Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорттарҙа йәнлектәр һәм тәбиғәт тауыштарына оҡшатып өзләү
Тауыштарҙы имитациялау ‒ халыҡ фольклорының һирәк жанрҙарының береһе.

Кеше борон-борондан үҙен уратып алған тауыштарҙы: күк күкрәүен, һыу аҡҡанын, япраҡ ҡыштырлауын, ел һыҙғырыуын, ҡош һәм йәнлектәрҙең ҡысҡырыуын ҡабатлар булған. Теорияларҙың береһенә ярашлы, хатта әҙәм балаһының теле лә, тәбиғәт тауыштарын ҡабатлау һөҙөмтәһендә килеп сыҡҡан. Мәҫәлән, ҡайһы бер телдәрҙә йәнлек, ҡоштарҙың исемдәре уларҙың тауыштарына оҡшатыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән.
Улай ғына ла түгел, өноҡшаш мотивтар тәүтормош кешеләренең музыкаһы барлыҡҡа килеүенә һәм үҫешенә нигеҙ булып торған. Музыка айырым бер тел булараҡ ҡоштар һайрауынан килеп сыҡҡан тигән фекер төрлө мәҙәниәттәрҙә урын алған музыкаль сәнғәт тураһындағы күҙаллауҙарҙы берләштерә.
Боронғо ваҡыттарҙа уҡ кеше тәбиғи мөхиттәге өндәрҙең уның үҙенең тәбиғәте – психикаһы, хис-тойғолар донъяһы, физиологияһы менән ауаздаш икәнен асыҡлаған. Тәбиғәт менән аралашыуҙан ата-бабаларыбыҙ көс-ҡеүәт, тыныслыҡ тапҡан. Кешеләр тәүҙә тауыш, һуңғараҡ ҡатмарлы булмаған ҡоралдар ярҙамында хис-тойғолары торошона тап килгән өндәр сығарып, тәбиғәттәге өндәрҙе ҡабатлай башлаған.
Бынан тыш, тәбиғәт тауыштарын имитациялау утилитар маҡсаттарға ла хеҙмәт иткән. Шулай, боронғо һунарсылар табышын хәйләләп саҡырыу өсөн тәбиғәттәге өндәрҙе ҡабатлаған.

Һуңғараҡ малсылыҡ менән шөғөлләнгән аҫаба башҡорттар тауыш ярҙамында йорт хайуандары менән дә идара иткән.
Ә ҡайһы бер халыҡтар йыр, бейеү һәм шаман йолаларында тирә-яҡтағы тәбиғи өндәрҙе ҡабатлап, рухтарҙы саҡырған һәм уларҙан ярҙам һораған.

Шуны ла билдәләргә кәрәк, тап мәжүсилек һәм йолаларҙы өндәр менән оҙатыу кәрәклеге тамаҡ төбөнән ике тауыш сығарып көйләү феноменын тыуҙырған. Себер, Монголия, Тибет, шулай уҡ төрки халыҡтар, шулар иҫәбендә башҡорттарҙың традицион музыкаһына хас булған үҙенсәлекле ике тауыш сығарып көйләү ул.
Ата-бабаларыбыҙ өзләүҙе бик оҫта ҡулланып тәбиғәттәге өндәрҙе, йәнлек тауыштарын, хатта ҡайһы бер музыка ҡоралдары тауышын сығарған. Тылсым һәм етештереү функцияларынан тыш, тауыштарҙы ҡабатлау күп халыҡтарҙың фольклорында ла ҙур урын алып тора. Кешеләр өн оҡшатыу интонацияларын бейеү хәрәкәттәре, өзләү, этник музыка ҡоралдарында уйнау менән бергә йырҙарҙа ҡуллана башлаған. Тәбиғәт үҙе – ҡыл тирбәлеүенән, һауа бағанаһынан (тын ҡоралдары принцибы) килеп сыҡҡан өндәр, тире, ҡыуыҡ, ағас, металл да музыка өсөн материал булып тора. Һыбыҙғы, борғо, торба, һуҡма һәм ҡыл ҡоралдар шулай барлыҡҡа килгән.

Өндәрҙе имитациялау Себер халыҡтарында, тыва, алтай, бүрәттәрҙең фольклорында файҙаланылған һәм бөгөнгәсә һаҡланған. Музыка белгесе, фольклорсы Ю.И.Шейкин мәғлүмәттәренә ҡарағанда, удэгейҙарҙың музыка фольклорында вокал ижадының «диганаини» тигән айырым бер төрө бар. «Ҡош йәки йәнлек тауыштарына оҡшатып өндәр сығарыу йәки көйләүҙе» аңлата ул. Ошоға оҡшаш жанр тунгус-маньчжур халыҡтарында ла осрай: негидалдәрҙә - «дилган», ороктарҙа - «дзилдан», маньчжурҙарҙа - «дзилган».
Ю.И. Шейкин күҙәтеүҙәренән күренеүенсә, өноҡшатыуҙар «натуралистик» (иконик) һәм «символик»ка айырыла. Уларҙың тәүгеләре оригиналды ҡабатлай (ҡысҡырыу, олоу, һыҙғырыу һ.б), уларҙы килтереп сығарыу өсөн махсус ҡоралдар бар.

«Символик өноҡшатыуҙар оригиналға оҡшаған, әммә бер аҙ айырыла, ул дөйөм тәьҫир генә ҡалдыра. Улар йә ғәҙәти телмәр интонацияһы менән килеп сыға, йә икенсе тонға күсеп айырым бер өндәргә оҡшаш көйгә күсә. «Символик» өн оҡшатыуҙар уйындарҙа, йолаларҙа, фольклор текстарында (хикәйәләрҙә) ҡулланылған.

Үткән быуаттарҙа башҡорттарҙа, башҡа аҫаба халыҡтарҙағы кеүек үк тәбиғәт тауыштарын ҡабатлау ярайһы уҡ үҫешкән булһа ла, бөгөн тауыштарҙы һәм өндәрҙе имитациялау аҙыраҡ дәрәжәлә һаҡланған.
Башҡорттар йәнлектәр тауышын һәм тәбиғәттәге өндәрҙе нисек имитациялаған
Өндәрҙе, бигерәк тә тәбиғәт тауыштарын имитациялау кешенең ярайһы уҡ бай эске донъяһы, уның тәбиғәт менән гармонияла йәшәүе тураһында һөйләй.

Элек башҡорттарҙың көнкүрешен һәм мәҙәниәтен көйлө интонацияла - оран һәм ауылдауҙан башҡа күҙ алдына ла килтереп булмаған. Музыкаль төҙөлөшө буйынса ябай интонациялар хәрби алыштарҙы, ҡош һәм йәнлеккә һунарҙы, халыҡ байрамдарын һәм йолаларҙы оҙатып барған.

Һунар башҡорттарҙың тормош-көнкүрешендә ҙур урын алып торған. Атыу ҡоралы булмаған башҡорт һиҙҙермәйенсә генә йәнлеккә яҡынларға йә уны хәйлә менән ҡыҙыҡтырырға тейеш булған. Бына шулай боронғо замандарҙан үҙенсәлекле һунар ысулы – йәнлек тауыштарына, ҡош һыҙғырыуына оҡшатып, ошо өндәрҙе ҡабатлау барлыҡҡа килгән.
С. Г. Рыбаков. Этнограф, фольклорсы
Башҡорттарҙың милли ижадында өноҡшатыуҙы XIX быуат аҙағында этнограф, фольклорсы С.Г. Рыбаков та билдәләгән. «Башҡорттарҙың өноҡшатыу сәнғәте ярайһы уҡ үҫешкән һәм бик боронғо» тип яҙған ул. Башҡорт ауылдарының береһендә ул «ҡош кеүек йырлаған» оҫтаны осратҡан:

«…Орск өйәҙенә барғанымда, Бөрйән волосы Темәс ауылында йәшәгән Мансурка тигән башҡорт егете, уның төрлө ҡош-ҡорт йырлағанын һүрәтләүе тураһында һөйләнеләр. Минең үтенесем буйынса егетте табып мин туҡтаған өйгә алып килделәр. Сәйер генә ҡиәфәттәге башҡорт егете килеп инде. Унан ҡош йырлағанын күрһәтеүен һораным.

Егет бер аҙ уңайһыҙланды ла үҙенең сәнғәтен күрһәтә башланы. Башта ул аҡҡошто һүрәтләне. Битен алға һуҙып, ауыҙын һәм танауын ярым ҡаплап, ишетер-ишетелмәҫ кенә, үтә лә сәйер, үҙенсәлекле өндәр сығара башланы.

Был өндәр ысынлап та, ҡоштоҡона оҡшаш, шул уҡ ваҡытта көй ҙә асыҡ ишетелә ине. Был аҡҡош ҡаңғылдауын тыңлауы үҙе бер ләззәт, ғәҙәти булмаған, ғәжәйеп һәм шул уҡ ваҡытта рәхәт бер күренеш ине. Шунан Мансурка, беҙҙең маҡтауҙан күңеле булып, күгәрсен гөрләүен һүрәтләп күрһәтте. Өндәрҙе ул тоноҡ ҡына итеп сығара ине. Шунан артист ниндәйҙер бер ҡыр ҡошоноң һайрауын һәм һыҙғырыуын күрһәтте. Былар бөтәһе лә бик үҙенсәлекле ине һәм ысынға оҡшағайны.

Башҡа урындарҙа мин кәкүк ҡысҡырыуына оҡшатыуҙы маҡсат итеп ҡуйған ҡурай көйҙәрен тыңланым. Мәҫәлән, Верхнеурал өйәҙе Ташбулат ауылында ҡурайсы Мәғәфүр Ҡараҡаев миңә «Кәкүк» йырын уйнап ишеттерҙе», ‒ тип яҙа ул «Музыка и песни уральских мусульман с очерком их быта» тигән китабында.
Орск өйәҙе Кананикольск волосында этнограф суҡындырылған башҡорт Иван Лоҡмановтан «ниндәйҙер айырыуса ҡәҙерле аҡ торналар йырына оҡшаш» «Сыңрау торна» көйөн яҙып ала. «Был көйҙә өноҡшатыу аҙыраҡ, уның ҡарауы, ул үҙенең мелодик әйләнеше менән иғтибарҙы йәлеп итә», тип яҙа этнограф.
Илшат Биктимиров «Тылсымлы ағас»
Шуны билдәләп үтергә кәрәк, «Сыңрау торна», «Кәкүк», «Аҡ яурынлы сал бөркөт» кеүек башҡорттарҙың боронғо инструменталь көйҙәрендә, ысынлап та, өноҡшатыу ҙур роль уйнаған: торналар торҡолдауы, кәкүк саҡырыуы, риүәйәт буйынса ҡошсоҡтарын эҙләп саҡырған бөркөт тауышы имитациялана. «Бының өсөн һирәк ысул ҡулланыла – мажорҙа өҫтәмә VII баҫҡысҡа баҫым яһала» тип яҙа билдәле музыка белгесе Г.С.Ғәлина.

Уның һүҙҙәренә ҡарағанда, был көйҙәр халыҡтың тотемик инаныуҙары һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Башҡорттар кеше төркөмдәре (ғәҙәттә, ырыуҙар) менән ҡайһы бер йәнлектәр араһында бәйләнеш булыуына ышанған. Былар барыһы ла ата-бабаларыбыҙҙың ижадында, фольклорында сағылыш тапҡан.
Илшат Биктимиров «Сал Урал»
Мәжүсилек заманында башҡорттарҙың йола музыкаһында ҡош тауышына оҡшаған элементлы һамаҡтар булған. Улар арбау, табыныу мотивтары булып хеҙмәт итә алған. Ваҡыт үткәс йола һамаҡтарының тылсым функцияһы юҡҡа сыға һәм уларҙы файҙаланыу даирәһе үҙгәрә.

Һуңғараҡ, ҡош һәм йәнлек мәҙәниәтен сағылдырыусы йолаларҙы башҡарыу ваҡытында ата-бабаларыбыҙ саҡырыу элементын ҡулланған - ҡош тауышына оҡшаған ҙур булмаған һамаҡтарҙы һәр ҡайһыһын айырым, йә хор менән башҡарған, - тип яҙа «Башкирская этномузыкология» китабында музыка белгесе Н.В. Әхмәтйәнова. «Ауаз, орандың нигеҙен трихордлы, секундлыҡ мотивлы төҙөлөштәр тәшкил итә. Текстар алдан әҙерләнмәйенсә бер юлы башҡарыла, һамаҡлау үҙгәреп тора». Мәҫәлән, «Ҡояш, сыҡ!», «Урманда ҡысҡырыу», «Торналар ҡысҡырыуы» кеүек саҡырыуҙар булған. «Ҡарға бутҡаһы» кеүек йолалар өноҡшатыу, ҡоштарҙың ҡыланышына оҡшаған бейеүҙәр менән башҡарылған. «Ҡор», «Һуйыр уйыны», «Кәкүк», «Күгəрсен» кеүек инструменталь бейеүҙәр ҙә шундайҙарҙан. Өноҡшатыу интонациялары көйҙәрҙә ритм, билдәле интерваль нисбәттәрҙең тембры (регистры) ярҙамында тормошҡа ашырыла, - тип билдәләй Н.В. Әхмәтйәнова.

Шулай уҡ башҡорттарҙа ҡош тауышын ҡабатлаған балалар өсөн һамаҡлауҙар ҙа булған.
Башҡортостанда өноҡшатыусы оҫталар һәм виртуоздар
Бик күптәр йәнлек, ҡош, тәбиғәт тауыштарын оҡшатып сағылдыра алған. Тик бик һирәктәр генә быны ҙур оҫталыҡ менән башҡарған. Ҡағиҙә булараҡ, Башҡортостанда халыҡ сәсәндәре был сәнғәт оҫталығына эйә булған. Улар ҡарһүҙҙәрҙе һәм импровизацияларҙы музыка ҡоралдары, күберәк думбыра уйыны аҫтында йыр речитивы формаһында башҡарыр булған. Улар ҡобайыр, йыр, әкиәт, эпостарҙы бик оҫта башҡарған, шағирлыҡ, импровизациялау һәләтенә эйә булған.
И. И. Лепехин
1770 йылда Башҡортостанға экспедицияһы һөҙөмтәләре буйынса яҙған сәйәхәтнамәһендә И. Лепехин билдәһеҙ башҡорт сәсәненең ҡобайыр әйткәне тураһында яҙа:

« 60 йәштәрҙәге ҡарт «Ҡара юрға» тип аталған йырҙы һуҙып ебәрҙе. Был йыр уларҙа иң шаяны һанала. Ҡарт ошо йырҙы йырлап, бейеп киткәйне, башҡорт байрамы башланды. Бейеүҙә башҡорттар бик ныҡ һығыла, тән хәрәкәттәре менән йырҙағы һүҙҙәрҙе аңлатырға тырыша. Байрам бөткәс улар тауыштары менән ҡош, йәнлек ҡысҡырыуын ҡабатларға тотондо. Был өндәрҙе ысын ҡош ҡысҡырыуынан айырыу мөмкин түгел ине...»

Ҡош, йәнлек тауыштарын, ел иҫеүен, йылға ағыуын, һыу сылтырауын, ат сабыуын, тауҙарҙағы ауазды, ел һыҙғырыуын, ел олоуын ҡабатлаусы виртуоздар ҙа бар ине. Был тауыштарҙы ҡабатлағанда иң ябай ҡоралдар - балсыҡ, ағас һыҙғыртҡыстары, ағас һәм үлән япраҡтары, гармоника, салғы һәм башҡалар ҡулланыла.
Башҡорт ҡурай менән
Шулай уҡ өндәрҙе сығарғанда ҡурай, ҡумыҙ киң ҡулланыла. Әйткәндәй, ҡурай иң башта боронғо малсылар көтөүселәр тарафынан күберәген ҡош тауышына оҡшаған төрлө өндәрҙе сығарыу өсөн ҡулланылған. Һуңғараҡ улар көйгә әйләнгән. Ҡурайҙың структураһы һәм өн сығарыу ысулы орнитоморф өноҡшатыуҙарҙы булдырырға ярҙам иткән.
Бынан тыш, өноҡшатыу һәм имитация мотивтары ҡурай, ҡумыҙ, думбыра кеүек башҡорт халыҡ музыка ҡоралдарында уйнағанда тамаҡ төбө менән көйләп башҡарыла. Хатта «тамаҡ ҡурай» тигән исем дә нығынып ҡалған.

Өзләү менән музыка уйыны бергә башҡарылғанда йәнлек тауышы һәм ҡоштар һайрауы айырыуса тәбиғи килеп сыға, тип билдәләй Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙниәт хеҙмәткәре, ҡуйыусы режиссёр, ҡурайсы Рәйес Низаметдинов.
«Тамаҡ менән йырлағанда ҡумыҙҙы ҡулланыу обертон өндәрҙе көсәйтә, улар асығыраҡ һәм анығыраҡ ишетелә», - тип яҙған үҙенең «Школа башкирского горлового пения» китабында виртуоз ҡумыҙсы Роберт Заһретдинов. Тамаҡ төбөнән йырлау менән ҡумыҙ араһында туранан-тура бәйләнеш бар, сөнки был ҡоралда уйнау кешенең артикуляцион, тауыш сығарыу аппараты менән тығыҙ бәйләнгән, тип һығымта яһай автор.

Заһретдинов был әсбапта өзләгәндә йәнлек тауыштарын имитациялау ысулдарын да миҫал итеп килтерә.

Миҫал өсөн, тамаҡ менән көй сығарғанда эт өргән һымаҡ «уау-уау», «у-у» өндәрен сығарырға, ишәк ҡысҡырыуын күрһәтер өсөн асыҡ ауыҙ менән «а-ңа», «и-ңа» ижектәренә (өндәренә?) баҫым яһарға кәрәк. Ат кешнәүе «айя», «һа-һа-һа» ижектәре менән башҡарыла, шул уҡ ваҡытта тауыш яралары һәм тауыш бөгөлдәре тирбәлеш иҫәбенә ҡатнаша.

Шулай итеп, башҡорттар өноҡшатыу оҫталығын файҙаланып урман шаулауын, ағас шығырлауын, ел олоуын һәм геүләүен, торна саҡырыуын, бүре йәки айыу олоуын, үгеҙ баҡырыуын, йорт хайуандары тауыштарын, кәкүк ҡысҡырыуын, башҡа ҡоштарҙың һайрауын, бөжәк тауышын һәм башҡа өндәрҙе сығара алған.
Совет осоронда Хәйбулла районынан Мансур Саламатов, Әбйәлил районынан Һиҙиәт Сәғәҙәтов кеүек билдәле өлкән быуын өзләүселәре булған. Өзләүсе ҡатын-ҡыҙ - Белорет районы Ҡуҙашман ауылынан Бибизада Сөләймәнованың ижады ла иғтибарға лайыҡ. Был сәнғәт төрө традицияларын Әбйәлил районы Дәүләт ауылынан Зәйнәғәбдин Ҡараҡаев, Белорет районы Шығай ауылынан Мөхәммәт Үҙәнбаев, Хәйбулла районынан Мансур Үҙәнбаев дауам итә.
Был оҫталыҡты үҫтереү һәм пропагандалауға бөтә донъяға билдәле ҡумыҙҙа (варганда) уйнаусы Роберт Заһретдинов (1932‒2016) ҙур өлөш индерә. Ул тәбиғәт тауышын, шулай уҡ урбанистик цивилизацияның өндәр фонын һүрәтләүсе музыкаль импровизацияларҙы бик оҫта башҡарған.
Роберт Заһретдинов
Вәкил Ғәтиәтуллин, «Ауыл иртәһе»
Учалы районы Көсөк ауылынан талант эйәһе Вәкил Ғәтиәтуллиндың ижадын билдәләп үтергә кәрәк (1932‒2005). Ул атаһынан тирә-яҡтағы тауыштарҙы ҡабатларға өйрәнгән, һуңынан Бөтә Союз масштабында дан яулаған. Байрамғол совхозының «Ләйсән» халыҡ бейеүҙәре ансамбле составында Германия, Португалия, Польша, Францияның концерт майҙансыҡтарында сығыш яһаған.

Уның «Ауыл иртәһе» тип аталған сығышы киң билдәлелек ала. Бында ул башҡорт ауылының уяныуын, ҡарға ҡарҡылдауын, өйрәк бажҡылдауын, быҙау баҡырыуын, тауыҡ ҡытҡылдауын, кәзә мыҡырлауын күрһәтә. Көнкүрештәге өндәрҙе, мәҫәлән, сепаратор һәм трактор тауышын да бик оҫта һүрәтләй ул.

Рәйес Низаметдинов һөйләүенсә, оҫта үҙенең сығыштарында тамаҡ һәм тел төбөнән, шулай уҡ оҙон тырнаҡлы бармағы менән тамағын ҡыҫып өндәр сығарыр булған.
Ҡош һәм йәнлек тауыштарын ҡабатлау оҫталығына эйә заман музыканттарынан ҡурайсылар, ҡумыҙсылар Азат Айытҡолов, Рәмил Ғәйзуллин, Миңдеғәфүр Зәйнетдинов, Илһам Байбулдин, Роберт Юлдашев, Рәйес Низаметдиновты атап китергә мөмкин.
Башҡортостан Республикаһының Рәмил Ғәйзуллин етәкселегендәге милли халыҡ ҡоралдары оркестры
Миңлеғәфүр Зәйнетдинов «Донъя тауыштары»
Имитация традициялары «Ҡурайсы», «Арғымак» кеүек заманса этно-төркөмдәр ижадында ла сағылыш таба. Мультиинструменталист Зәйнетдин дә үҙенең ижадында боронғо башҡорт башҡарыу техникаларын әүҙем ҡуллана.
Рәйес Низаметдинов
Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, бейеүсе, балетмейстер, ҡуйыусы режиссёр, ҡурайсы
« Беҙҙең ата-бабаларыбыҙ өсөн тәбиғәт тауыштарына эйәреү ғәжәп күренеш түгел, ә тәбиғи булған. Башҡорттар борон-борондан тәбиғәт менән бер бөтөн булып йәшәгән: һунарға йөрөгән, йәнлек аулаған – ризыҡ табыуы еңелдән булмаған. Яртышар йыл йәйләүҙә йәшәгәндә бындай имитация ихтыяж да, ижад һәм үҙ-үҙеңде күрһәтеү ҙә булған, тора бара ул башҡорт милли музыка мәҙәниәтенең алыштырғыһыҙ бер өлөшөнә әйләнгән. Хатта беҙ ҙә бала саҡта ҡоштар тауышын ҡабатларға, төрлөсә һыҙғырырға маташа инек, кемдер ике бармағы аша, кемдер торба менән, кемдер теше аша һыҙғырып ярыша инек. Ә инде быларҙың барыһын да музыкаль формаға һалып әҫәргә әйләндереү икенсе эш, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бөгөн бындай оҫталар юҡ кимәлендә.

Тауыш менән бик күп нимәне сағылдырырға мөмкин. Мәҫәлән, ел – ул еләҫ кенә лә, дауыл да була ала. Бүре олоуы яҡшы килеп сыға – ҡумыҙҙа уйнайһың да уның өҫтөнә тамаҡ аҫтынан тауыштар сығараһың. Өкө, айыу, тумыртҡа, бесәй, кәкүк, һабантурғай, һандуғас, ҡарға һәм башҡа йәнлектәрҙең тауыштарын, шишмә аҡҡанын, аттар сабыуын да оҡшатырға мөмкин. Был оҫталыҡты һаҡлау мотлаҡ тип иҫәпләйем, бының өсөн уны пропагандаларға, ҡыҙыҡһыныу уятырға кәрәк.

Этәргес көс булһа, ҡыҙыҡһыныу ҙа буласаҡ. Бына башҡарыусыларҙы эҙләп конкурстар ойоштора башлағайнылар, эш алға китте. Хәҙер тамашасы ла бар, ҡурайсылар ҙа күп, был музыка ҡоралы халыҡҡа кәрәк. Ҡумыҙ менән дә шул уҡ хәл – элек оҫталар бармаҡ менән генә һанарлыҡ ине, конкурстар үткәрә башлағас уларҙың һаны бермә-бер артты. Ҡумыҙсылар конкурсы сиктәрендә "тауыштарҙы импровизациялау» тигән яңы номинация индерергә мөмкин булыр ине, минеңсә, үҙенең һәләтен күрһәтергә теләүселәр табылыр ине. Бында, әлбиттә, бик күп нәмә башҡарыусыларҙың оҫталығынан тора, Зәйнетдин һымаҡ заманса, матур сығыш яһарға өйрәнергә кәрәк».
Рәйес Низаметдинов
Бөгөн өндәрҙе имитациялаусы иң ҙур оҫта тип Учалы районынан музыкант, йырсы Нәбип Ханов иҫәпләнә. Ул Учалы Раджаһы булараҡ билдәле. Нәбип был сәнғәтте үҙаллы өйрәнгән. Ул тәбиғәттәге ҡырҡ тауышты, шулар иҫәбендә ҡырағай һәм йорт хайуандарын, ҡоштар тауышын, урман шаулауын, ауыл тормошон һүрәтләй ала. Ул үҙенең үҙенсәлекле методикаһын уйлап сығарып теләге булғандарҙы был оҫталыҡҡа өйрәтә, мастер-кластар ойоштора.

Ул имитаторҙар коллективын ойоштороп сут-сут итеп ҡоштар һайрауын, урман тауыштарын йәки ҡыл, этник ҡоралдарҙы тергеҙеү уйы менән яна. Тәбиғәт тауыштарын өйрәнгәндә һәм уларҙы ҡабатлағанда кешеләр уның ҡанундарын да яҡшыраҡ аңлай, тип иҫәпләй музыкант. Улай ғына ла түгел, өн вибрациялары эске органдарға микромассаж яһай, уларға сихәтле тәьҫир итә.
Артур Ғайсаров
Өфө сәнғәт институтының традицион музыкаль башҡарыу һәм этномузыкология кафедраһы доценты, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре
«Тәбиғәт тауыштарына оҡшатыу оҫталығы беҙгә ата-бабаларыбыҙҙың тарихи үткәне, уларҙың мәжүси инаныуҙары, шаманлыҡ, тәңрелек менән бәйле заманалар тураһында һөйләй. Ғөмүмән, ҡоштарға һәм йәнлектәргә арналған бик күп боронғо башҡорт йырҙарында һәм көйҙәрендә уларҙың тауыштарына имитация күренеше бар. Мәҫәлән, ҡурайҙа «Сыңрау торна», «Аҡ яурынлы сал бөркөт» кеүек торна, бөркөт тауыштарын хәтерләткән көйҙәр уйнала. Ат тураһында көйҙәр күп, уларҙа ла ат сабыуына оҡшаған ритмдар бар. Имитация оҫталығы XX быуатта сәнғәт кимәленә күтәрелгән.

Техника тураһында һүҙ алып барһаҡ, бында әлбиттә, өзләү ҙур роль уйнаған. Мәҫәлән, түбән тауышлы өзләү ярҙамында бүре, айыу тауыштарын, һыҙғырып – ҡоштар тауышын ҡабатлағандар. Ҡумыҙҙа уйнап ат тояҡтарының тыҡылдауын күрһәтергә мөмкин, хәҙерге ҡумыҙсылар быны бик йыш файҙалана. Имитация оҫтаһы булып, әлбиттә, Роберт Заһретдинов иҫәпләнә. Ҡош һәм йәнлектәр тауышынан башҡа, ул урбанистик өндәрҙе, мәҫәлән, осоп барған самолет тауышын да оҫта һүрәтләгән. Хәҙер имитацион һәләттәре менән тәбиғәт образын һүрәтләүсе башҡарыусылар бар. Бөгөнгө шарттарҙа был күренеште терапия тип тә атарға мөмкин.

Ҡала кешеһенә күңелен баҫыу, тынысланыу өсөн был өндәрҙе тыңлау, тәбиғәт, ҡоштар, йәнлектәрҙе күҙ алдына баҫтырыу мөһим. Был сәнғәтте үҫтерергә кәрәк тип иҫәпләйем, был музыка ҡоралдары кеүек үк әһәмиәтле халыҡ ижады. Беҙҙең сәнғәт институтында «Имитация» курсында был һөнәр буйынса дәрестәргә өҫтәмә рәүештә бирелә. Конкурстар үткәрергә лә ваҡыттыр, оҫталар табылыр тип уйлайым».
Артур Ғайсаров «Тәбиғәт»
Артист Илнур Хәйруллин даими рәүештә халыҡ-ара конкурстарҙа: Ҡаҙағстанда, Ҡырғыҙстанда, Әзербайжанда, Болгарияла, Көньяҡ Кореяла, Төркиәлә, Австрияла Башҡортостан данын яҡлай. Музыкант ҡурайҙа, дудукта, ҡумыҙҙа иҫ киткес шәп уйнай, шулай уҡ тамаҡ төбө менән көйләү техникаһын – өзләүҙе башҡара. Уның «Бүреләргә һунар» тигән авторлыҡ композицияһына айырым туҡталып үтергә кәрәк. Ҡурай менән ҡумыҙ һәм үҙенең тауышы ярҙамында Илнур тоташ музыкаль картина – көтөлмәгән финаллы моно-спектакль тыуҙыра. Артист бүре олоуын, аттар сабыуын, тояҡтар тауышын һүрәтләй.
Илнур Хәйруллин
Өноҡшатыу бик күп быуаттар дауамында ата-бабаларыбыҙ өсөн донъяның өндәр картинаһын, уларҙың донъяны ҡабул итеүен, тәбиғәт менән берләшеүен сағылдырған. Бөгөн ул башҡорт милли музыка мәҙәниәтененең алмаштырғыһыҙ бер өлөшө, уны һаҡларға һәм үҫтерергә кәрәк.
Ҡулланылған әҙәбиәт:

1. Рыбаков С. Г. Музыка и песни уральских мусульман с очерком их быта. СПб., 1897.

2. Лепехин И. И. Дневные записки путешествия доктора и Академии наук адъюнкта Ивана Лепехина по разным провинциям Российского государства, в 1768 и 1769 году. СПб., 1771.

3. Фольклор и мифология Востока в сравнительно-типологическом освещении / Отв. ред. Н.Р. Лидова, Н. И. Никулин. М., 1999

4. Галина Г.С. Башкирская народная музыка. Уфа, 2008.

5. Шейкин Ю.И. Допесенное и песенное в фольклоре удэ // Народная песня. Проблемы изучения. Л., 1983.

6. Баязитова Г. Р. Узляу как феномен музыкально-исполнительского искусства башкир: дипломная работа / Уфимский государственный институт искусств. Уфа, 1995.

Фото:

картины Ильшата Биктимирова «Доспехи батыра», «Тылсымлы агач», «Седой урал»,«Башкирские напевы», картина Абдуллы Абдулатипова - «Авалия, молитва», Олег Яровиков, https://zen.yandex.ru/etosibir, из интернета

Видео:

ВГТРК "Башкортостан"
© Акулова-Сөләймәнова Г. З., автор-төҙөүсе, 2021