Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Ҡашмау – 

башҡорт ҡатындарының сәйлән-мәрйендәр, аҡыҡ, көмөштән һуғылған тәңкәләр, көмбәҙҙәр һәм суҡтар менән биҙәлгән, елкәнән арҡа буйлап биҙәкле оҙон яҫы «ҡойроҡ» – арҡалыҡ (олон) тегелгән милли баш кейеме.

Ҡашмау һүҙе ҡаш+бау – 'маңлай бәйләүесе' тигәнде аңлата.

ҠАШМАУ ЭТНОГРАФИК ХЕҘМӘТТӘРҘӘ

Немец ғалимы, этнограф, энциклопедист П. Палластың XVIII быуатта ҡашмау тураһында яҙған хеҙмәте иң боронғо сығанаҡтарҙың береһе булып иҫәпләнә. Ул ҡашмауҙы ваҡ көмөш тәңкәләр менән биҙәлгән чашбау (сәс+бау) тип бирә. Автор һүрәтләүенсә, был баш кейемен таҫтар өҫтөнән кейәләр һәм эйәк аҫтынан үңербау менән беркетеп ҡуялар.




Күкрәксә һәм ҡашмау кейгән башҡорт ҡатындары. Палластың сәйхәтнамәһенән. 1770 – 1771 йй.




Билдәле рус ғалимы И. Лепехин хеҙмәтендә лә ҡашмау тураһында тулы ғына мәғлүмәт табырға мөмкин. Ул был баш кейеменең атамаһын ҡашпау тип бирә.

Был баш кейеме, татар ҡатындарыныҡы кеүек үк, ҡашпау тип атала. Бары тик түбәһенә осло итеп тегелгән өҫтәмә япмаһы булыуы менән генә айырыла. Ҡашпауҙың арты яҡлап, көмөш тәңкәләр менән биҙәлгән, ҡойроҡ төшөрөлә.
И. Лепехин,
ғалим-энциклопедист, сәйәхәтсе, лексикограф, Петербург фәндәр академияһы академигы
Билдәле тарихсы-этнограф С. И. Руденконың «Башҡорттар» тигән фундаменталь хеҙмәтендә ҡашмау тураһында бай материал бирелә. Ул ҡашмауҙың төҙөлөшөн ентекле һүрәтләй. Ғалим яҙмаларынан XX быуат башында ҡашмауҙы бөтә башҡорттар ҙа кеймәүе асыҡлана: «Бөгөнгө көндә башҡорттар йәшәгән төйәктең көньяғында, башлыса, меңдәр, табындар, юрматылар, инйәр-ҡатайҙар, тамъян-түңгәүерҙәр, бөрйәндәр һәм ҡыпсаҡтар ҡашмау кейә. Бынан яҡынса егерме йылдар элек үҫәргәндәр, тамъяндар, күбәләк-теләүеттәр, ә унан да алдараҡ ҡара табын-барындар, әйлеләр, көҙәйҙәр һәм ҡаңлылар был баш кейемен йөрөткән».
ҠАШМАУ МУЗЕЙҘАРҘА
Бөгөнгө көндә, башҡорттарҙың башҡа боронғо баш кейемдәре менән бер рәттән, башҡорт ҡатындары бик борондан кейгән был милли баш кейеме Рәсәй этнография музейҙарында һаҡлана.
Милли кейемдәге портрет. Башҡорттар (1908). Рәсәй фәндәр академияһының Бөйөк Петр исемендәге антропология һәм этнография музейы (Кунсткамера). Круковский М. А.
Милли кейемдәге ҡатындар (ике ҡатын). Башҡорттар (1908). Рәсәй фәндәр академияһының Бөйөк Петр исемендәге антропология һәм этнография музейы (Кунсткамера). Круковский М. А.
Милли кейемдәге башҡорт ҡатыны портреты. Башҡорттар (1908). Рәсәй фәндәр академияһының Бөйөк Петр исемендәге Антропология һәм этнография музейы (Кунсткамера). Круковский М. А.
Рәсәй этнография музейы экспонаты. Санкт-Петербург ҡ.
Рәсәй фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгенең Этнологик тикшеренеүҙәр институтының Археология һәм этнография музейы экспонаты. Өфө ҡ.
Башҡортостан Республикаһының Милли музейы экспонаты. Өфө ҡ.
ҠАШМАУҘЫҢ ТЕГЕЛЕШЕ ХАҠЫНДА
Ҡашмау ике өлөштән тора: башлыҡ һәм ҡашмау ҡойроғо (ҡайһы бер яҡтарҙа олон тип тә йөрөтәләр). Билдәле этнограф С. И. Руденко ҡашмауҙың төҙөлөшөн бик ентекле һүрәтләп биргән.
«Ҡашмауҙың башлығын, түбә өлөшөндә тишек ҡалдырып, киндерҙән тегәләр һәм ҡыҙыл туҡыма менән тышлайҙар. Түбәһендәге тишек тирәләп мәрйен, ике рәт ваҡ көмөш тәңкәләр теҙәләр. Ҡашмауҙың башлығы тотош мәрйендән эшләнә.

Ике сикәһенән мәрйендәрҙән торған суҡлы таҫма төшөрөлә. Суҡлы таҫманың аҫҡы өлөшөнә сулпылар тағалар, ә уртаһына һәм ҡырҙарына өс йә биш көмөш суҡтар беркетәләр. Ҡашмауҙың артҡы яғын мәрйен менән ҡапламайҙар, эре көмөш тәңкәләр йәки семәрле ҡаш тегәләр.

Ҡашмау ҡойроғо, ғәҙәттә, ҡыҙыл буяҡҡа буялған йөн туҡыманан йәки буҫтауҙан эшләнә. Эслеге күп осраҡта киндерҙән яһала. Ҡайһы бер осраҡта ҡыҙылға буялған киндерҙән йәки һатып алынған туҡыманан да тегәләр. Ҡойроҡтоң киңлеге 15 см тирәһе була. Ҡойроҡтоң ике ситенә ҡортбаш ҡабырсағы тегәләр. Уртаһына билдәле бер геометрик фигуралар (шаҡмаҡ, ромб, өсмөйөш) формаһында төрлө төҫтәге сәйлән тегелә. Ҡойроҡтоң осона йөндән эшләнгән төрлө төҫтәге суҡлы таҫма тағалар. Ҡашмауҙы ҡаптырма менән эләктереп ҡуялар».


С.И. Руденко,
этнограф, тарихсы, археолог, башҡорттарҙың ышаныуҙары һәм этнографияһы буйынса ғилми хеҙмәттәр авторы (1885–1969)
БӨГӨНГӨ ҠАШМАУ БОРОНҒОҺОНАН НИМӘҺЕ МЕНӘН АЙЫРЫЛА?
Бөгөнгө көндә оҫтабикәләр ҡашмау өсөн тәңкә-мәрйендәрҙе беркетерлек тотороҡло тауар ала. Ул ҡыҙыл ситса йәки ебәк менән тышлана. Ҡашмауҙың башлығы ла, ҡойроғо ла орнаменттар менән биҙәлә. Өҫтөнән тәңкә-мәрйендәр, сәйләндәр, ҡортбаштар менән тегелә. Ҡашмауҙың башлығы тотош мәрйендән эшләнә. Маңлай уратып тәңкә тегелә (тәңкә баҫыу тип тә әйтәләр) йәки маңлайса тип йөрөтөлгән бәйләүесе ҡуйыла. Ике сикәһенән сылбыр һырғалар, оҙон сулпылар ҡуйыла. Күреүебеҙсә, башлыса, ҡашмау үҙенең төп тегелешен юғалтмаған. Оҫтабикәләр ҡашмау тегеү тәртибен боҙмаҫҡа, һаҡларға тырышалар. Тик ҡайһы бер орнаменттар ғына ниндәйҙер кимәлдә үҙгәреү кисергән.

Мәҫәлән, Руденкола әйтелгән геометрик фигуралар бөгөнгө көндә төрлө биҙәктәр (ҡусҡар) менән алыштырылған осраҡтар күҙәтелә. Шулай уҡ бөгөнгө көндә ҡашмауҙың түбәһен ябыҡ итеп тегеү ҙә хас. Ҡашмау түбәһен ни өсөн асыҡ ҡалдырыу тураһында ғалимдар араһында бер төрлө генә фекер юҡ.

Хәҙер ҡашмау теккәндә, ҡыҙыл мәрйен генә түгел, аҡ ынйыны ла ҡулланалар. Бөгөнгө көндә ҡашмау теккән оҫтабикәләр күп түгел. Ҡашмау тегеү бик сетерекле һәм ҙур оҫталыҡ талап иткән эш. Бигерәк тә биҙәктәрҙе төшөрөү иғтибарлы булыуҙы талап итә.
ҠАШМАУ ТЕГЕҮ СЕРҘӘРЕ
БСТ телеканалындағы «Орнамент» программаһында ҡашмауҙы боронғо традициялар буйынса тегеү мәсьәләләре ҡарала.


Сәрүәр Суринаның шәхси каналынан алынған видеоматериал
Ҡашмау – туй йолаһы атрибуты
Борон ҡашмау, кейәүгә сыҡҡан ҡатындарҙың баш кейеме булыуҙан тыш, туй йолаһының төп атрибуты булып та торған. Туй ваҡытында йәки туйҙан һуң ҡәйнә йәш килендең таҡыяһын (башҡорт ҡыҙҙарының милли баш кейеме) сисеп, уның урынына янып торған ҡыҙыл төҫтәге ауыр ҡашмау кейҙергән.

Туй фольклорында, Р. Ә. Солтангәрәева бик дөрөҫ билдәләүенсә, был баш кейеме бик ҙур мәғәнә белдергән. Шуға күрә лә башҡорт оҫтабикәләре ҡашмауҙы, һәр бер өлөшөнә ҙур иғтибар биреп, ентекле уйлап теккәндәр. Мәҫәлән, ҡашмау ҡойроғондағы ромб формаһындағы сәйлән нағыш бер бөтөнлөк символы булып иҫәпләнгән. «Ир – ҡатын», «ер – күк», «ҡояш – ай» кеүек ике ҡапма-ҡаршылыҡтың берҙәмлеген белдергән.
Фотоһүрәттәр Фатима Янбаеваның шәхси альбомынан алынды
ҠАШМАУ ҺАҠЛАУ КӨСӨНӘ ЭЙӘ
Ҡашмау төрлө һаҡлау функцияларын башҡара, тип иҫәпләгән борон башҡорттар. Был башлыҡтың һәр атрибуты уйлап, тәрән мәғәнә менән эшләнгән. Ҡашмау өсөн ҡулланылған төрлө ҡиммәтле таштарҙың һәр береһе ниндәйҙер көскә эйә, тип ҡаралған.

Мәҫәлән, мәрйен йөрәкте дауалауҙа ярҙам итә, тип иҫәпләгән борон башҡорттар. Ҡашмау ҡойроғо төрлө насар ҡараштарҙан, ә сылт-сылт итеп зыңлап торған тәңкә тауышы алама көстәрҙән һаҡлаған.
ҠАШМАУ БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ЙЫРҘАРЫНДА
Башҡорт халыҡ йырҙарында башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының, тышҡы матурлығынан тыш, кәүҙәһенә килешеп кенә торған башҡорт милли кейемдәренә лә ҙур иғтибар бүленә.
Зарифа
(Башҡорт халыҡ йыры)

Ситтән килгән йәш егеткә
Димләгеҙ һөйгәнен,
Алтын йөҙөк, ҡуш беләҙек,
Селтәр, ҡашмау кейгәнен.
Сәҙе буйы
(Башҡорт халыҡ йыры)

Сәҙе буйыҡайы бигерәк йәмле –
Ата-бабаларым ҡышлауы.
Көмөш тәңкәләрен сылтырата
Йәш киленкәйҙәрҙең ҡашмауы.
Улай оҡшамай
(Башҡорт халыҡ йыры)

Димлә ҡыҙҙың матурын да,
Егет үҙе һөйгәнен,
Алтын йөҙөк, ҡуш беләҙек,
Селтәр, ҡашмау кейгәнен.
СОВЕТ ОСОРОНДА ҠАШМАУҘЫҢ ЯҘМЫШЫ
Совет осоронда, бигерәк тә колхоздар төҙөлә башлағас, башҡорт ҡатындары үҙҙәренең ҡашмау-һаҡалдарын, көмөш биҙәүестәрен трактор һатып алыу өсөн дәүләткә тапшырғандар. Күпмелер өлөшөн Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында фронтҡа ярҙамға биргәндәр.
БӨГӨНГӨ КӨНДӘ ҠАШМАУ

Башҡорт милли кейемдәрен, шул иҫәптән ҡашмауҙы, тергеҙеү, уны популярлаштырыу буйынса «Ағинәй» йәмәғәт ойошмаһы ҙур эштәр башҡара.
Видео Башҡортостан ДТРК сайтынан. Хәбәрсеһе – Маргарита Ғафарова.
Бөгөнгө көндә «Ҡашмау» ижади берләшмәһе милли кейемдәрҙе тегеү, тергеҙеү һәм популярлаштырыу менән әүҙем шөғөлләнә

Республика халыҡ ижады үҙәге белгесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Гөлгөнә Баймырҙина башҡорт милли кейемдәрен популярлаштырыу өҫтөндә әүҙем эшләгән белгестәребеҙҙең береһе. Оҫтабикә бөгөнгө көндә башҡорт милли кейемдәрен традицияға ярашлы тегеү буйынса семинарҙар, оҫталыҡ дәрестәре алып бара.
Гөлгөнә Баймырҙина
«Милли кейем теккәндә мотлаҡ боронғолоҡто һаҡларға тейешбеҙ. Стилизация менән мауығырға кәрәкмәй».
Бөгөнгө көндә ҡашмауҙы төрлө фольклор коллективтарында күрергә мөмкин. Башҡорт милли кейемдәрен, шул иҫәптән ҡашмауҙы тергеҙеү, популярлаштырыу буйынса бик күп эштәр алып барыла.
Ҡулланылған әҙәбиәт:
1. Башкирское народное творчество: Песни и наигрыши / Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова. — Уфа: Башкнигоиздат, 1983.
2. Лаббе П. По дорогам России от Волги до Урала. — Париж, 1905.
3. Лепёхин И. И. Дневные записки путешествия доктора и Академии наук адъюнкта Ивана Лепёхина по разным провинциям Российского государства в 1768 и 1769 году. Часть 1. — СПб., 1771.
4. Паллас П.С. Путешествие по разным провинциям Российского Государства. — СПб. 1773-1788.
5. Руденко С.И. Башкиры. Историко-этнографические очерки. — Уфа, 2006.
6. Султангареева Р.А. Башкирский свадебно-обрядовый фольклор. — Уфа, 1994.
© Сөләймәнова Р. Ә., автор-төҙөүсе, 2020