Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК

БашҠОРТ ХАЛЫҠ ЙЫРЫ

«ҠАРА ЮРҒА»




«Йыр өсөн матур сюжет», ‒ шулай һүрәтләй йырҙың барлыҡҡа килеү тарихын танылған фольклорсы, йырсы, ҡурайсы Ғата Сөләймәнов.
Башҡорттар борон ырыу-ырыу
булып йәшәгән осорҙарҙа ырыуҙар араһында башҡорт егеттәре матур кейенеп, яҡшы аттарға менеп, ҡыҙ күҙләгәндәр. Шул арҡала ҡоҙа булышҡандар. Ырыуҙар араһында туғанлыҡ, татыулыҡ көсәйә барған. Был һәр ырыу өсөн ҙур шатлыҡ, дан ҡаҙаныу булып һаналған.

Фотограф: Андрей Липов. Һүрәт сығанағы: pinterest.com

Ниндәй төбәктә булғандыр был хәл, билдәһеҙ, ҡыпсаҡ ырыуында булған ваҡиғалыр, моғайын.
Бер кешенең ҡара юрғаһы һәм бейәһе була. Юрға бәйгеләрҙә ал бирмәй, барса халыҡ уның менән һоҡлана. Хужаның улы икенсе ырыуҙан һылыу ҡыҙға ғашиҡ була.
Ул уға яусы ебәреп ҡарай, әммә ҡыҙҙың ата-әсәһе
уға кейәүгә биреүгә ҡырҡа ҡаршы була. Ҡыҙ
ата-әсәһенең һүҙенә ҡаршы бара алмай. Бер заман
егет менән ҡыҙ килешеп, хәйләгә бара. Ҡара юрғаны эйәрләп, егет уны ҡыҙҙың атаһының һарыҡ көтөүенә ебәрә.
Бер аҙ ваҡыт үткәс ҡыҙ атаһынан шул юрғала һыбай
йөрөп килергә рөхсәт һорай. Атаһы риза була, ҡыҙ
атҡа менеп ултырыу менән йылғыр юрға уны хужаһының улына илтә.
Килеп еткәс тә юрға ҡыҙға төшөргә бирмәй,
егет юрғаны маҡтай башлай:
Ҡара юрға
Йоморо матур тояғыңды дағаларбыҙ, юрғам,
Ҡырас матур ялдарыңды уҡаларбыҙ, юрғам.
Өҫтөңдәге һылыуыңды төшөр инде, юрғам.
Һайт, ҡара юрғам, тайт, ҡара юрғам.
Башыңдағы йүгәнеңде көмөшләрбеҙ, юрғам,
Ҡара-ҡырпыу үңлегеңде нағышларбыҙ, юрғам.
Өҫтөңдәге һылыуыңды төшөрсө әле, юрғам.
Һайт, ҡара юрғам, тайт, ҡара юрғам.
Дуға кеүек муйыныңды иркәләрмен, юрғам,
Түшәк кеүек һыртҡайыңды ҡырғыслармын, юрғам.
Өҫтөңдәге һылыуыңды төшөр инде, юрғам.
Һайт, ҡара юрғам, тайт, ҡара юрғам.
Шунан һуң ғына юрға
хужаһына килеп, ҡыҙҙы
төшөрөү мөмкинлеген бирә.
Шулай итеп, «Ҡара юрға»
йыры тыуа.
«Ҡара юрға» йыры тәү башлап академик И. И. Лепехиндың «Продолжение дневных записок путешествия доктора и Академии наук адъюнкта Ивана Лепехина по разным провинциям Российского государства в 1770 году» ч. 2 (С-Пб., 1772) китабында иҫкә алына. Академик Иван Лепехин Рәсәй буйынса сәйәхәт итеп, башҡорт ауылдарында туҡтай һәм башҡорт халыҡының көнкүрешен һүрәтләй.

Иван Иванович Лепёхин

(1740–1802)

Сәйәхәтсе

«
60 йәштәр тирәһендәге ҡарт иң яҡшы йыраусы иҫәпләнә, дөрөҫөн әйткәндә, беҙ ҙә уны ҙур теләк менән тыңланыҡ. Йыраусы йырлағанда тауышын үҙгәртеп һәм хәрәкәттәр ярҙамында төрлө ваҡиғаларҙы күҙ алдына баҫтырҙы: бына ул яуға инә, дошмандарын ҡыра, яраланған дуҫтарына ярҙам итә. Быларҙы ул иҫ киткес оҫта итеп һүрәтләй, ирекһеҙҙән, уны тыңлаусыларҙың күҙенән йәштәр аға. Кинәт һағыш ҡыуанысҡа әйләнә, ҡарт күңелсәкләнеп, «Ҡара юрға» исемле дәртле көйҙө һуҙа. Был йыр уларҙа иң дәртлеһе иҫәпләнә. Ҡарт, йырҙы көйләп, тыпырлатып баҫа: бында инде ысын башҡорт байрамы башлана...
»
«Ҡара юрға» йыры тәүге тапҡыр XIX быуаттың 30-сы йылдарында шул осор Ырымбур яҡтарында һөргөнгә ебәрелгән композитор А. А. Алябьев тарафынан яҙып алына һәм тауыш һәм фортепиано өсөн эшкәртелә
А. А. Алябьев
Рус композиторы, пианист, дирижер
«Ҡара юрға» легендаһының инструменталь варианты тәү башлап
этнограф, фольклорсы С. Г. Рыбаков тарафынан 1894 йылда Орск өйәҙе Темәс ауылынан ҡурайсы Бирғәле һәм Кананикольск заводынан Иван Лоҡмановтан яҙып алына. Яҙмалар уның «Урал мосолмандарының музыкаһы һәм йыры көнкүреш очерктары» китабында баҫылып сыға.

1909 йылда «Ҡара юрға» йыры легендаһын башҡорт яҙыусыһы
Зыя Ибраһим улы Өммәти (1885–1943) үҙенең
«Башҡорттарҙың, типтәрҙәрҙең йырҙары, бәйеттәре» китабында баҫтырып сығара.
Ғәлимов Айҙар Ғәни улы
Башҡортостан Республикаһының һәм Татарстан Республикаһының халыҡ һәм атҡаҙанған артисы. Башҡортостандың Халыҡтар дуҫлығы ордены кавалеры.

Радик Арыҫлан улы Гәрәев
Опера һәм эстрада йырсыһы, РСФСР-ҙың һәм Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы, Халыҡ-ара сәнғәт академияһы
ағза-корреспонденты.

Роберт Юлдашев ‒ ҡурайсы-виртуоз,
Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы.
Азамат Тимеров – йырсы,
Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы.
Ҡулланылған әҙәбиәт:

1. И. И. Лепехин «Продолжение Дневных записок путешествия доктора и Академии наук адъюнкта Ивана Лепехина по разным провинциям Российского государства в 1770 год». Ч. 2 , 1772.
2. С.Г. Рыбаков «Урал мосолмандарының музыкаһы һәм йыры көнкүреш очерктары», 1897.
3. Ғ.З. Сөләймәнов «Башҡорт халыҡ йырҙары йыйынтығы. Ҡулъяҙма». Өфө, 1947.