Башҡорт халыҡ йыры «Ильяс»

Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан

Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.

ОК

«Ильяс» —

башҡорт халыҡ йыры, лирик-драматик характерҙағы
оҙон көй.

«Башҡорт» картинаһы. Рәссамы— Рәшит Хәбиров.

Йыр ҡасан яҙып алынған?

Беренсе тапҡыр «Ильяс» йырын 1937 йылда
билдәле музыка белгесе Л. Н. Лебединский (1904–1992)
йырсы һәм музыкант
Мәжит Фазлый улы Буранғоловтан (1904–1943) яҙып ала.

Л. Н. Лебединский

(1904–1992)

1940 йылда Ғата Зөлҡәфил улы Сөләймәнов (1912–1988) Баймаҡ районы Беренсе Төрөкмән ауылында йәшәгән колхозсы Х. Хәкимовтан (1870 йылда тыуған) ҡағыҙға теркәй.

Ғ. З. Сөләймәнов

(1912–1988)

1980 йылда йырҙың тарихын фольклорсы Фәнүзә
Айытбай ҡыҙы Нәҙершина,
көйөн ҡурайсы Юлай Ғәйнетдинов
Баймаҡ районы Байыш ауылында йәшәүсе Ташбулат Мостафа улы Дәүләтшиндан (1955 йылда тыуған)
яҙып ала.

Ф. А. Нәҙершина

1998 йылда йырҙың тарихын музыка белгесе Лилиә Ҡотлоғужа ҡыҙы Сәлмәнова йырсы Вәхит Хызыровтан яҙып ала.

Л. Ҡ. Сәлмәнова

Йыр ҡасан баҫылып сыҡҡан?

1954 йылда йырҙың Ғ. З. Сөләймәнов тарафынан яҙып алынған варианты «Башҡорт халыҡ йырҙары» тигән йыйынтыҡта ноталары менән башҡорт телендә баҫылып сыға. Хеҙмәттә йырҙың образдары тормош тураһындағы уйланыуҙарға бәйле булыуы, ҡушымтала көй боролмалары «Ерән ҡашҡа» йырына оҡшаш булыуы билдәләп үтелә.

1954 йылда Л. Н. Лебединский тарафынан яҙып алынған вариант башҡорт телендәге «Башҡорт халыҡ ижады. 1-се том» йыйынтығында донъя күрә.

1974 йылда Л. Н. Лебединский тарафынан яҙып алынған вариант ноталарһыҙ «Башҡорт халыҡ ижады. Йырҙар. Беренсе китап» йыйынтығында баҫыла.

1996 йылда Ф. А. Нәҙершина, Ю. И. Ғәйнетдинов яҙып алған йырҙың тарихы, һүҙҙәре һәм нотаһы «Башҡорт халыҡ көйҙәре, йырлы-бейеүле уйындар» йыйынтығында донъя күрә.

2007 йылда Ф. А. Нәҙершина, Л. Ҡ. Сәлмәнова яҙып алған йырҙың тарихы, һүҙҙәре, нотаһы (композитор Салауат Рафиҡ улы Сәлмәнов эшкәртеүендә) Л. Ҡ. Сәлмәнованың «Башкирские народные протяжные песни» китабында баҫылып сыға.

«Ильяс» йырына бәйле риүәйәттәр

Халыҡ хәтерендә йырға бәйле бер нисә риүәйәт һаҡланған.

Бер вариантта, «Ильяс» йырының тарихы һунарҙа булған фажиғәгә бәйләп аңлатыла. Әбйәлил районы Ҡырҙас ауылынан ағалы-ҡустылы ике егет һунарға сыҡҡан.

Баштарында ҡамсат бүрек булған. Төлкөнө ҡарауыллап, бер яландың ике яғына ҡапма-ҡаршы ятҡандар ҙа йоҡлап киткәндәр. Эңер төшә башлағас, береһе уянған да, төлкө үтеп бара тип, атып ебәргән. Йүгереп барып ҡараһа, үҙенең ҡустыһын атып үлтергән булған.

Егеттең ҡәбере Әбйәлилдән Баймаҡҡа сыҡҡан ерҙә, һул яҡта, Ирәндек тауы башында, тиелә.

Икенсе вариант Баймаҡ районы Байыш ауылынан күренекле ҡурайсы һәм йырсы Дәүләтшин Ташбулат Мостафа улынан яҙып алынған.

Ирәндек яғындағы ауылдарҙың береһендә ике бер туған йәшәгән. Береһенең исеме Ильяс булған. Бер заман былар урман яғына кәсеп итергә киткәндәр. Шул юлда йөрөгәндә ике туғандың береһе, өлкәне, ауырып вафат була.

Ильяс ағаһын тыуған ауылына алып ҡайтып ерләй. Һуңынан йыш ҡына тау башына менеп, ҡайғылы көй көйләп ултырыр була.

Ул көйҙө аҙаҡ «Ильяс көйө» тип йырлағандар. Һүҙҙәрен дә Ильяс сығарған.

1927 йылда Кәрим Дияров «Ильяс» йырының тарихына бәйле тағы ла бер риүәйәтте Тоҡтағол ауылында йәшәүсе Мәғәфүров тигән фамилиялы кешенән яҙып алған.

Ильяс хәҙерге Баймаҡ районы Күсей ауылында ярлы ғаиләлә тыуып үҫә. Бала саҡтан зирәк, йор һүҙле, ҡурай моңон, йырҙы өҙөлөп яратыуы менән башҡа балаларҙан айырылып торған. Үҫеп еткәс, ул сәсәнлеге һәм йырсы булыуы менән дан тотҡан. Ирәндек тауының ҡая ташы йәки Күсем ташына менеп йырлағанда уның тауышы 20 саҡрым алыҫлыҡҡа, Үләндекүлгә тиклем, ишетелер булған.

Ильяс ауылдағы бер ярлы ғаиләнән эшһөйәр, һылыу ҡыҙға ғашиҡ була. Егетте бар халыҡ яратҡан, тик байҙар ғына тура һүҙлелеге өсөн күрә алмаған. Байҙар Ильясты эшкә алмай, ахыр сиктә, йәше етмәһә лә, уны һалдатҡа ебәрә.

Иленә ҡайтҡас, Күсем ташына менеп, иртә таңда йыр йырлай (йырҙың беренсе версияһы). Ауылдаштары Ильясты тауышынан танып, ҡаршы барып ала. Ҡайтыуына ата-әсәһе донъя ҡуйған була, ә һөйгән ҡыҙын көслөк менән бер бай икенсе бисәлеккә алған.

Тиҙҙән байҙар Ильясҡа ялған ғәйеп тағып, уны Себергә оҙата. Ошо ваҡыттан алып «Ильяс көйө» унан ҡалған ҡомартҡы, тип һанала.

К. М. Дияров

(1910–1986)

«Ильяс» йырының һүҙҙәре

Беренсе версия

Иртәнсәккәй сығып бер ҡараһам,

Эй, Ирәндеккәй тауы ята ла бит күгәреп,

Шул яҡтарға ҡарап, бер йырланым,

Уйҙарымды алыҫ та ғ(ы)на ебәреп.

Ирәндеккәй тауҙың үңеренән

Күренеп кенә ята күперҙәр.

Донъя рәхәтлеген күрә алмай

Үлеп кенә китә күп ирҙәр.

Башҡорт халыҡ көйҙәре, йырлы-бейеүле уйындар

/ Төҙ. Ф. А. Нәҙершина. Өфө, 1996. 26 −27-се биттәр.

Икенсе версия

Күгәреп та ятҡан, ай, арҡа еркәйгә шул

Ат юрттырып менһәң, көс була.

Уҙған ғына ғүмеркәйҙең юҡ билгеһе, шул,

Таң ата ла көндәр кис була.

Ебәккәй генә ҡушып үрә алманым, шул,

Ерәнсәккәй атым ялына.

Атым менән генә ағзам теүәл булһа, шул,

Ҡайғырмайым донъя малына.

Йүгән генә тотоп, төшөп киттем, шул,

Туғайҙағы торған туры атҡа.

Егет кенә кеше йөрөгән була, шул,

Етешермен тиеп моратҡа.

Башҡорт халыҡ ижады. Йырҙар. Беренсе китап. Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1974. 202-се бит.

... «Үткән ғүмер», «Ильяс» кеүек бер төркөм йырҙарҙа халыҡтың ғүмер, йәшәү хаҡындағы ҡараштарының төрлө яҡлап сағылышын күрергә мөмкин.

Салауат Галин

(1934–2010)

Йырҙың ноталары

Көйҙөң үҙенсәлеге йырҙың интонация нигеҙен тәшкил иткән юғары терция тонын күп тапҡыр уратып йырлауҙан ғибәрәт.

«Ильяс» йырын М. Х. Әхмәтов тауыш һәм фортепиано өсөн эшкәртә, ул шул уҡ йырҙы башҡорт эпосын уҡығандан һуң
«Урал батыр» тип аталған 3-сө симфонияһында вокаль
ҡушымта итеп ҡуллана.

«Ильяс» йырын башҡарыусылар

«Ильяс» йыры Баймаҡ, Әбйәлил райондарында айырыуса яратып йырланыла. Шуға күрә ошо яҡтан сыҡҡан Башҡортостандың халыҡ артистары Рамаҙан Йәнбәков (1934–2019), Ғата Сөләймәнов (1912–1988), Вәхит Хызыров, Башҡортостандың атҡаҙанған
артисы Марсель Ҡотоев репертуарында «Ильяс» йыры бар.

Рамаҙан Йәнбәков

Вәхит Хызыров

Марсель Ҡотоев

Марсель Ҡотоев башҡарыуында башҡорт халыҡ йыры «Ильяс».

Зәлифә Барлыбаеваның шәхси каналындағы видеояҙма

«Ильяс» йырын төрлө йылдарҙа РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы Хәбир Ғәлимов (1905 −1996), Башҡортостандың халыҡ артисы Абдулла Солтанов, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Сөләймән Абдуллин (1928−2002), Башҡортостандың халыҡ артисы Флүрә Ноғоманова (1936−2021), Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Хәсән Усманов башҡара.
Ҡурайсыларҙан БАССР-ҙың халыҡ артисы Ишмулла Дилмөхәмәтовты (1928−1984), Башҡортостандың халыҡ артисы Рәсүл Ҡарабулатовты билдәләп үтеү кәрәк.

1997 йылда «Ирәндек моңдары» конкурсында башҡорт халыҡ йыры «Ильяс»ты башҡарғайным. Сөнки был йырҙың көйө лә күңелгә ятышлы, һүҙҙәре лә ҙур мәғәнәгә эйә, диапазон буйынса ла әллә ни ауыр түгел. Кемдең яҙмаһын тыңлап өйрәнгәнем әле хәтерҙә ҡалмаған: Сөләймән Абдуллин булдымы микән, әллә Абдулла Солтановмы. Элек бит кассеталарға яҙҙырып, артабан шуларҙы тыңлап өйрәнә торғайныҡ. «Ильяс» йыры – минең яратып башҡарған йырҙарҙың береһе. Минеңсә, һәр йырсы репертуарында халыҡ йыры булырға тейеш. Был хазинаны башҡарыу өсөн, Илһам Шакиров әйтмешләй, кәмендә башҡорт булып тыуыу фарыз.

Хәсән Усманов,

Башҡортостандың атҡаҙанған артисы

Ҡулланылған әҙәбиәт:

Башҡорт халыҡ көйҙәре, йырлы-бейеүле уйындар / Төҙ. Ф. А. Нәҙершина.

Өфө, 1996. 26 – 27-се биттәр.
2. Башҡорт халыҡ йырҙары. Өфө: Башҡортостан китап издательствоһы,1954. 102-се бит.
3. Башҡорт халыҡ ижады. Өфө: Башҡортостан китап издательствоһы,1954.
183-сө бит.
4. Башкирские протяжные песни / Сост. Л. К. Сальманова. – Уфа: Гилем, 2007.
С. 236-238.
5. Башҡорт халыҡ ижады. Йырҙар. Беренсе китап. Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1974. 202-се бит.
6. Галин С. Ә. Башҡорт халҡының ауыҙ-тел ижады. Өфө: Китап, 2004.
332-се бит.

Фотолар «Башинформ» агентлығы, «Вечерняя Уфа» сайтынан, артистарҙың шәхси сәхифәһенән алынды.

Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан