Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
БАШҠОРТ
ҠАТЫН-ҠЫҘҘАРЫНЫҢ БИҘӘҮЕСТӘРЕ
ҠАТЫН-ҠЫҘҘАРЫНЫҢ БИҘӘҮЕСТӘРЕ
Биҙәүестәр — башҡорт милли костюмының мотлаҡ өлөшө.
Башҡорт милли биҙәүестәре башҡорттарҙың эстетик ҡарашын сағылдырған, талисман, бетеү булып хеҙмәт иткән, ниндәй ырыуға ҡарауҙарын, ғаилә статусын күрһәткән.
Башҡорт милли биҙәүестәре башҡорттарҙың эстетик ҡарашын сағылдырған, талисман, бетеү булып хеҙмәт иткән, ниндәй ырыуға ҡарауҙарын, ғаилә статусын күрһәткән.
БИҘӘҮЕСТӘР ТАРИХЫНАН
Башҡорт костюмы һәм уның биҙәүестәре күп быуаттар дауамында ярым күсмә тормош ғөрөф-ғәҙәттәре йоғонтоһо аҫтында формалашҡан.
Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының традицион биҙәүестәрен сәнғәт белгестәре, этнографтар, тарихсылар, археологтар өйрәнгән. Улар араһында П. С. Паллас, С. И. Руденко, В. А. Арнольдов, Н. В. Бикбулатов, И. Г. Георги, А. Емельянов, А. Игнатович, Г. Х. Ҡазбулатова, Р. Ғ. Кузеев, И. И. Лепехин, С. Н. Шитова һәм башҡа ғалимдар бар. Биҙәүестәр төбәктә ойошторолған күп һанлы экспедициялар барышында йыйылған һәм өйрәнелгән.
Ҡатын-ҡыҙҙар кейемдәрен көмөш тәңкәләр, ҡабырсаҡтар (ҡортбаштар), сәйлән менән биҙәгән. Туҡымаға мәрйендәр, ювелир әйберҙәр баҫҡандар. Аҡыҡ, диңгеҙ ҡабырсаҡтары, гәрәбә, сәйлән, эшкәртелгән быяла, көмөш кеүек материалдар файҙаланылған. Ҡайһы бер материалдар Көнсығыш, Кавказ илдәре халыҡтарынан һатып алынған.
Ҡатын-ҡыҙҙар түш биҙәүестәре итеп түшелдерек, күкрәксә, муйынсаҡты ҡулланған. Түшелдеректе ҡалын буҫтауҙан теккәндәр, уның өҫтөнә биҙәкләп, селтәрләп мәрйен, сәйлән, ҡабырсаҡ, тәңкә, сулпы, көмбәҙ, сылбыр, суҡ кеүек биҙәүестәр баҫҡандар.
Башҡорттарҙың төрлө этнографик төркөмдәрендә биҙәүестәр атамаһы, үлсәме, формаһы, металл һәм мәрйен биҙәктәр һаны, туҡымалағы урыны һәм нисбәте буйынса айырылған.
Ҡатын-ҡыҙҙарҙың ювелир биҙәүестәренә беләҙек, сулпы, муйынсаҡ, мәрйен беләҙек, һырға, көмөш йәки еҙ сулпыларҙан яһалған сәс биҙәүестәре ҡараған.
Светлана Шитова «Башҡорт халыҡ кейеме» китабында, революцияға тиклемге ғалимдар үҙҙәренең эштәрендә башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының толомдарына тимер сулпылар, «зыңғырлаҡтар» тағыуы тураһында әйтеп үтә, тип билдәләй. Һуңғы бер нисә тиҫтә йылдар эсендә үткән экспедициялар сәс биҙәүестәрен башҡа биҙәүестәр менән берлектә өйрәнеп, төрлөсә күҙ алдына килтерергә булышлыҡ итте. Был биҙәүестәрҙең күбеһе әлегә тиклем ҡайһы бер ғаиләләрҙә һаҡланып килгән.
Елкәне һаҡлап тороусы биҙәүестәрҙең һуңғараҡ барлыҡҡа килгән варианты булып төрлө аҫылташтар, шул иҫәптән фирүзә ташы менән биҙәлгән көмбәҙҙәр торған. Ошо маҡсатта шулай уҡ тәңкәле суҡтар ҡулланылыуы ихтимал. Сәс толомдарын елкәлә тоташтырған сәсбауҙың уртаһына тегелгән бер нисә эре көмөш тәңкә йәки доға яҙылған күн бетеү ҙә елкәне һаҡлап торған. Елкәлектәр менән бергә ҡыҙҙар ҡара йәки төҫлө йөндән яһалған, суҡ, мунсаҡ менән биҙәлгән байрам үрместәре йөрөткән. Үрместәр йөн йәки ат ҡылынан үрелгән таҫманан һәм бауҙарҙан торған. Уларға сулпылар, тәңкәләр теккәндәр. Елкәлектәр киң таралған булған. Көньяҡ-көнсығыш башҡорттары елкәлек менән бергә мунсаҡтарҙан яһалған сәсмәү үреп йөрөгәндәр. Элек мунсаҡ урынына эре балыҡтарҙың киптерелгән һәм төрлө төҫкә буялған умыртҡа һөйәген ҡулланғандар.
Өлкән ҡатындар толомдарына тимер сулпылы таҫма үргәндәр. Яулыҡ аҫтынан ауыр сулпылар йәки таҫманың осона беркетелгән тәңкәләр күренеп торған.
Һарауыс – ҡатын-ҡыҙҙарҙың маңлай биҙәүесе, уны биҙәкле киндер туҡыма өҫтөнә ҡыҙыл йәки һоро төҫтәге туҡыманан буйҙар тегеп яһағандар.
XIX быуат аҙағы – XX быуат башында башҡорт ауылдарында фигуралы ике-өс ҡалайҙы балдаҡ менән беркетеп яһалған сулпылар таралған булған. Уларға сүкеп үҫемлек биҙәктәре төшөрөлгән, тәңкәләр, япраҡ һәм ромб рәүешендәге суҡтар беркетелгән.
Ҡолаҡ биҙәүестәренең бәләкәйҙәре – алҡа, сулпылылары суҡлы алҡа, һырға тип йөрөтөлгән. Урал аръяғының көнсығыш өлөшөндә оҙон алҡаларҙы ғына түгел, ҡушъяулыҡ ситенә тегелгән сәйлән суҡтарҙы ла «һырға» тип йөрөткәндәр.
Эйәк аҫтынан сылбыр менән тоташтырылған алҡалар гел генә ҡолаҡ биҙәүесе итеп ҡулланылмаған. Ҡайһы бер осраҡтарҙа уларҙы баш аша һалынған таҫмаға беркеткәндәр. Ювелир әйберҙәрҙән башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары ҡул биҙәүестәрен – беләҙек, йөҙөк, балдаҡты айырыуса яратып кейгән.
Ҡатын-ҡыҙҙар кейемдәрен көмөш тәңкәләр, ҡабырсаҡтар (ҡортбаштар), сәйлән менән биҙәгән. Туҡымаға мәрйендәр, ювелир әйберҙәр баҫҡандар. Аҡыҡ, диңгеҙ ҡабырсаҡтары, гәрәбә, сәйлән, эшкәртелгән быяла, көмөш кеүек материалдар файҙаланылған. Ҡайһы бер материалдар Көнсығыш, Кавказ илдәре халыҡтарынан һатып алынған.
Ҡатын-ҡыҙҙар түш биҙәүестәре итеп түшелдерек, күкрәксә, муйынсаҡты ҡулланған. Түшелдеректе ҡалын буҫтауҙан теккәндәр, уның өҫтөнә биҙәкләп, селтәрләп мәрйен, сәйлән, ҡабырсаҡ, тәңкә, сулпы, көмбәҙ, сылбыр, суҡ кеүек биҙәүестәр баҫҡандар.
Башҡорттарҙың төрлө этнографик төркөмдәрендә биҙәүестәр атамаһы, үлсәме, формаһы, металл һәм мәрйен биҙәктәр һаны, туҡымалағы урыны һәм нисбәте буйынса айырылған.
Ҡатын-ҡыҙҙарҙың ювелир биҙәүестәренә беләҙек, сулпы, муйынсаҡ, мәрйен беләҙек, һырға, көмөш йәки еҙ сулпыларҙан яһалған сәс биҙәүестәре ҡараған.
Светлана Шитова «Башҡорт халыҡ кейеме» китабында, революцияға тиклемге ғалимдар үҙҙәренең эштәрендә башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының толомдарына тимер сулпылар, «зыңғырлаҡтар» тағыуы тураһында әйтеп үтә, тип билдәләй. Һуңғы бер нисә тиҫтә йылдар эсендә үткән экспедициялар сәс биҙәүестәрен башҡа биҙәүестәр менән берлектә өйрәнеп, төрлөсә күҙ алдына килтерергә булышлыҡ итте. Был биҙәүестәрҙең күбеһе әлегә тиклем ҡайһы бер ғаиләләрҙә һаҡланып килгән.
Елкәне һаҡлап тороусы биҙәүестәрҙең һуңғараҡ барлыҡҡа килгән варианты булып төрлө аҫылташтар, шул иҫәптән фирүзә ташы менән биҙәлгән көмбәҙҙәр торған. Ошо маҡсатта шулай уҡ тәңкәле суҡтар ҡулланылыуы ихтимал. Сәс толомдарын елкәлә тоташтырған сәсбауҙың уртаһына тегелгән бер нисә эре көмөш тәңкә йәки доға яҙылған күн бетеү ҙә елкәне һаҡлап торған. Елкәлектәр менән бергә ҡыҙҙар ҡара йәки төҫлө йөндән яһалған, суҡ, мунсаҡ менән биҙәлгән байрам үрместәре йөрөткән. Үрместәр йөн йәки ат ҡылынан үрелгән таҫманан һәм бауҙарҙан торған. Уларға сулпылар, тәңкәләр теккәндәр. Елкәлектәр киң таралған булған. Көньяҡ-көнсығыш башҡорттары елкәлек менән бергә мунсаҡтарҙан яһалған сәсмәү үреп йөрөгәндәр. Элек мунсаҡ урынына эре балыҡтарҙың киптерелгән һәм төрлө төҫкә буялған умыртҡа һөйәген ҡулланғандар.
Өлкән ҡатындар толомдарына тимер сулпылы таҫма үргәндәр. Яулыҡ аҫтынан ауыр сулпылар йәки таҫманың осона беркетелгән тәңкәләр күренеп торған.
Һарауыс – ҡатын-ҡыҙҙарҙың маңлай биҙәүесе, уны биҙәкле киндер туҡыма өҫтөнә ҡыҙыл йәки һоро төҫтәге туҡыманан буйҙар тегеп яһағандар.
XIX быуат аҙағы – XX быуат башында башҡорт ауылдарында фигуралы ике-өс ҡалайҙы балдаҡ менән беркетеп яһалған сулпылар таралған булған. Уларға сүкеп үҫемлек биҙәктәре төшөрөлгән, тәңкәләр, япраҡ һәм ромб рәүешендәге суҡтар беркетелгән.
Ҡолаҡ биҙәүестәренең бәләкәйҙәре – алҡа, сулпылылары суҡлы алҡа, һырға тип йөрөтөлгән. Урал аръяғының көнсығыш өлөшөндә оҙон алҡаларҙы ғына түгел, ҡушъяулыҡ ситенә тегелгән сәйлән суҡтарҙы ла «һырға» тип йөрөткәндәр.
Эйәк аҫтынан сылбыр менән тоташтырылған алҡалар гел генә ҡолаҡ биҙәүесе итеп ҡулланылмаған. Ҡайһы бер осраҡтарҙа уларҙы баш аша һалынған таҫмаға беркеткәндәр. Ювелир әйберҙәрҙән башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары ҡул биҙәүестәрен – беләҙек, йөҙөк, балдаҡты айырыуса яратып кейгән.
«Этнографтар йыш ҡына биҙәүестәрҙең социаль функцияһын һыҙыҡ өҫтөнә ала. Тәңкәләр, мәрйендәр һәм баш, өҫ кейеменә тегелгән башҡа ҡиммәтле әйберҙәр ғаиләнең хәлле булыуын күрһәткән, кешенең йәмғиәттәге билдәле бер урынын сағылдырған. Беләҙектәр, йөҙөктәр, һырғалар, сулпылар, ҡаптырмалар, билбауҙар, кейем суҡтары, туҡымаға тегә торған медальондар һәм көмбәҙҙәр, зауыҡлы муйынсаҡтар оҫта ювелирҙар тарафынан яһалған. XX быуат башында башҡорт ауылдарында ювелир әйберҙәр етештереүселәр күп булмаған. Биҙәүестәр Кавказдан, Урта Азиянан, ҡайһы мәл алыҫыраҡ урынлашҡан көнсығыш баҙарҙарынан килтерелгән», – тип билдәләй Светлана Шитова.
БИҘӘҮЕСТӘРҘЕ ЯҺАУ ТЕХНОЛОГИЯҺЫ
Музейҙарҙа һаҡланған боронғо биҙәүестәр аша башҡорттарҙың ювелир әйберҙәр етештереү традицияларын күҙ алдына килтерергә мөмкин. Көмөш беләҙектәргә, фигуралы ҡалайҙарға һәм йөҙөктәргә биҙәктәрҙе сүкеп һәм гравировкалап төшөргәндәр. Һирәкләп ҡаралатыу һәм зернь («бойҙай») техникаһын ҡулланғандар (ваҡ ҡына йомро ҡиммәтле таштарҙы биҙәүескә беркеткәндәр). Төньяҡ райондарҙа алтын, көмөш сымдарҙан биҙәктәр яһай белгәндәр. Биҙәүестәргә шымартылған аҡыҡ, фирүзә таштарын ҡуйыу таралған булған.
Ювелир әйберҙәр етештереүҙең киң таралмауы башҡорттарҙа бер нисә составлы биҙәүестәрҙең киң ҡулланыуы менән аңлатыла: ҡалын кейеҙгә йәки туҡымаға тәңкә, мәрйен, ҡабырсаҡ баҫып, төрлө муйынсаҡтар, яғалар, түшелдеректәр, арҡалыҡтар, күкрәксәләр теккәндәр. Мәрйендәрҙән үрелгән селтәрҙәр, муйынсаҡтар һәм мәрйен беләҙектәр айырым ҡулланылған. Бындай төр биҙәүестәрҙе күп ҡатын-ҡыҙҙар яһай белгән, улар был эштә нәфис зауыҡ, бай фантазия, уйлап табыу һәләтенә эйә булыуҙарын күрһәткән.
Ювелир әйберҙәр етештереүҙең киң таралмауы башҡорттарҙа бер нисә составлы биҙәүестәрҙең киң ҡулланыуы менән аңлатыла: ҡалын кейеҙгә йәки туҡымаға тәңкә, мәрйен, ҡабырсаҡ баҫып, төрлө муйынсаҡтар, яғалар, түшелдеректәр, арҡалыҡтар, күкрәксәләр теккәндәр. Мәрйендәрҙән үрелгән селтәрҙәр, муйынсаҡтар һәм мәрйен беләҙектәр айырым ҡулланылған. Бындай төр биҙәүестәрҙе күп ҡатын-ҡыҙҙар яһай белгән, улар был эштә нәфис зауыҡ, бай фантазия, уйлап табыу һәләтенә эйә булыуҙарын күрһәткән.
«Биҙәүестәр яһағанда көмөш һәм мәрйендәргә өҫтөнлөк бирелгән. Шулай уҡ аҡыҡ, фирүзә, перламутр, диңгеҙ ҡабырсаҡтары, алтын һәм һоро гәрәбә, сәйлән, ҡыҙыл, йәшел, зәңгәр төҫтәге шымартылған быяла ҡулланылған. Был материалдар, биҙәүес булыуҙарынан тыш, тылсымлы көскә эйә тип иҫәпләнгән. Көмөш, фирүзә, аҡыҡ, мәрйендәр, перламутр, гәрәбәне мосолмандар электән талисман, бетеү сифатында ҡулланған. Уларҙы йыш ҡына тоҡомдоң үрсеүенә булышлыҡ итеүсе һаҡлау һәм көсәйтеү тылсымы менән бәйләгәндәр. Бындай ырымдарҙың тамырҙарын боронғо Көнсығыш идеологияларында күрергә була. Ҡыҙыл һәм йәшел ҡырлы быяла, бәлки, Көнсығышта киң таралған яҡут, зөбәржәт таштарын алыштырғандыр», – тиелә Светлана Шитованың китабында.
БЫУАТТАР АША
Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының биҙәүес өлгөләрен Башҡортостан Республикаһының Милли музейында (Өфө), Археология һәм этнография музейында (Өфө), М. В. Нестеров исемендәге Башҡортостан дәүләт художество музейында (Өфө), Стәрлетамаҡ һәм Салауат ҡалаларының төбәкте өйрәнеү музейҙарында, Башҡорт дәүләт университетының Стәрлетамаҡ филиалының археология музейында, Силәбе дәүләт төбәкте өйрәнеү музейында, шулай уҡ Башҡортостандың, Силәбе, Ырымбур, Һамар, Свердловск өлкәләренең, Пермь крайының район, ҡала, ауыл һәм мәктәп музейҙарында күрергә була.
Атап әйткәндә, Башҡортостан Республикаһының Милли музейында республика халыҡтарының милли кейеменә, көнкүрешенә һәм мәҙәниәтенә бер нисә зал бағышланған. Тотош бер бүлек башҡорттарҙың байрам кейеменә арналған, ошонда уҡ башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының, нигеҙҙә, XIX–XX быуаттарға ҡараған биҙәүестәре ҡуйылған. Мәҫәлән, көмөш, металл һәм туҡыма тәңкәләрҙән эшләнгән муйынсаҡтар, шулай уҡ көмөш, металл, аҡыҡ, фирүзә, перламутр, мәрйен, быяла һәм туҡыманан яһалған күкрәксә. Алтын ялатып, көмөш, металл, аҡыҡ, быяланан яһалған биҙәктәр. Ҡалай беләҙектәр һәм көмөш менән металды ҡатлап эшләнгән беләҙектәр. Көмөш, тимер, фирүзә, халцедондан яһалған йөҙөктәр һәм балдаҡтар.
М.В.Нестеров исемендәге Башҡортостан дәүләт художество музейы коллекцияһында ювелир биҙәүестәр күп түгел, 30 тирәһе экспонат бар: таштар һәм перламутр менән биҙәлгән беләҙектәр, күкрәксәләр, муйынсаҡтар, һырғалар, сулпылар, көмбәҙҙәр һәм башҡалар. Коллекциялағы иң һирәк экспонат – XIX быуатҡа ҡараған уникаль ҡул эше өлгөһө булып торған алҡа.
Атап әйткәндә, Башҡортостан Республикаһының Милли музейында республика халыҡтарының милли кейеменә, көнкүрешенә һәм мәҙәниәтенә бер нисә зал бағышланған. Тотош бер бүлек башҡорттарҙың байрам кейеменә арналған, ошонда уҡ башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының, нигеҙҙә, XIX–XX быуаттарға ҡараған биҙәүестәре ҡуйылған. Мәҫәлән, көмөш, металл һәм туҡыма тәңкәләрҙән эшләнгән муйынсаҡтар, шулай уҡ көмөш, металл, аҡыҡ, фирүзә, перламутр, мәрйен, быяла һәм туҡыманан яһалған күкрәксә. Алтын ялатып, көмөш, металл, аҡыҡ, быяланан яһалған биҙәктәр. Ҡалай беләҙектәр һәм көмөш менән металды ҡатлап эшләнгән беләҙектәр. Көмөш, тимер, фирүзә, халцедондан яһалған йөҙөктәр һәм балдаҡтар.
М.В.Нестеров исемендәге Башҡортостан дәүләт художество музейы коллекцияһында ювелир биҙәүестәр күп түгел, 30 тирәһе экспонат бар: таштар һәм перламутр менән биҙәлгән беләҙектәр, күкрәксәләр, муйынсаҡтар, һырғалар, сулпылар, көмбәҙҙәр һәм башҡалар. Коллекциялағы иң һирәк экспонат – XIX быуатҡа ҡараған уникаль ҡул эше өлгөһө булып торған алҡа.
Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының биҙәүестәре хәҙерге заман ижадында ла үҙ урынын тапҡан. Уларҙы сәхнә һәм театр костюмдарында Башҡортостандың халыҡ артисткалары, билдәле эстрада йырсылары һәм данлыҡлы ансамблдәрҙең бейеүселәре ҡуллана.
Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, балетмейстер, Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбленең бейеү ҡуйыусыһы Риф Ғәбитов әйтеүенсә, биҙәүестәр башҡорт ҡатын-ҡыҙы образында ҙур мәғәнә аңлата, уның статусын күрһәтә.
Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, балетмейстер, Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбленең бейеү ҡуйыусыһы Риф Ғәбитов әйтеүенсә, биҙәүестәр башҡорт ҡатын-ҡыҙы образында ҙур мәғәнә аңлата, уның статусын күрһәтә.
«Әлеге көндә биҙәүестәр етештереү менән шөғөлләнеүсе энтузиастар бар. Беҙ һырға, сәсҡап, муйынсаҡ, беләҙек кеүек башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары биҙәүестәрен тотош комплект итеп, нигеҙҙә, Учалы оҫталарынан алабыҙ. Унда бер нисә оҫтахана бар. Музейҙарҙа һаҡланған төп нөсхәләр нигеҙендә улар мельхиор, көмөш кеүек тәбиғи материалдарҙы ҡулланып, ысын сәнғәт әҫәрҙәрен булдыра. Биҙәүестәр ҡыйбат ҡына килеп сыға», – тип билдәләй Риф Ғәбитов.
Мәҫәлән, «Ете ҡыҙ» бейеүен ҡараһаҡ, бейеүселәрҙең костюмында заманса стилдә эшләнгән сәсҡаптар, түшелдеректәр ҡулланылған. Ансамблдең коллекцияһында республиканың төрлө райондарында йәшәүсе оҫтабикәләр теккән боронғо түшелдеректәр ҙә бар.
Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының боронғо биҙәүестәренә оҡшатып яһалған биҙәүестәрҙе сауҙа үҙәктәрендә, этнокибеттәрҙә, замана оҫталарының Instagram-магазиндарында осратырға була.
Өфөлә йәшәүсе Гөлнара һәм Дилара Вәлиәхмәтовалар селтәр, алҡа, муйынсаҡ кеүек башҡорт биҙәүестәрен яһай. Биҙәүестәрҙе һатыу урыны итеп ҡыҙҙар Instagram социаль селтәрен һайлаған.
Өфөлә йәшәүсе Гөлнара һәм Дилара Вәлиәхмәтовалар селтәр, алҡа, муйынсаҡ кеүек башҡорт биҙәүестәрен яһай. Биҙәүестәрҙе һатыу урыны итеп ҡыҙҙар Instagram социаль селтәрен һайлаған.
«Күптән башланған эш был. Мәктәптә уҡығанда Дилара концертта сығыш яһау өсөн үҙенә селтәр тегеп алды. Ул халыҡ бейеүҙәре менән шөғөлләнә ине. Хәҙер беҙ биҙәүестәрҙең боронғо варианттарын да, заманса варианттарын да эшләйбеҙ. Һылыу ҡатын-ҡыҙҙарҙың образы гармониялы, сағыу һәм зауыҡлы булыуын теләйбеҙ. Өс йыл инде беҙ селтәрҙәргә мөкиббәнбеҙ. Рәсәйҙең бөтә төбәктәренән һорауҙар булыуына ҡарағанда, улар заказ биреүселәргә лә оҡшай. Селтәрҙәр – беҙҙең төп эшебеҙ түгел. Дилараның иҡтисади белеме бар, һөнәре буйынса – бухгалтер. Мин һөнәрем буйынса филолог, тегенсе-бесеүсегә һуңыраҡ уҡып алдым. Был хобби беҙгә ҡәнәғәтлек һәм бәхет бүләк итә. Беҙҙең клиенттарыбыҙ – балалар баҡсаһында байрамдарҙа селтәр кейеп сығыш яһаған бәләкәй ҡыҙҙарҙан алып оло ҡатындарға тиклем. Биҙәүестәрҙе милли байрамдарға һәм сараларға, театрға, туйға, никахҡа тағалар. Беҙҙең биҙәүестәрҙе тағып йөрөүселәрҙең һаны тиҙҙән, моғайын, меңгә яҡынайыр. Улар күбеһенсә Башҡортостанда, Мәскәүҙә, Санкт-Петербургта, Сургутта йәшәй. Селтәрҙәргә лә, бижутерия әйберҙәренә лә бер сама заказ бирәләр. Тәңкәле һырғалар бик популяр: улар матур сыңлай», – ти Гөлнара.
БИҘӘҮЕСТӘР – БРОНЗАЛА
ашҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының биҙәүестәре бронзала – Өфөләге Театр скверында урынлашҡан «Ете ҡыҙ» скульптура композицияһында сағылыш тапҡан.
Был арт-объекттың нигеҙендә «Ете ҡыҙ» башҡорт халыҡ легендаһы һәм Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбленең визит карточкаһына әйләнгән бейеү ята. Скульптор композициялағы һындарҙы ошо ансамбль бейеүселәренә ҡарап әүәләгән. Ете бронза фигураның һәр береһенең бейеклеге – ике метр, бындай масштаб скульптура гармониялы күренһен өсөн билдәләнгән. Һәр ҡыҙҙың образында сәсмәү, беләҙек, йөҙөк, һырға, муйынсаҡ, тәңкә кеүек биҙәүестәр күрергә була.
Был арт-объекттың нигеҙендә «Ете ҡыҙ» башҡорт халыҡ легендаһы һәм Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбленең визит карточкаһына әйләнгән бейеү ята. Скульптор композициялағы һындарҙы ошо ансамбль бейеүселәренә ҡарап әүәләгән. Ете бронза фигураның һәр береһенең бейеклеге – ике метр, бындай масштаб скульптура гармониялы күренһен өсөн билдәләнгән. Һәр ҡыҙҙың образында сәсмәү, беләҙек, йөҙөк, һырға, муйынсаҡ, тәңкә кеүек биҙәүестәр күрергә була.
Айгөл Камалиева,
техник фәндәр кандидаты, Өфө күп профилле профессиональ колледжының Педагогика хеҙмәткәрҙәренең оҫталығын арттырыу үҙәге доценты:
техник фәндәр кандидаты, Өфө күп профилле профессиональ колледжының Педагогика хеҙмәткәрҙәренең оҫталығын арттырыу үҙәге доценты:
«Ете ҡыҙ» фонтанының барлыҡҡа килеүе – әһәмиәтле ваҡиға. Башҡорт легендаларына бағышланған ошондай фонтандарҙы күберәк асырға кәрәк, тип һанайым. Башҡорт мәҙәниәтендә боронғо легендалар күп, һәм уларҙың һәр береһе скульпутура материалында кәүҙәләнеш табырға хоҡуҡлы. «Ете ҡыҙ» скульптураһына килгәндә, шуны әйтә алам: һәр художестволы әҫәрҙә автор фекеренең өлөшө бар, йәғни автор тәү материалды нисек ҡабул иткән, уны нисек үҙ ҡараштарынан сығып эшкәрткән. Скульптуралар өсөн модель булып Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбленең солистары сығыш яһаған, улар концерт костюмдарында. Ә концерт костюмын булдырыу – ул үҙенә бер айырым өлкә, унда беренсе урынға хәрәкәт, кейем, биҙәүестәр аша асылған бейеү үҙе, уның матурлығы, һығылмалылығы сыға. Костюм бейеүҙең сюжетың асырға ярҙам итергә тейеш, идеяның элементы булып торорға тейеш, шуға күрә концерт костюмдары йыш ҡына прототиптан саҡ ҡына ситкә сығып проектлана, ләкин биҙәктәр, биҙәүестәр аша милли колорит һаҡлана. Әлеге осраҡта ҡыҙҙарҙың тышҡы ҡиәфәтенә әҙер концерт образы һалынған, һәм был, әйтергә кәрәк, башҡорт милли костюмының үҙенсәлеген бик яҡшы асып бирә».
ЭКСПЕРТ ФЕКЕРЕ
Айгөл Камалиева,
техник фәндәр кандидаты, Өфө күп профилле профессиональ колледжының Педагогика хеҙмәткәрҙәренең оҫталығын арттырыу үҙәге доценты:
«Башҡорт биҙәүестәре һәр ваҡыт «сыңы» менән айырылып торған. Ул башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары биҙәүестәренең иң сағыу үҙенсәлегелер, моғайын. Тәңкәле беләҙектәр, йөҙөктәр, һырғалар, «сыңлы суҡ» менән биҙәлгән түшелдеректәр барлығы билдәле. Уларҙың барыһы ла көмөштән яһалған, шул иҫәптән тәңкәләр ҙә көмөш, шуға күрә сың яһалма түгел, ысын булған. Өҫ кейеме булған еләнгә тегелгән күп һанлы суҡтарҙы ла биҙәүестәргә индерергә була. Улар ҙа сыңлап торған. Әйтергә кәрәк, байрам кейемен күҙ уңында тотҡанда, башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарында биҙәүестәр байтаҡ ҡына булған, йәғни «әҙ ҙә түгел, күп тә түгел». Йөҙөк, беләҙек, мунсаҡ, алҡа, төйрәмес һәм башҡа бик күп биҙәүестәр баш һәм түш биҙәүестәре менән, шулай уҡ кейемдәге көмөш суҡтар менән тап килеп торған. Мәҫәлән, ҡашмауға алғы яҡтан беркетелгән аҡыҡлы бай көмөш суҡтар һырғаларҙы алыштырған. Баштарын ҡапламаҫҡа рөхсәт ителгән бәләкәй ҡыҙҙарҙың ҡолағын ябай алҡа менән биҙәгәндәр, а толомдарына суҡлы таҫмалар үргәндәр, улар таштар менән биҙәлгән ҙур һырғаларҙы хәтерләтеп торған.
Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының яратҡан биҙәүесе аҡыҡ һәм фирүзә менән биҙәлгән, киң йәки тар, тәңкәле йәки изге Ҡөрьәндән доғалар яҙылған көмөш беләҙектәр булған. Ҡулдарын һәр ваҡыт биҙәп йөрөткәндәр. Башҡорт йәмғиәтендә биҙәүестәрҙең социаль билдәләре тураһында өҙөп кенә әйтеүе ҡыйын. Мәсьәлә бер яҡлы ғына түгел. Нимә тураһында һүҙ йөрөтөүебеҙҙе аныҡларға кәрәк. Әгәр ҙә тәңкәнән һәм мәрйендән яһалған түшелдерек, баш кейемдәре, арҡалыҡтар тураһында һүҙ бара икән – был үҙенә бер тема. Бында күп нәмә тураһында һөйләргә була, мәҫәлән, социаль регламентация тураһында. Атап әйткәндә, ҡашмауҙы – кейәүҙә булған ҡатындар, ә таҡыяны ҡыҙҙар кейгән. Көмөш һәм таштарҙан яһалған биҙәүестәргә килгәндә (беләҙектәр, йөҙөктәр, алҡалар), улар, моғайын, күбеһенсә етешлек күрһәткесе булып торғандыр. Әйткәндәй, башҡорт ғаиләләрендә кейәүгә сығырлыҡ йәшкә еткән ҡыҙҙарға ҙур иғтибар бирелгән. Ата-әсә еткән ҡыҙҙарының кейеме, бигерәк тә байрамдарға кейеп сыҡҡан кейеме, бай, сағыу булһын өсөн тырышҡан. Сөнки ҡыҙ кейем аша үҙенең кейем тегеү оҫталығын да, ғаиләһенең байлығын да күрһәткән».
Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының яратҡан биҙәүесе аҡыҡ һәм фирүзә менән биҙәлгән, киң йәки тар, тәңкәле йәки изге Ҡөрьәндән доғалар яҙылған көмөш беләҙектәр булған. Ҡулдарын һәр ваҡыт биҙәп йөрөткәндәр. Башҡорт йәмғиәтендә биҙәүестәрҙең социаль билдәләре тураһында өҙөп кенә әйтеүе ҡыйын. Мәсьәлә бер яҡлы ғына түгел. Нимә тураһында һүҙ йөрөтөүебеҙҙе аныҡларға кәрәк. Әгәр ҙә тәңкәнән һәм мәрйендән яһалған түшелдерек, баш кейемдәре, арҡалыҡтар тураһында һүҙ бара икән – был үҙенә бер тема. Бында күп нәмә тураһында һөйләргә була, мәҫәлән, социаль регламентация тураһында. Атап әйткәндә, ҡашмауҙы – кейәүҙә булған ҡатындар, ә таҡыяны ҡыҙҙар кейгән. Көмөш һәм таштарҙан яһалған биҙәүестәргә килгәндә (беләҙектәр, йөҙөктәр, алҡалар), улар, моғайын, күбеһенсә етешлек күрһәткесе булып торғандыр. Әйткәндәй, башҡорт ғаиләләрендә кейәүгә сығырлыҡ йәшкә еткән ҡыҙҙарға ҙур иғтибар бирелгән. Ата-әсә еткән ҡыҙҙарының кейеме, бигерәк тә байрамдарға кейеп сыҡҡан кейеме, бай, сағыу булһын өсөн тырышҡан. Сөнки ҡыҙ кейем аша үҙенең кейем тегеү оҫталығын да, ғаиләһенең байлығын да күрһәткән».
«Башҡорт биҙәүестәре әлеге көндә бик көнүҙәк һәм кәрәкле. Шуныһы мөһим: XXI быуат башында башҡорт биҙәүестәрен етештереүсе күп оҫтаханалар асылды, улар боронғо әйберҙәрҙең теүәл күсермәһен дә яһай, шулай уҡ авторлыҡ әҫәрҙәрен дә тыуҙыра.
Шуныһы ҙур әһәмиәткә эйә – күп билдәле шәхестәр башҡорт биҙәүестәрен тағып йөрөй, мәҫәлән, философия фәндәре докторы, профессор, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре, Рәсәй Тәбиғи фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы Зөһрә Рәхмәтуллина.
Башҡорт биҙәүестәренең заманса өлгөләре художество ҡиммәте һәм эшләнеше буйынса боронғо өлгөләрҙән бер ҙә ҡайтыш түгел. Мәҫәлән, Учалылағы ювелир оҫтаханаһы күп йылдар инде башҡорт биҙәүестәренең уникаль комплекттарын етештерә, уларҙың тауары һөнәрселәр йәрминкәләрендә тиҙ таралып бөтә. Бындай оҫтаханалар ҙа, шәхси оҫталар ҙа республикабыҙҙа күп. Шуныһын да әйтергә кәрәк, башҡорт биҙәүестәре бөтә йәштәге ҡатын-ҡыҙҙар араһында ла ҙур һорау менән файҙалана. Боронғо биҙәүестәрҙең реконструкциялары ябай булмаған формаһы, ҡыҙыҡтырғыс булыуы, тәңкәләрҙең һәм таштарҙың үҙенсәлекле урынлаштырылыуы менән ылыҡтыра. Улар хәҙерге биҙәүестәрҙән әллә нисәмә йөҙәр йылдар буйына тупланған матурлығы, стиле менән айырылып тора. Һәр һыҙыҡ, буй тигеҙләнгән, пропорциялары урынлы, таштар бөтә нескәлегенә тиклем уйланылып шымартылған. Уларҙа гармония бар, шуға күрә улар үҙенә ныҡ иғтибар йәлеп итә.
Биҙәүестәрҙең ни тиклем боронғо булыуы тураһында әйтеүе ауыр, шулай ҙа еләндәге, камзулдағы, сәсҡаптарындағы суҡтарҙың тамыры боронғо тип уйлайым. Бәлки, уларҙың прототиптары археология табыштары араһында осрағандыр. Улар меңәр йылдар элек булған».
Шуныһы ҙур әһәмиәткә эйә – күп билдәле шәхестәр башҡорт биҙәүестәрен тағып йөрөй, мәҫәлән, философия фәндәре докторы, профессор, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре, Рәсәй Тәбиғи фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы Зөһрә Рәхмәтуллина.
Башҡорт биҙәүестәренең заманса өлгөләре художество ҡиммәте һәм эшләнеше буйынса боронғо өлгөләрҙән бер ҙә ҡайтыш түгел. Мәҫәлән, Учалылағы ювелир оҫтаханаһы күп йылдар инде башҡорт биҙәүестәренең уникаль комплекттарын етештерә, уларҙың тауары һөнәрселәр йәрминкәләрендә тиҙ таралып бөтә. Бындай оҫтаханалар ҙа, шәхси оҫталар ҙа республикабыҙҙа күп. Шуныһын да әйтергә кәрәк, башҡорт биҙәүестәре бөтә йәштәге ҡатын-ҡыҙҙар араһында ла ҙур һорау менән файҙалана. Боронғо биҙәүестәрҙең реконструкциялары ябай булмаған формаһы, ҡыҙыҡтырғыс булыуы, тәңкәләрҙең һәм таштарҙың үҙенсәлекле урынлаштырылыуы менән ылыҡтыра. Улар хәҙерге биҙәүестәрҙән әллә нисәмә йөҙәр йылдар буйына тупланған матурлығы, стиле менән айырылып тора. Һәр һыҙыҡ, буй тигеҙләнгән, пропорциялары урынлы, таштар бөтә нескәлегенә тиклем уйланылып шымартылған. Уларҙа гармония бар, шуға күрә улар үҙенә ныҡ иғтибар йәлеп итә.
Биҙәүестәрҙең ни тиклем боронғо булыуы тураһында әйтеүе ауыр, шулай ҙа еләндәге, камзулдағы, сәсҡаптарындағы суҡтарҙың тамыры боронғо тип уйлайым. Бәлки, уларҙың прототиптары археология табыштары араһында осрағандыр. Улар меңәр йылдар элек булған».
ҠУЛЛАНЫЛҒАН ӘҘӘБИӘТ
1. Авижанская С. А., Бикбулатов Н. В., Кузеев Р. Г. Декоративно-прикладное искусство башкир. – Уфа, 1964.
2. Бикбулатов Н. В., Кузеев Р. Г., Шитова С. Н. Декоративное творчество башкирского народа. – Уфа, 1979.
3. Островский А. Б., Ратникова А. В. Монеты в народной одежде и украшениях. – М., 2019.
4. Руденко С. И. Башкиры: Историко-этнографические очерки. – Уфа, 2006.
5. Шитова С. Н. Башкирская народная одежда. – Уфа, 1995.
6. Традиции ювелирного искусства башкир // Ватандаш. (https://vatandash.ru/articles/kultura-i-iskusstvo-/2021-04-12/traditsii-yuvelirnogo-iskusstva-bashkir-2381271)
7. Мамлеева Э. О. коллекции башкирского народного декоративно-прикладного искусства в Художественном музее им. М. В. Нестерова. // Ватандаш. –2018. № 3.
8. Башкирские традиционные украшения // Свободная энциклопедия «Википедия».
9. https://www.instagram.com/seltar102/
ФОТОЛАР
К. Калинина, Г. Вәлиәхмәтова, А. Камалиева, С. Н. Шитованың "Башҡорт халыҡ кейеме" китабы.
2. Бикбулатов Н. В., Кузеев Р. Г., Шитова С. Н. Декоративное творчество башкирского народа. – Уфа, 1979.
3. Островский А. Б., Ратникова А. В. Монеты в народной одежде и украшениях. – М., 2019.
4. Руденко С. И. Башкиры: Историко-этнографические очерки. – Уфа, 2006.
5. Шитова С. Н. Башкирская народная одежда. – Уфа, 1995.
6. Традиции ювелирного искусства башкир // Ватандаш. (https://vatandash.ru/articles/kultura-i-iskusstvo-/2021-04-12/traditsii-yuvelirnogo-iskusstva-bashkir-2381271)
7. Мамлеева Э. О. коллекции башкирского народного декоративно-прикладного искусства в Художественном музее им. М. В. Нестерова. // Ватандаш. –2018. № 3.
8. Башкирские традиционные украшения // Свободная энциклопедия «Википедия».
9. https://www.instagram.com/seltar102/
ФОТОЛАР
К. Калинина, Г. Вәлиәхмәтова, А. Камалиева, С. Н. Шитованың "Башҡорт халыҡ кейеме" китабы.
© Калинина К. В., автор-төҙөүсе, 2021
Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
© ГУП РБ Башкирское издательство "Китап" им. Зайнаб Биишевой, авторы, 2019 г.
Буй балас
Дорогие персидские ковры нельзя было увидеть в башкирских деревнях.
Буй балас
Дорогие персидские ковры нельзя было увидеть в башкирских деревнях.
