Үрҙә әйтелгән музыкант-этнографтың һүҙҙәре менән килешмәйенсә булмай. Сөнки башҡорт халыҡ йырҙары – ул, һәр кем ышанған, бер ниндәй яҙмала сағылмаған, илһамландырған һәм халыҡта йәшәгән байлыҡ.

1901 йылда Башҡортостанда халыҡ йырҙарын йыйған Венгрия ғалимы Вильмош Прёле «башҡорттар шиғри һәм музыкаль һәләтле халыҡ булараҡ билдәле һәм уларҙың йырҙары күрше төбәктәрҙә йырланыла» тигән һығымтаға килгән.

Филология фәндәре кандидаты Резида Хисаметдиновының «Башҡорт халыҡ йырҙарындағы тел һәм стиль үҙенсәлектәре» исемле китабында башҡорттарҙың лирик әҫәрҙәрендә йәшәү мәғәнәһе тураһында фәлсәфәүи фекерҙәр барлығы хаҡында әйтелә. Уларға музыкаль һәм шиғри тасуирлыҡ, структура формалары, алымдары сараларының күплелеге, тематик йөкмәткеһенең байлығы һәм төрлөлөгө, дөйөмләштереү киңлеге хас. Бөтә был сифаттар лирик йырға башҡорт халҡының йыр ижадындағы төп жанрҙарҙың береһенә әйләнергә мөмкинлек бирҙе.

Үҙенең эстәлеге һәм социаль-эстетик бурысы буйынса лирик йырҙар төрлө-төрлө. Уларҙа көндәлек тормош, ғаилә-көнкүреш мөнәсәбәттәре, мөхәббәт кисерештәре менән тыуған дәлилдәр өҫтөнлөк итә. Шуның менән бәйле улар бер нисә тематик төркөмгә бүленә: көнкүреш, көлкө, мөхәббәт, ҡатын-ҡыҙ өлөшө тураһында йырҙар, дүрт юллыҡ шиғырҙар.

Күп кенә тарихсылар һәм башҡорт ырыуын өйрәнеүселәр элек башҡорттарҙың хәҙерге Башҡортостан биләмәһендә генә түгел, унан ситтәрәк йәшәгәндәрен дәлилләгән. Мәҫәлән, ырғыҙ-кәмәлек башҡорттарының этник төркөмө, ярым күсмә йәшәү рәүешен алып барып, Һамар өлкәһенең Оло Глушицкий һәм Оло Чернигов райондарын, Һарытау өлкәһенең Перелюбский һәм Пугачёв райондарын биләгән. Беҙ был башҡорт этник төркөмөн тиккә генә телгә алманыҡ, сөнки байтаҡ тикшеренеүҙәргә ярашлы, «Кәмәлек» оҙон көйө был ерҙә килеп сыҡҡан. Йырҙың исеме йылға менән исемдәш һәм мәғәнәһе буйынса «кәмәлә йөрөү» тигәнде аңлата.

«Кәмәлек» – башҡорт халыҡ йыры. Тәүге тапҡыр йырҙы А. С. Ключарёв
1934 йылда ҡурайсы Ҡансуриндан яҙып алған, ул «Башҡорт халыҡ йырҙары» йыйынтығында Х. Ф. Әхмәтовтың яҙмаһында баҫылып сыҡҡан. Йырҙың артабанғы яҙмаларын һәм уның төрҙәрен Л. Н. Лебединский, Н. Д. Шункаров яҙып алған.

Л. Н. Лебединскийҙың «Башкирские народные песни
и наигрыши» исемле китабында лирик-драматик йырҙа кәләш була алмаған ҡыҙ яҙмышы хаҡында әйтелә.

«Кәмәлек» йырын Ғәббәс Дәүләтшин башҡара.

Йырҙың тулыраҡ варианты ла бар.

Был шиғыр юлдарына һабаҡ биргән дүрт юллыҡ өҫтәлгән. Әгәр баштағы яҙмаларҙа кейәүҙең ниәте һәм үлеме бирелһә, артабанғыларында халыҡ баһаһы, вәғәзе бар.

Көйҙөң өҫкө өлөшөндә амбитусты әүҙем ҡулланыу уның төп үҙенсәлеге булып тора. «Кәмәлек» башҡорт халыҡ йырын башҡарыусылар араһында Я. Ф. Аҡмырҙин, Ю. И. Ғәйнетдинов, К. М. Дияров, М. А. Ҡаҙаҡбаев кеүек артистарҙы билдәләйҙәр. «Кәмәлек»те симфоник оркестр, шулай уҡ скрипка һәм фортепиано өсөн К. Ю. Рәхимов, тауыш һәм фортепиано өсөн Б. И. Шестаков үҙгәрткән.

Юлай Ишбулды улы Ғәйнетдинов оҙон башҡорт халыҡ йырҙарын һәм этник башҡорттар тураһында хикәйәләр туплаған үҙенең «Оҙон көй һәм йырсы» исемле китабында «урындағы башҡорттар, йәғни Һамар һәм Һарытауҙыҡылар, Кәмәлек атамаһын йылғала күпләп үрсегән ҡама йәнлегенең исеме менән бәйләй. Меңәрләгән йылдар бында, үҙ төйәгендә, йәғни тарихи Башҡортостанда йәшәгән халыҡтың ер-һыу атамаларына аңлатмаһы быуындан-быуынға тапшырылған. Легендаһы буйынса, был яҡтағы ауылдарҙың береһенән бер егет кәләш әйттерергә сыҡҡан. Яҙ етеп килгән, боҙ имшей башлаған ваҡыт булған. Иптәштәре кире өгөтләһә лә, ҡурҡаҡ кейәү исемен йөрөтмәйем тип ҡаршы ярға ынтылған һәм аты менән бергә боҙ аҫтына китеп, һәләк булған.

Шуныһы иғтибарға лайыҡ, «Кәмәлек» – Ирәндек, Һаҡмар буйҙарында ҡурайсыларҙың иң яратып йырлаған йырҙарының береһе».

Ю. И. Ғәйнетдиновтың йыйған мәғлүмәттәренә ярашлы, ХХ быуатта Ниғмәт Шоңҡаров Ҡунаҡбайҙа Хәнифә һәм Фәриҙә Бейешеваларҙан байтаҡ йыр ҡомартҡылары яҙып алған. Артабан «Кәмәлек»те уларҙың туғаны, 1935 йылғы Ғәбдрәүеф Бейешев йырлай.

Сығышы менән Ғабдулла ауылынан (хәҙер был ауыл бөткән), Күҙәбайҙа йәшәүсе Клара Мөхәмәтвәлиева «Кәмәлек» йырын (алдан Йәғәфәр Йәвкәев башҡарған) икенсе, таныш түгел көйгә йырлай. Был да Кәмәлек буйы башҡорттарының моң байлығы тураһында һөйләй.

Һарытау башҡорто Рауил Туҡсурин «Кәмәлек» башҡорт халыҡ йырын башҡара.

Ырғыҙ-кәмәлек башҡорттарында традицион сюжеттар ҙа бар, әммә һуңғы ун йылда тикшеренеүселәр Башҡортостандың башҡа райондарында осрамаған яңы сюжетҡа оҙон йырҙар таба алды. Был йырҙар етди иғтибар талап итә, сөнки уларҙы өйрәнеү йыр формалары үҫешенең заманса осоро менән бәйле мәсьәләләрҙе хәл итеүгә булышлыҡ итә ала. Оҙон йырҙарҙы, тыуған яҡ, социаль тигеҙһеҙлек хаҡындағы һәм мөхәббәт тураһындағы йырҙар кеүек, бер нисә төркөмгә берләштерергә мөмкин.

Ырғыҙ-кәмәлек яҡтарында ошондай йырсылар араһында Һамар өлкәһенән– Ғәбдерәшит Ибраһимовты, Миндебай Туғыҙбаевты һәм Һарытау өлкәһенән Хөмәйрә Хисаметдинованы, Хәнифә Бейешеваны билдәләйҙәр.

Анализланған йырҙа лирик геройҙың ҡайһы берҙә һүрәтләү элементтары менән сиратлашҡан монологы төп композиция сараһы булып тора. Бындай осраҡтарҙа герой йәмғиәттәге ваҡиғаларға һәм күренештәргә үҙенең мөнәсәбәтен белдерә һәм уларға баһа бирә. Был йырҙарҙа тарихи ваҡиғалар сағылмаһа ла, лирик геройҙың эске кисерештәре һәм уйланыуҙары үҙ ваҡытының һулышын һәм шартын күрһәтә.