Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
ХИСАМ –
башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй төркөмөнә ҡараған лиро-эпик йөкмәткеле йыр. Киң диапазонлы (дуодецима), уны һуҙып, бөгөлдәр менән биҙәкләп йырлау хас.
Йырҙың авторы кем?
Халыҡ араһында йырҙың авторы Хисам сәсән тигән фараз йәшәй. Ҡайһы бер сығанаҡтарҙа ул Үҫәргән волосы Орск өйәҙендә (хәҙерге Ейәнсура районы Урта Муйнаҡ ауылында) йәшәгән, 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан, тип әйтелә. Мәҫәлән, Башҡортостан Республикаһының халыҡтар мәҙәниәте порталында, «Башҡортостан» энциклопедияһында шулай тип күрһәтелә. Әммә был ысынбарлыҡҡа тура килеп бөтмәй.



Беренсенән, Ейәнсура районы Муйнаҡ ауылында Хисаметдин Әйүп улы Арыҫланов был йырҙың авторы, тип һанала. 1920 йылда үткәрелгән халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәрендә уға 58 йәш тип күрһәтелгән, тимәк, ул 1862 йылда тыуған булып сыға.


Шуға күрә уның бер нисек тә 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы мөмкин түгел.

«Хисам» йырын минең ҡарт олатайым – әсәйем Мәғфирә
Ғәлиеваның олатаһы сығарған.
Вячеслав Николаевич Голов,
«Уфимская неделя» гәзитенең баш мөхәррире
Башҡортостандың халыҡ артисы Мәғфирә Ильяс ҡыҙы Ғәлиева беҙҙең мәктәптә үткәрелгән осрашыуҙарға йыш килә торғайны. Олатайым сығарған «Хисам» йырын башҡарайым тип, ошо башҡорт халыҡ йырын йырлай ине.
Ҡотошова Гөлсинә,
Ейәнсура районы Үрге Муйнаҡ мәктәбенең тарих, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы
Шулай итеп, башҡорт халыҡ йыры «Хисам»дың аныҡ авторы билдәле. 1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, Хисаметдин Әйүп улы Арыҫланов Түбәнге Муйнаҡ ауылында йәшәгән, ҡатынына 50 йәш тип билдәләнә. Уларҙың ғаиләһендә туғыҙ кеше иҫәпләнә: өс улы (20, 16, 6 йәшлек), ҡыҙы (13 йәш), килене (17 йәш), ейәне (8 йәш) һәм ейәнсәре (7 йәш).

Был документтағы 13 йәшлек ҡыҙ Мәғфирә Ғәлиеваның әсәһе – Мәғфүрә булырға тейеш.

Йырҙы кем яҙып алған?
1947 йылда билдәле композитор Заһир Исмәғилев Мәғфирә Ильяс ҡыҙы Ғәлиеванан яҙып ала һәм ул 1964 йылда «Башҡорт халыҡ йырҙары» йыйынтығында донъя күрә.


Йырҙың башҡа варианттары Ф. Х. Камаев, Ғ. З. Сөләймәнов тарафынан яҙып алынған.

«Хисам» йырының икенсе исемдәре хаҡында
«Хисам» йыры халыҡ араһында тағы ла «Ата зары», «Өҫкәлек» кеүек исемдәр менән йөрөй. «Өҫкәлек» – Муйнаҡ ауылы эргәһенән аҡҡан йылға атамаһына бәйле булһа, «Ата зары» исеме йырҙың авторы Хисамға барып тоташа.

«Беҙҙең ерлектә «Ата зары» йырының килеп сығышын ололар шулай аңлата. Хисамдың Ғабдулла тигән улы була. Ул Петровскийҙа уҡый, Ырымбур ҡалаһындағы Каруанһарайҙа белем ала. Уҡымышлы, алдынғы ҡарашлы егет була, ғәрәп телендә иркен аралаша.


Борон башҡорт байҙары килешеү буйынса урыҫтарға ер һатҡан. Хисам, түрә кеше булараҡ, ул эштәрҙе тикшереп йөрөй. Элек Керпе буйы башҡорт ерҙәре һаналған, хәҙер Ырымбур өлкәһенә ҡарай.


Ғабдулла ауылға ҡайтҡас, атаһына ярҙамлаша һәм байҙарҙың мутлашыуҙарын һиҙеп ҡала: улар һандарға берәр ноль өҫтәп, күберәк ер һата икән. Был хаҡта Ғабдулла атаһына еткерә. Ваҡытлыса ер һатыуҙы туҡтатып торалар.


Байҙар, кеше яллап, Ғабдулланы туҡмата, ул дауаханала ятып сыға. Тик алған яраларҙан мандый алмай, вафат була. Хисам, улы үлгәндән һуң, ошо йырҙы сығара, шуға күрә ул «Ата зары» тип атала, тора-бара ул йыр «Хисам» исеме менән йөрөтөлә башлай».


Ҡотошова Гөлсинә,

Ейәнсура районы Үрге Муйнаҡ мәктәбенең тарих, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы



Ошо уҡ фекерҙе филология фәндәре докторы Фәнүзә Айытбай ҡыҙы Нәҙершина ла яҡлай.


Ул үҙенең «Халыҡ күңеленә сәйәхәт» тигән китабында Ейәнсура районында билдәле ҡурайсы Нәжметдин Хәсәнов менән осрашыуы хаҡында яҙа һәм уның «Хисам» йыры тарихын һөйләүе хаҡында яҙып үтә.


Ф. А. Нәҙершина


«Хисам», «Һөнәш», «Перовский» көйҙәре лә беҙҙең яҡта сыҡҡан, – тип һөйләп алып китте артабан Нәжметдин ағай.

Хисам Арыҫланов – Мәғфирә Ғәлиеваның олатаһы, бик уҡымышлы бер улы ялға ҡайтҡас, сирләп китә лә күп тә үтмәй дауаханала донъя ҡуя.
Ҡайғыһынан Хисам ағай йыр сығара:

Өҫкәлеккәй буйын үрләп үк йөҙә
Ҡыҙыл ғына ҡанат күк бәрҙе.
Был донъяҡайҙарға ышанмайыҡ:
Һемәйтеп үк китә күптәрҙе.

Хисам бабай үҙенең көйөн йәтеш кенә итеп йырлай торғайны. Хәҙер ул көйҙө боҙғолап бөтөрҙөләр.



Сығанаҡ: Нәҙершина Ф. А. Халыҡ күңеленә сәйәхәт (башҡорт халыҡ ижадын йыйыу тарихынан). Өфө: ДизайнПолиграфСервис, 2010 .175-се б.

«Хисам» йырының һүҙҙәре
Һаҡмар ғына буйы бигерәк йәмле

Аҡ тирмәләр ҡороп та йәйләргә.

Ҡайҙа ғына барма дуҫ-иш кәрәк

Ҡаршы сығып атыңды бәйләргә.


******************************************

Өҫкәлеккәй буйын талдар баҫҡан,

Юлдар шырау төлкө һуғырға.

Башҡайыңа төшһә ауырлыҡтар,

Арҡаланма яҡын дуҫтарға.


Ашап-эскән саҡта бергә булған

Күп дуҫтарың һине ят күрер.

Хатта һылап-һыйпап һөйгән йәрең

Тыштан илар, эстән шат йөрөр.

Өҫкәлеккәй буйы талдарын киҫ,
Шырау ғына юлдар әрселһен.
Егет кенә булһаң, дуҫтар һайла,
Бергә татып донъя әсеһен.


Өҫкәлеккәй буйын яңғыратып
Бер генә йыр йырлап үтәйем.
Бик һағынһам тыуған илкәйемде
Йыр йырламай нисек түҙәйем.


Күренеүенсә, йырҙың һүҙҙәрендә Һаҡмар һәм Өҫкәлек йылғалары телгә алына. Өҫкәлек йылғаһының йырҙа телгә алыныуы аңлашыла, сөнки йырҙың авторы Хисам Арыҫланов ғүмер буйы ошо йылға буйында ғүмер иткән.


Тик ни өсөн йырҙың бер куплетында Һаҡмар йылғаһы хаҡында йырлана икән?






Беҙҙең был һорауға Ейәнсура уҙаманы, Башҡортостандың халыҡ артисы Рәсүл Рафиҡ улы Ҡарабулатов шундай фекер еткерҙе:

«Хисам» йырының ерлеге Ейәнсура районы Муйнаҡ ауылына барып тоташа. Мин был йырҙы Сөләймән ағай Абдуллин башҡарыуында тыңлап өйрәндем. Тик ул ғына матур итеп, боролоштарын дөрөҫ итеп йырлай торғайны.


Билдәле булыуынса, был йырҙың авторы – Башҡортостандың халыҡ артисы Мәғфирә Ильяс ҡыҙы Ғәлиеваның олатаһы. Мәғфирә апай «Хисам» йырын Сөләймән ағай Абдуллин башҡарыуында яҙҙырғандан һуң бер аҙ үпкәләп йөрөнө. Сөнки йырҙа Өҫкәлек йылғаһы тураһында һүҙ бара, ә Сөләймән ағай “Һаҡмар ғына буйы" тип йырлаған.


Хәҙер бөтә йырсылар ҙа ошолай итеп башҡара. Был, әлбиттә, дөрөҫ түгел. Сөнки «Хисам» йырының икенсе исеме лә бит «Өҫкәлек» тип атала. Шуға күрә «Өҫкәлеккәй буйы» тип йырлау дөрөҫ булыр.




Рәсүл Ҡарабулатов,
Башҡортостандың халыҡ артисы

Башҡортостандың халыҡ артисы

Йырҙың ноталары
Йырҙы башҡарыусылар
Башҡорт халыҡ йыры «Хисам» Ейәнсура районында киң танылыу яулаған. Шуға күрә ошо төбәктән сыҡҡан йырсылар репертуарында йыш осрай.


Мәҫәлән, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Сөләймән Әйүп улы Абдуллин (1928–2002), Башҡортостандың халыҡ, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Мәғфирә Ильяс ҡыҙы Ғәлиева (1928–2016), һәүәҫкәр йырсы Ғәлим Мостафа улы Юлдашбаев (1957–2010) репертуарында «Хисам» йыры бар.

Мәғфирә Ғәлиева

Сөләймән Абдуллин

Ғәлим Юлдашбаев

«Башҡорт халыҡ йырҙарын мин бөтә йөрәгем, бөтә күңелем менән яратып башҡарам. Ейәнсура ерлегендә тыуған «Хисам», «Ергәйеш» йырҙарын әсәйемдән өйрәндем, ул еләк йыйғанда ошо йырҙарҙы башҡара торғайны».
Сөләймән Абдуллин
БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы
Был йырҙы төрлө йылдарҙа Татарстандың һәм Башҡортостандың халыҡ, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған артисы Фәриҙә Йәһүҙә ҡыҙы Ҡудашева

(1920–2010), Башҡортостандың халыҡ артисы Флүрә Ғәлимйән ҡыҙы Ноғоманова (1936–2021), Башҡортостандың халыҡ, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған артисы Ишмулла Ишҡәли улы Дилмөхәмәтов (1928–1984), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Ғилман Зәйнәғәле улы Сәфәрғәлин, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы Азамат Камил улы Тимеров, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Рәмил Париж улы Туйсин башҡара.

Фәриҙә Ҡудашева
Флүрә Ноғоманова
Азамат Тимеров
Рәмил Туйсин
Ҡулланылған әҙәбиәт:

  1. Башҡорт халыҡ йырҙары / Төҙөүсеһе һәм музыкаль мөхәррире Р. Мортазин. Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1964. 140 б.
  2. История башкирских родов. Усерган. Т. 35. Ч. 1 / Сост. С. И. Хамидуллин и др. Уфа: Белая река, 2019. 576 с.
  3. Нәҙершина Ф. А. Халыҡ күңеленә сәйәхәт (башҡорт халыҡ ижадын йыйыу тарихынан). Өфө: ДизайнПолиграфСервис, 2010. 248 б.
© Раҡаева Е. Н., автор-төҙөүсе, 2021