Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК

ҺЫУ ТЫЛСЫМЫ

Башҡорттарҙа «Ҡар һыуына барыу» йолаһының үҙенсәлектәре
Элек-электән һыу, йәшәү һәм именлек, сәләмәтлек һәм көс сығанағы булараҡ, күпселек халыҡтарҙың, шул иҫәптән башҡорттарҙың тормошонда төп урынды биләгән. Ата-бабаларыбыҙ йылға-күл буйҙарында төпләнергә тырышҡан. Балаларҙы бәләкәйҙән үк һыуҙы һаҡсыл тотонорға өйрәткән, бер ҡасан да һыу сығанаҡтарын бысратыуға юл ҡуймаған. Бынан тыш, һыу ятҡылыҡтары дошмандарҙан һаҡлаған, туҡланыу сығанағы булған, халыҡ уның тылсымына ла ышанған. Һыу ярҙамында терелтергә, үлтерергә, йәшәртергә, сихырҙан һәм сир-сырхауҙан арындырырға мөмкин тип иҫәпләнгән. Айырыуса был башҡорттарҙың боронғо рухи ҡомартҡыһы «Урал батыр» эпосында асыҡ сағылған. Эпостың аҙағында Урал батыр, Йәншишмәнең һыуын уртлап, тирә-яҡҡа бөрккән һәм халҡына былай тигән:
«Тау-урмандар йәшәрһен,
Мәңге үлмәҫ төҫ алһын,
Ҡошо һайрап маҡтаһын,
Халҡы йырлап хуплаһын,
Ерҙән ҡасҡан дошмандар
Бары күреп һоҡланһын,
Ил һөйөргә ил булып,
Ер һөйәргә бағ булып,
Дошман күҙен ҡыҙҙырып,
Балҡып торор ер булһын!»
«Ҡоҙоҡҡа төкөрмә, һыуһағанда һыуы кәрәк булыр!»
Этнографтар башҡорттарҙың традицион мәҙәниәтендә һыуға бәйле күп кенә ғөрөф-ғәҙәттәрҙе, тыйыуҙарҙы, кәңәштәрҙе айырып күрһәтә. Уларҙа халыҡтың тормошо, мәҙәниәте, тарихынан тыш, донъяға ҡарашы ла сағыла. Тарих фәндәре кандидаты Эльза Миһранова «Ватандаш» журналында баҫылған "Башҡорттарҙың традицион мәҙәниәтендә һыуға бәйле тыйыуҙар һәм кәңәштәр" тигән темаға тикшеренеү эшендә ошолай тип яҙа:
“
«Башҡорттарҙың "Ҡоҙоҡҡа төкөрмә, һыуһағанда һыуы кәрәк булыр!" тигән мәҡәле бар. Ауыл ерендә бөгөнгәсә йәшәп килгән йолала ла һыуға һаҡсыл мөнәсәбәт сағылыш тапҡан. Яҙғыһын һыу буйында урынлашҡан ауылдарҙа бөтә халыҡ, шул иҫәптән балалар йылға-күл төптәрен ҡыш буйына йыйылған сүп-сарҙан таҙартырға сыҡҡан.

Һыуға бәйле ғөрөф-ғәҙәттәр башҡорттарҙың туй йолаһына ла үтеп ингән. Туйҙа кәләш менән кейәүгә баллы һыу һипкәндәр, никахтары ғүмерле булһын, яман һүҙҙәр үтмәһен тип, ошо һыуҙы бер туҫтаҡҡа һалып эсергәндәр. Туйҙа йәш киленгә һыу юлы күрһәтеү йолаһы булған, ул әле лә һаҡланған. Ҡоролоҡ йылдарында башҡорттар ямғыр теләргә сыҡҡан, ә инде ямғырлы йыл булһа, киреһенсә, ҡояшты саҡырған. Һыу башҡорттарҙың ерләү йолаларында ла файҙаланылған. Борон-борондан мәйетте йыуып ер ҡуйынына тапшырғандар».
Журнал Ватандаш
«Ҡар һыуына барыу» йолаһы
«Ҡар һыуына барыу» – башҡорт халҡының һыу менән бәйле боронғо ғөрөф-ғәҙәте. Этнографтар фекеренсә, байрам яҙҙы ҡаршылауҙы аңлата.

Ҡар һыуына март аҙағында йәки апрель башында барғандар. Был ваҡытта һыу шифалы үҙенсәлектәргә эйә, дөрөҫ ҡулланғанда сәләмәтлекте нығыта, йортҡа бәрәкәт алып килә тип иҫәпләнгән.
Филология фәндәре докторы Розалиә Солтангәрәеваның "Башҡорт халҡының йолаларында тәбиғәттең уяныуы" тигән мәҡәләһендә «Ҡар һыуына барыу» ентекле һүрәтләнгән.
“
"Иртә менән ҡатын-ҡыҙ, бала-саға биҙрә, аҙыҡ, кер, айран-ҡатыҡ алып, ҡар һыуына барған. Ер ҡарҙан иртәрәк әрселеп, таҙа һыу йыйылған урынды, ғәҙәттә, алдан билдәләгәндәр. Беренсе булып һыуҙы өлкәнерәк ҡатын-ҡыҙға йәки күп балалы әсәгә алырға рөхсәт ителгән. Ул һыуҙы:
«Ҡар hыуына килдек,
Өлөш ала килдек!», – тип сәләмләгән.
“
Биҙрәгә һыу тултырып, бит-ҡулын йыуып, изге теләктәрен әйткән. Бөтәһе лә уның хәрәкәттәрен ҡабатлаған. Сайынып бөткәс, биҙрә-көйәнтәләрен, алып килгән керҙәрен йыуғандар. Аҙаҡ төрлө уйындар ойоштороп, йырлап-бейеп күңел асҡандар. Ҡайтыр алдынан ағас төбөнә һәм һыу алған урынға айран, ҡатыҡ ҡойғандар йәки икмәк киҫәге ҡалдырғандар: шул рәүешле урындың хужаһына рәхмәт белдергәндәр. Ислам дине нығынғас, намаҙ уҡыған ҡатын-ҡыҙҙар сайыныр алдынан һәм унан һуң доға ҡылғандар.

Алып ҡайтҡан ҡар һыуы менән өй, һауыт-һаба, балаҫ, кейем-һалым йыуғандар. Шул һыуҙы мал ҡураһына бөрккәндәр, муллыҡ булһын тип өй эсен, мейес, мунса аҡлағандар. Һәр осраҡта ла: «Ҡар hыуынан сәй! Ҡар hыуынан мунса!» тип ҡабатлағандар. «Һау-сәләмәт, көслө булыу» өсөн мунсала бөтәһе лә ошо һыу менән йыуынырға тейеш булған.

Имселәр өшкөрөлгән һыу менән биҙгәктән, тире ауырыуҙарынан яфаланған балаларҙы дауалаған. Шул һыуҙан сәй ҡайнатҡандар, ҡоймаҡ бешергәндә ҡулланғандар, «Ҡар hыуы бутҡаhы» бешереп, ҡунаҡҡа саҡырышҡандар, йырҙар йырлағандар, изге теләк әйткәндәр, бер-береһен яҙ етеүе менән ҡотлағандар".
«Ҡар һыуына барыу» йолаһы башҡорттар араһында киң таралған булған. Байрамды хәҙерге Башҡортостан биләмәһендә, шулай уҡ күрше төбәктәр менән сиктәш райондарҙа билдәләгәндәр.
Оло инәйҙәр бала-сағаға, сирле-сырхауға им итер өсөн ҡар һыуын мотлаҡ йыйып ҡалырға тырышҡан. Сөнки ул һыу таҙа урындан алынһа, өҫтөнә доға "ябылһа" (доға уҡылһа), тыныс урында ултырһа, боҙолмай, айҙар буйы еҫләнмәй, шифалы сифаттарын юғалтмай. "Ҡар һыуынан ғөсөл ҡойондоҡ, икенсе ҡарға тиклем сирләмәйбеҙ тип. Аҙна буйы эсә инек, шифаһын алып», – тип хәтерләй Ейәнсура районының Үрге Муйнаҡ ауылында йәшәүсе Ш.Ә. Танһыҡҡужина (2013 йылда яҙып алынған).

Беҙҙең көндәр
Хәҙерге Башҡортостанда төп халыҡтың ғөрөф-ғәҙәттәренә ҡыҙыҡһыныу һаман да һаҡлана. Ауыл халҡы элеккесә бергә йыйылып, «Ҡарға туйы», «Кәкүк сәйе», «Науруз», «Һабантуй», «Ҡаҙ өмәһе» һәм башҡа байрамдарҙы үткәрә.

Бер нисә йыл элек Хәйбулла районы Вәлит ауылында йәшәүселәр «Ҡар һыуына барыу» йолаһын тергеҙергә хәл иткән һәм урындағы бала-саға өсөн байрам ойошторған.
Билдәләнгән көндә саралар ҡатнашыусылар бергә йыйылып, биҙрә тотоп, ҡар һыуына киткән. Урамдан гармунға ҡушылып йырлап барғандар. Юлда осраған өлкәндәр уларҙы изге теләктәр менән оҙатып ҡалған. Һыу алыу өсөн уңайлы урынға барып еткәс, сайыныу йолаһын башҡарғандар, шунан балалар бер-береһенә һаулыҡ теләп, биҙрәләренә ҡар һыуы тултырған. Артабан йыр-бейеү, уйын-көлкө башланған. Өйгә ҡайтҡан саҡта һәр кемде ҡар һыуы менән һыйлағандар. Байрам самауыр сәйе эсеү менән тамамланған.
“
«Халыҡ тарихын яҡшы белгәндәр күп йылдар дауамында ғөрөф-ғәҙәттәрҙәге аң-белемде, байрамдарҙың структураһын һәм сценарийын өйрәнгән. Йола мәҙәниәтен ябайлаштырыу рухи бөтөнлөккә етди зыян килтерә» – тип иҫәпләй фольклорсы Розалиә Солтангәрәева.
Уның фекеренсә, әхлаҡи һәм экологик тәрбиә биреү, рухты һәм берҙәмлек тойғоһон нығытыу өсөн хәҙер бындай байрамдарҙың республика халҡының көнкүрешенә кире ҡайтыу мөмкинлеге бар.
.Ҡулланылған әҙәбиәт:

1. Султангареева Р. А. Пробуждение природы в обрядах башкир// Ватандаш. 2012. № 6.

2. Султангареева Р. А. Йәмғиәтте тотоп торған рухи бағана//
Башҡортостан. 2013 (август-ноябрь).

3. Мигранова Э. В. Запреты и предписания, связанные с водой, в традиционной культуре башкир// Ватандаш. 2012. № 12.

4. Башҡорт халыҡ ижады. Т. 1. Эпос. Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1995.

Видео: Белорет районының мәҙәниәт бүлеге

Фото: Олег Яровиков, Хайбулла районының Мәҙәниәт йорто, Ишимбай районының Ураман-Бишҡаҙаҡ ауыл библиотекаһы

© Әһлиуллина Ә.М., автор-төҙөүсе, 2020