорт ғәскәре вәкилдәре итеп, 9-сы Башҡорт кантоны уряднигы менән рядовойы ебәрелә. Император" әлеге мундирҙы хәрби кешеләрҙең дәрәжәһенә тура килмәй тип табып, Башҡорт ғәскәренең яугир халҡына хасыраҡ булған, казак кейеменә иш булған яңы форманы индерергә юғары бойороҡ бирә. Шулай итеп, Башҡорт ғәскәренә казак кейеме формаһы индерелә. Әммә, мәҫәлән, буҫтау ҡалпаҡ кеүек традицион башҡорт ғәскәри формаһының элементтары ла һаҡлана. Мәгәр хәҙер ул унификациялана. Ырымбур хәрби губернаторы П.К. Эссен башҡорт кантондары начальниктарына "был обмундированиены, айырыуса башҡорттар бығаса төрлө төҫтәге һәм бер төрлө генә булмағанын кейгән, хәҙер яңы раҫланған ҡалпаҡтарҙы мотлаҡ ҡулланыуға индерергә тырышырға" ҡуша.

Рәсәй императорының 1829 йылдың 2 октябрендәге указы менән Башҡорт ғәскәренең ошо хәрби формаһы һәм ҡоралдары өлгөләре раҫлана:

Папаха – түбәһе ҡыҙыл буҫтауҙан, ҡалпаҡ кеүек иттереп дүрт өлөштән тегелә; ҡалпаҡтың тулайым бейеклеге 5 ҡарыш. Уның аҫ яғы 3 ҡарыш киңлегендә ҡара һарыҡ тиреһе менән көпләнгән. Ҡалпаҡтың буҫтауҙан булған өҫкө өлөшөндә, аҫ яғы буйлап, һарыҡ тиреһе ситенән, уртаһында ҡыҙыл һыҙаты булған 1 дюйм киңлегендәге көмөш буйсалар, ә ҡалпаҡтың йөйҙәре буйлап, арҡыс-торҡос итеп, 3/8 дюйм киңлегендәге көмөш буйсалар тегелгән. Ал яҡтағы йөн ҡырпыуына 1 ½ ҡарыш бейеклегендә һәм овал рәүешендәге металл кокарда беркетелгән.

Фуражка аҡ буҫтауҙан. Тирәсе асыҡ-күк төҫтә; тирәсенең ике яҡ ситенән дә һәм фуражканың өҫкө әйләнәһе буйлап ҡыҙыл ҡырпыу ҡуйылған.

Ярымкафтан аҡ буҫтауҙан, торғон яғаһыҙ, ал яҡтан күкрәге асыҡ; күкрәктең яртыһынан алып билгә тиклем ҡаптырмалар менән уң яҡтан һул яҡҡа ҡарай эленә; биленән алып уң яҡ итәге һул яҡтағыһы менән тоташа. Итәгенең һәм кеҫәләренең сите буйлап арҡыры киң арҡыс-торҡостар менән 1 дюйм киңлегендәге көмөш уҡалар тегелгән. Еңдәре киң, ситтәренән ҡырҡып, 4 ҡарыш оҙонлоғондағы асыҡ һәм өҫкә күтәрелгән, ҡыҙыл туҡыма менән йөҙләнгән ҡайтармалар менән тамамлана. Ҡайтармаларҙың сите буйлап көмөш уҡа тегелгән: генералдарҙа – генералса, киңлеге 1 1/8 ҡарыш, штаб-офицерҙарҙа – штаб-офицерҙарса, киңлеге 5/8 ҡарыш; обер-офицерҙарҙың ҡайтармаларында уҡа бөтөнләй юҡ. Эслеге аҡ төҫтә. Итәгенең оҙонлоғо тубыҡҡа тиклем. Яурындарында эполет тағыр өсөн тәғәйенләнгән ¼ киңлегендәге уҡалы погондар тегеп ҡуйылған.

Ярымкафтан парад, байрам һәм йәкшәмбе формаларында эполеттар менән асыҡ күк төҫтәге бишмәт өҫтөнән кейелә.

Эполеттар чиндары буйынса көмөш канителдән. Эполеттың өҫтө тәңкәләр менән ҡапланған, алтын ялатылған полк номеры ултыртылған. Эполеттың аҫҡы көпләнмәһе ҡыҙыл. Эполетты һәм погонды элә торған төймәләре көмөш ялатылған, шыма һәм бәләкәй размерлы.

Бишмәт асыҡ күк төҫтәге буҫтауҙан, торғон яға менән, алдан бәләкәй ырғаҡтар менән элмәккә эленә. Ең ҡайтармалары бишмәт менән бер төҫтә, ләкин казактарҙың кейеме өлгөһөндә. Бишмәттең иҙеүе, ситтәре буйлап яғаһынан алып биленә тиклем бер һыҙатлы арҡыс-торҡостар менән 5/16 ҡарыш киңлегендәге көмөш уҡа тегелгән. Яғаһы һәм ең ҡайтармаларында көмөш уҡа тегелгән: генералдарҙа – генералдар өлгөһөндә, киңлеге 1 1/8 ҡарыш, штаб-офицерҙарҙа – штаб-офицерҙар гусарҙар өлгөһөндә, киңлеге 5/8 ҡарыш; обер-офицерҙар бишмәтенең яғаһында ғына иҙеүе, ситтәре буйлап яғаһынан алып биленә тиклем тегелгән кеүек уҡа ҡуйылған.

Яурындарында көмөш уҡалар тегелгән һәм уларҙың өҫтөнән көмөш канитель менән полк номеры сигелгән ҡыҙыл буҫтау погондар. Погонды элә торған төймәләре көмөш ялатылған, шыма һәм бәләкәй размерлы. Бишмәттең оҙонлоғо тубыҡҡа тиклем. Эслеге бишмәт менән бер төҫтәге стамедтан.

Был бишмәт парад, байрам һәм йәкшәмбе формаларында аҡ ярымкафтан аҫтынан кейелә, ә ябай формала ярымкафтанһыҙ; әгәр ҙә орденһыҙ кейелһә, ул сағында ул элекке сәкмәнде алмаштыра.

Шаровар ҡара-күк буҫтауҙан, ҡыҙыл лампас менән.

Шинель буҙ төҫтәге офицер буҫтауынан, бер үк төҫтәге яға менән. Яғаһының клапаны ҡыҙыл, ҡырпыуһыҙ, оҙонлоғо 3 ҡаршы, киңлеге 1 ¼ ҡарыш һәм клапанының артҡы осонда төймә менән. Яғаһының өҫтөндәге ҡырпыуы һәм эслеге ҡыҙыл төҫтә. Төймәләре көмөш ялатылған, шыма һәм ҙур размерлы.

Плащь буҙ буҫтауҙан, клапаны ҡыҙыл, ҡырпыуһыҙ; генералдар өсөн плащтың ҡырпыуы һәм эслеге ҡыҙыл төҫтә, штаб-офицерҙарҙың плащында ҡырпыу юҡ, ә эслеге буҙ төҫтә.Төймәләре көмөш ялатылған, шыма һәм ҙур размерлы.

Бармаҡлы бейәләйҙәр (бирсәткәләр) ҡыҫҡа, аҡ замшанан эшләнгән.

Итектәр ҡыҫҡа, шпораһыҙ.

Бил портупеяһы (шашкаға) көмөш кавалерия уҡаһынан эшләнгән, арт яғы аҡ сафьяндан. Портупеяның приборы көмөш ялатылған.

Шашка казак өлгөһөндә.

Бөлдөргө (шашкаға) кавалерия өлгөһөндә.

Пистолет казак өлгөһөндә, билдең һул яғынан портупеяға беркетелгән чушкала йөрөтөлә. Чушка ҡара сафьяндан. Чехол асыҡ-күк төҫтәге буҫтауҙан, патронташты тышлауы кеүек нәҙек көмөш уҡа менән тышланған. Пистолеттың шнуры ҡара һәм ҡыҙғылт-һары ебәк ҡатыш көмөштән.

Патронташ артмаҡлы (штаб-офицерҙар һәм обер-офицерҙар өсөн) казактарҙыҡы кеүек, ҡара сафьяндан, 20 патронға иҫәпләнгән; ҡапҡасы 5/8 дюйм киңлегендәге көмөш уҡа менән тышланған. Артмағы 1 1/8 дюйм киңлегендәге көмөш галундан, арт яғы аҡ сафьяндан.

Йүгән һәм эйәр приборы менән казак өлгөһөндә.

Серге казактарҙыҡыса бесемле, ҡара-күк буҫтауҙан. Сергеләге һәм яҫтыҡтағы лампастары ҡыҙыл буҫтауҙан.

Ҡамсы казак өлгөһөндә.

Генералдарға парад формаһы өсөн алда һүрәтләнгән дөйөм генералдарҙыҡына хас тегелгән казак ярымкафтаны һәм форма, айыу тиреһенән тегелгән һәм Андрей йондоҙҙары менән серге. Башҡорт ғәскәренең эске идаралығында хеҙмәт итеүсе чиндар өсөн айырым форма юҡ, улар алды һүрәтләнгән, ғөмүмән, бөтөн Башҡорт ғәскәре өсөн тәғәйенләнгән кейем кейә. Адъютанттар һәм ғәскәр командующийы эргәһендә хеҙмәт итеүсе айырым күрһәтмәләр буйынса чиндар өсөн форма башҡа казак ғәскәрҙәрендә улар өсөн ҡаралған кейем формаһы кеүек булырға тейеш.

Папаха – түбәһе ҡыҙыл буҫтауҙан, ҡалпаҡ кеүек иттереп дүрт өлөштән тегелә. Ҡалпаҡтың тулайым бейеклеге 5 ҡарыш. Уның аҫ яғы 3 ҡарыш киңлегендә ҡара һарыҡ тиреһе менән көпләнгән; ал яҡтағы йөн ҡырпыуына 1 1/8 ҡарыш бейеклегендәге, 6/8 ҡарыш киңлегендәге металл кокарда беркетелгән.
Урядниктарҙыҡына буҫтау түбәһенә сепрәк таҫма тегелгән – йөнлө ҡырпыу тирәләй бер буй итеп ½ ҡарыш киңлегендә, һәм йөйҙәре буйлап, арҡыс-торҡос итеп, ¼ ҡарыш киңлегендә. Эйәккә элгесе ҡара таҫманан, ½ ҡарыш киңлегендә.

Фуражка аҡ буҫтауҙан. Тирәсе асыҡ-күк төҫтә; тирәсенең ике яҡ ситенән дә һәм фуражканың өҫкө әйләнәһе буйлап ҡыҙыл ҡырпыу ҡуйылған.

Ярымкафтан аҡ буҫтауҙан, торғон яғаһыҙ, ал яҡтан күкрәге асыҡ; күкрәктең яртыһынан алып билгә тиклем ҡаптырмалар менән уң яҡтан һул яҡҡа ҡарай эленә; биленән алып уң яҡ итәге һул яҡтағыһы менән тоташа. Иҙеүенең, итәгенең һәм кеҫәләренең сите буйлап 1/8 ҡарыш киңлегендәге ҡыҙыл кизе туҡыма тегелгән. Еңдәре киң, ситтәренән ҡырҡып, 4 ҡарыш оҙолоғондағы асыҡ һәм өҫкә күтәрелгән, ҡыҙыл кизе туҡыма менән йөҙләнгән ҡайтармалар менән тамамлана. Еңдәрендә, арҡаһында һәм иҙеүендә биленә тиклем эслеге киндер туҡыманан.
Яурындарында һары буҫтау өҫтөнә полк номеры ырып яҙылған ҡыҙыл буҫтау погондар.
Погондарҙы элеү өсөн тәғәйенләнгән төймәләре аҡ ҡурғаштан, шыма. Погондарҙағы званиены билдәләү өсөн арҡыры тегелмәләр уҡанан, йәки туҡыма таҫманан.

Урядниктарҙың ең ҡайтармаларының сите буйлап армия өлгөһөндәге көмөш уҡа тегелгән. Борғосоларҙың рәттәр менән ҡыя итеп аҡ таҫмалар тегелгән яурынсалары бар.

Ярымкафтан парад, байрам һәм йәкшәмбе формаларында ҡытайса күк төҫтәге бишмәт өҫтөнән кейелә.

Яурындарында көмөш уҡалар тегелгән һәм уларҙың өҫтөнән көмөш канитель менән полк номеры сигелгән ҡыҙыл буҫтау погондар. Погонды элә торған төймәләре көмөш ялатылған, шыма һәм бәләкәй размерлы. Бишмәттең оҙонлоғо тубыҡҡа тиклем. Эслеге бишмәт менән бер төҫтәге стамедтан.

Бишмәт күк төҫтәге туҡыманан, сите әйләндерелгән торғон яға менән. Алдан бәләкәй ырғаҡтар менән элмәктәргә эленә. Ең ҡайтармалары бишмәт менән бер төҫтә, ләкин казактарҙың кейеме өлгөһөндә. Урядниктарҙың яғаларында һәм ең ҡайтармаларында армия өлгөһөндәге ½ ҡарыш киңлегендәге көмөш уҡа тегелгән, иҙеүенең ситтәре яғаһынан алып биленә хәтлем нәҙек сепрәк туҡыма менән көпләнгән.

Борғосоларҙың яурын погондары һәм яурынсалары аҡ ярымкафтан өсөн тәғәйенләнгәндәргә оҡшаш. Бишмәттең оҙонлоғо билгә хәтлем. Еңдәрендә, арҡаһында һәм иҙеүендә биленә тиклем эслеге киндер туҡыманан. Бишмәт парад, байрам һәм йәкшәмбе формаларында аҡ ярымкафтан аҫтынан кейелә; ябай формала – аҡ ярымкафтанһыҙ.

Шаровар ҡара-күк буҫтауҙан, ҡыҙыл лампастар менән.

Галстук ҡара буҫтауҙан.

Кафтан Башҡорт ғәскәре өсөн раҫланған өлгөләге аҡ буҫтауҙан.

Итектәр ҡыҫҡа, шпораһыҙ.

Патронташ артмаҡлы, казак өлгөһөндә, ҡара юфт күндән – рядовойҙар өсөн 40 патронлыҡ, урядниктар һәм борғосолар өсөн – 20 патронлыҡ. Артмаҡ ҡара ялтыр күндән, 6/8 ҡарыш киңлегендә.

Портупея (шашкаға) билгә тағылмалы, эшкәртелмәгән күндән, 6/8 ҡарыш киңлегендә, еҙ прибор менән.

Шашка казактарҙыҡы кеүек.

Мылтыҡ (тик рядовойҙар өсөн генә) казак өлгөһөндә, погонлы ҡара төҫтәге эшкәртелмәгән ҡайышлы, киңлеге 6/8 ҡарыш, уң яурын аша араҡала аҫып йөрөтөлә.

Һөңгө (тик рядовойҙар өсөн генә) казактарҙыҡы кеүек, ҡара төҫтәге һапта.

Пистолет казак өлгөһөндә; билгә һул яҡтан портупеяға беркетелгән чушкала йөрөтөлә.

Чушка ҡара ялтыр күндән; чехол асыҡ-күк төҫтәге буҫтауҙан, ҡара таҫма менән тышланған.

Пистолет шнуры – ҡыҙыл йөндән, рядовойҙар менән борғосоларҙа арт яҡтан шундай уҡ сәсәк менән, урядниктарҙың сәсәге аҡ, ҡыҙғылт-һары һәм ҡара төҫтәрҙә.

Борғо (борғосолар өсөн) кавалериялағы кеүек, борғолар өсөн тәғәйенләнгән шнур менән.

Йүгән менән эйәр казак өлгөһөндәге, прибор менән. Яҫтыҡлы серге казак өлгөһөндә, ләкин яҫтығы буҫтау урынына ҡара күндән.

Ҡамсы – казактарҙыҡы кеүек.

Түбәнге чиндарға ҡыш ваҡытында ярымкафтан, йәки бишмәт өҫтөнән ҡыҫҡа тун кейергә рөхсәт ителә, ә йәй көнө өйҙә саҡта, йәки лагерҙа булғанда аҡ китель менән йөрөргә була.

XIX быуат уртаһына Рәсәй империяһы көнсығышта Тымыҡ океанға барып етә, ә көньяҡта ҡырғыҙ-ҡайсаҡ (ҡаҙаҡ) урҙаһын үҙенә ҡуша. Шуның һөҙөмтәһендә Башҡортостан Рәсәйҙең эске биләмәһенә әйләнә һәм башҡорттарҙың Ырымбур линияһы буйынса ғына түгел, Себер линияһы буйынса ла сик буйы хеҙмәтен үтәүенә ихтыяж ҡалмай.

1863 йылдың 14 майындағы "Башҡорттар тураһында положениен..." һәм 1865 йылдағы батша указы менән Башҡортостанда кантон идараһы системаһы бөтөрөлә, һөҙөмтәлә Башҡорт иррегуляр ғәскәре лә бөтөрөлә. Башҡорттар хәрби-казак сословиеһынан граждан сословиеһына күсерелә.

Шулай булыуға ҡарамаҫтан, батша хөкүмәте башҡорттарҙың хәрби хеҙмәткә әүәҫлеген онотмай һәм уларҙың ошо сифатын файҙаланырға тырыша. Шулай, хәрби ведомствоның 1874 йылдың 6 июлендә Башҡорт эскадронын төҙөү тураһында ҡарары барлыҡҡа килә. Унда былай тиелә: "Император Ғәли йәнәптәре ошо йылдың июленең 6-сы көнөндә Юғары бойороҡ бирҙе:

1. «Башҡорт эскадроны» атамаһы аҫтында Ырымбур округында айырым эскадрон булдырырға.

2. Эскадронға айырым теҙмә буйынса формалы кейем һәм кәрәк-яраҡ бирергә. Эскадрондың бөтөн чиндарын да казак өлгөһөндәге тиҙ атыусы мылтыҡтар менән ҡоралландырырға. Эйәр-өпсөн һәм ат өсөн кәрәк-яраҡты ла казактарҙыҡы кеүекте бирергә, әммә өлгөләр менән ҡыҫмаҫҡа.

Башҡорт эскадроны Ырымбур хәрби округы штабы начальнигы ҡарамағында була. Уның кейем формаһы Ырымбур казак ғәскәре униформаһы нигеҙендә эшләнә һәм ошоларҙан ғибәрәт була: «Кәпәсе ҡаты йөнлө ҡара бәрәс тиреһенән, бейеклеге – 3 ҡарыш, мундиры ҡара буҫтауҙан, уға юбка тегелгән, бейеклеге – 6 ҡарыш, иҙеүе һәм итәгенең сите буйлап зәңгәр таҫма тегелгән (офицерҙарҙыҡына араһы үтә күренмәле уҡа тегелгән), погондары зәңгәр буҫтауҙан, ҡара-күк төҫтәге шароварҙары йөйө буйлап зәңгәр таҫмалы (офицерҙарҙыҡы уҡа менән), шинелдәре һәм плащтарының яғаларындағы клапандары – зәңгәр, төймәләре аҡ металдан – шыма».

1874 йылдың 23 октябрендә Башҡорт эскадроны чиндарын Ырымбур казактарынан айырыу өсөн шинелдәренең яғаларына клапандар ҡуйыла һәм фуражкаларының маңлай тирәсе зәңгәр менән ҡырпыулы ҡара төҫтә була.

1875 йылда Башҡорт эскадронының штаб-офицерҙары һәм обер-офицерҙарына хеҙмәттән тыш кейеү өсөн ҡара төҫтәге сюртуктар, ҡабырға яҡ йөйҙәре асыҡ-күк ҡырпыулы буҙ-күк төҫтәге шароварҙар һәм маңлай тирәсе асыҡ-зәңгәр менән ҡырпыулы ҡара төҫтәге фуражкалар бирелә.

Шул уҡ 1875 йылда Башҡорт эскадроны дивизионға әйләндерелә. Башҡорт дивизионын уңышлы комплектациялау хәрби министрҙы уны полкка тиклем киңәйтеүгә санкция биреүгә этәрә. Хәрби министрҙың 1878 йылдың 30 мартындағы бойороғонда былай тиелә: «Башҡорт атлы полкының тәғәйенләнеше; а) үҙ аты менән хеҙмәткә алыныусы башҡорттарҙы өйрәтеү һәм б) һуғыш ваҡытында Башҡорт атлы частарын булдырыу өсөн кадрҙар булып хеҙмәт итеү». Полктың яугирҙары казактарҙың өлгөһөндәге кейем кейә. 1880 йылдың 4 ноябрендә Башҡорт атлы полкының бөтөн чиндары өсөн дә «йөйҙәре элеккесә тегелмәле буҙ-күк төҫтәге шароварҙар» индерелә.

1878 йылда Одесса ҡалаһында үткән смотрҙа Башҡорт атлы полкы император Александр II рәхмәтенә лайыҡ була. Ләкин Рәсәй тәхетенә император Александра III менеп ултырғандан һуң бер йыл үткәс, 1882 йылдың 24 июлендә, "Һуғыш ваҡытында Башҡорт атлы милицияһы йыйыла" тигән шарт менән полк тарҡатыла.

Граждандар һуғышы осоронда 1920 йылда Рәсәйҙең көнсығышында аҡтар лагерында "башҡорт казак кейеме" үҙенсәлекле үҫеш ала. Ул башҡорт етәкселәре һәм офицерҙарының Рәсәйҙең Көнсығыш сите Ҡораллы көстәре башкомандующийы генерал-лейтенант Г. М. Семеновтың ярҙамында Башҡорт казак ғәскәрен төҙөргә маташыуына бәйле була.

Адмирал Колчактан айырмалы Семёнов айырым Башҡорт ғәскәрен төҙөү идеяһына ыңғай ҡарай. 1920 йылдың 22 июнендә Чита ҡалаһында уның 457-се бойороғо менән Рәсәйҙең Көнсығыш ситенең башында Мөхәммәт-Ғәбделхәй Ҡорбанғәлиев торған Башҡорт хәрби-милли идаралығы булдырыла. Яңы орган "казак ғәскәрҙәренең ғәскәри хөкүмәттәре менән тиң нигеҙҙә" ойошторола. Уның рәйесе Башҡорт ғәскәренең ғәскәр атаманы хоҡуҡтарына эйә була, ә хәрби хеҙмәткәр башҡорттарға Ырымбур казаклығына ҡарата ҡулланылған хоҡуҡтар бирелә. «Башҡорт казак хөкүмәтенең» төп бурысы башҡорттар менән эске идаралыҡ һәм Башҡорт ғәскәрен төҙөү була. Был осорҙа Байкал аръяғының төрлө ғәскәри формированиеларында 2 мең тирәһе башҡорт була.

1920 йылдың 11 авгусында атаман Семёновтың 543-сө бойроғо менән Башҡорт ғәскәренең кейем формаһы раҫлана. Униформаны Семёнов штабында башҡорттарҙың вәкиле булып хеҙмәт иткән полковник С. Г. Бикмәйев эшләй. Бойроҡта, хәрби форма "1862 йылға тиклемге Башҡорт ғәскәрендә ҡулланылған төҫтәрҙең: йәшел - бөтөн мосолмандар өсөн дә дөйөм төҫ, һәм күк - башҡорттарҙың милли төҫө мәғәнәһенә ярашлы " эшләнә, тиелә. Униформа ошо предметтарҙан тора:

1. Элекке башҡорт кейеме өлгөһөндәге түбәһе күк һәм ҡырпыулы ҡара һай папаха, һалдаттарҙа (егеттәрҙә) - йәшел нәҙек таҫмалы, офицерҙарҙа – көмөш уҡалы.

2. Парад мундиры (бишмәт) ҡара-күк төҫтәге буҫтауҙан, Кавказ бишмәте бесемендә. Яғаһының - өҫкө һәм аҫҡы яғының, итәге-иҙеүенең - өҫкө һәм аҫҡы яғының, ҡабырғаларындағы ҡырҡылмаларының, еңдәренең һәм уның ҡырҡылмаларының ситтәре ҡаймалы: һалдаттарҙыҡы – йәшел нәҙек таҫма менән, офицерҙарҙыҡы – аралары үтә күренмәле көмөш уҡа менән. Күкрәгендә черкестарҙың өлгөһөндәге һәр яҡлап өҫкә һәм аҫҡы ситтәре буйлап шундай уҡ таҫма менән ҡайылған 15 патронға иҫәпләнгән патрон оялары.

3. «Ирекле төҫтәге буҫтауҙан» тегелгән нәҙек таҫма менән ҡайылмаған бишмәт ҡыр формаһы булып тора. Өҫкө яғының сите дөйөм ҡабул ителгән көмөш уҡа менән ҡайылған.

4. 1920 йыл өлгөһөндәге поход күлдәге артабанғы үҙгәрештәр менән: яғаһы тура, күкрәгендә ике яҡтан да 15-шәр патронға иҫәпләнгән патрон оялары. Еңенең ҡайтармаһы йәшел таҫма менән тышлана.

5. Йәшел петлицалар менән дөйөм өлгөләге шинель.

6. Казак өлгөһөндәге шароварҙар, һалдаттарҙа – йөн таҫманан эшләнгән йәшел лампаслы, офицерҙарҙа – лампасы көмөш уҡанан.

7.1881 йыл өлгөһөндәге билбау. Һалдаттарҙа – ластиктан, офицерҙарҙа – ебәктән. Көндәлек формаға ирекле йыйылмалы Кавказ өлгөһөндәге билбау тейешле.

8. Күлдәк өсөн погондар ҡайһы бер үҙгәрештәр менән 1912 йылғы өлгөлә: ситтәре йәшел кант менән. Погондарға трафарет менән йондоҙло ярым ай ҡуйыла, түбәнерәк Башҡорт ғәскәренең хәрби хеҙмәткәрен билдәләүсе ғәрәпсә "Б" хәрефе. Һалдаттарҙа эмблема менән "Б" хәрефе – һары төҫтә, офицерҙарҙа – һары ебәк еп менән сигелгән. Шул уҡ ваҡытта офицерҙарҙың погоны аралаш үтә күренмәле күк төҫтәге арҡыс-торҡостар менән. Һалдаттарҙың ҡара-күк буҫтауҙан тегелгән йәшел ҡырпыулы бишмәтенә – трафарет менән һары төҫтә мосолман символикаһы һәм "Б" хәрефе төшөрөлгән погондар, офицерҙарға көмөш уҡанан эшләнгән аралаш үтә күренмәле күк төҫтәге арҡыс-торҡостар менән, ситтәре йәшел кантлы, ә эмблемаһы менән хәрефе алтын еп менән сигелгән погондар тейеш. Урядниктарҙа еңгә тегелмә – йәшел таҫманан, вахмистрҙарҙа – көмөш уҡанан.

9. Шулай уҡ Башҡорт ғәскәре формаһына Азия башлығы, Кавказ өлгөһөндәге портупея, парад формаға ябынма (бурка) тейеш була. Бер үк ваҡытта парад формаһы менән милли баш кейеме түбәтәй кейеп йөрөгә рөхсәт ителә. Офицерҙарға һалҡын ҡоралдарҙан 1883 йылғы өлгөләге Азия шашкаһын тағып йөрөгә рөхсәт ителә.

Башҡорт казак униформаһын эшләгән саҡта Башҡорт ғәскәренең 1857 йылғы өлгөһөндәге формалы кейеме нигеҙ итеп алына. Уға күк төҫ һәм мосолман символикаһы кеүек 1918 йылғы Башҡорт армияһының формалы кейеменең ҡайһы бер элементтары күсерелә. Ләкин үҙенең яңы нәмәләре лә була, мәҫәлән – погондарҙа ғәрәпсә "Б" хәрефе рәүешендәге айырма билдәһе.

Әммә Байкал аръяғы башҡорт хәрби хеҙмәткәрҙәре өсөн формалы кейем тураһында бойороҡ аҙағына хәтлем тормошҡа ашырылмай ҡала, сөнки аҡ офицерҙар Башҡорттарҙың хәрби-милли идаралығына Башҡорт ғәскәрен төҙөү эшендә төрлөсә ҡаршылыҡ күрһәтә. Һөҙөмтәлә 1920 йылдың ноябрендә идаралыҡ тарҡатыла.

Шулай итеп, башҡорт казак кейеме башҡорттарҙың Рәсәй империяһында хәрби хеҙмәте һәм башҡорт частарының Граждандар һуғышында ҡатнашыуына бәйле күп быуатлыҡ тарихҡа эйә.