Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорт халыҡ йыры «ҺАНДУҒАС»
Төнгө тынлыҡ. Ағаслыҡта
Һандуғас моңо.
Күктеме, ерҙеме данлай —
Кем белә уны?!

Йырлаймы күктә балҡыған
Ҡояштың нурын?
Әллә айға арнағанмы
Һандуғас йырын?

Әллә арналғанмы ул йыр
Яҡты йондоҙға?
Йәйрәп ятҡан яландарға,
Хәтфә болонға? —
Мин белмәйем.

(Салауат Юлаев)
Башҡортостан Республикаһы һәм уның күп милләтле халҡы элек-электән ғалимдарҙы, тыуған яҡты өйрәнеүселәрҙе, мәҙәниәтте, йолаларҙы һәм фольклор тикшеренеүселәрҙе ҡыҙыҡһындырҙы. Жанр үҙенсәлеген, башҡорт фольклорының байлығын П. М. Кудряшев, В. И. Даль, Р. Г. Игнатьев, С. Г. Рыбаков кеүек тиҫтәләгән рус яҙыусылары, тыуған яҡты өйрәнеүселәре, ғалимдары яҙып алған һәм өйрәнгән. Шулай ҙа тикшеренеүселәр башҡорт халыҡ йырҙарына айырым иғтибар бүлгән.

Л. Н. Лебединскийҙың «Башҡорт халыҡ йырҙары һәм көйҙәре» исемле китабында башҡорт халыҡ көйөнөң элек көтөүсе, һунарсы халҡының сәнғәт төрө булараҡ туранан-тура тәбиғәт ҡосағында үҫешеүе тураһында яҙылған. Нәҡ шул, хеҙмәт авторы фекере буйынса, уның күп кенә сифаттарын билдәләгән.
“
«Тәбиғәт менән бермә-бер бәйле башҡорттарҙың көнкүреше, сағыу ваҡиғаларға бай йөкмәткеле халыҡ тарихы — былар барыһы ла башҡорт халыҡ музыкаһында сағылыш тапҡан. Уның тәбиғәт менән туранан-тура тәрән бәйләнеше йыр шиғриәте образдарында ғына түгел, музыканың матди мәҙәниәтендә, атап әйткәндә, халыҡ музыка ҡоралдары һәм халыҡ инструменталь әҫәрҙәре төрҙәрендә лә күренә»,
— тип яҙа Л. Н. Лебединский.
Оҙон көй — башҡорт фольклорының юғары баҫҡысы
Л. Н. Лебединскийҙың һығымтаһы буйынса, тап башҡорт оҙон көйө традицион жанрҙың юғары художество үҫешенә еткән. С. Г. Рыбаков фекеренсә, оҙон көйҙөң «көйләп» тигән исеме халыҡта һаҡланмаған. Был жанр башҡорт халыҡ музыкаль-поэтик классикаһы булып иҫәпләнә. Был уртаса һалмаҡ йыр. Әммә ҡағиҙәнән тыш, тиҙ ҡушымталы, йәиһә урталы әҫәрҙәр ҙә бар, тик улар бик һирәк осрай.

Оҙон көйҙө йырсы ҡурайҙа (һирәгерәк, скрипкала, гармунда йә баянда), оҫта халыҡ инструменталистары башҡарыуында, йәиһә гетерофон бер тауышлы стилдә башҡара.
“
«Оҙон көйҙә мәғлүмәти һәм эстетик башланғыстарҙың бергә ҡушылыу мәле, йәғни йырҙың һүҙҙәренең, көйҙөң һәм риүәйәттең берлеге төп ролдә тора. Башҡорт халҡының оҙон лирик йырҙар тематикаһы күп төрлө. Уларҙа халыҡтың тарихи яҙмышы, башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының мөхәббәте һәм яҙмышы күҙәтелә, тыуған яҡтың хозурлығына дан йырлана»,
— тип әйтелгән филология фәндәре кандидаты Г. Б. Әхмәтғәлиеваның «Башҡорт халыҡ музыкаль-поэтик ижады» исемле диссертация эшендә.
Ошондай йырҙарҙың береһе ул — башҡорт халыҡ йыры «Һандуғас».
Тәбиғәт аша яңғырашы
Йырла, егет, киреп киң күкрәгең,
Яңғыратып Уралдың буйҙарын.

Ҡушымта:
Ҡайҙа ла ғына һайрай һандуғас,
Һыу буйҡайҙарында туғайҙа.

Йәш йөрәккәйеңдән сыҡҡан йырҙар
Дәртләндерһен Уралдың улдарын.

Ҡушымта.

Ағиҙелгә төшөп ҡармаҡ һалдым
Суртан балыҡ менән сазанға.

Ҡушымта.

Егет кенә саҡта даның китһен
Өфө ҡалаһына, Ҡазанға.
«Һандуғас» — башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй. Асыҡ мәғлүмәттәргә ярашлы, тәүге тапҡыр был оҙон көйҙө арҙаҡлы композитор, дирижёр һәм музыкаль этнограф Антон Александрович Эйхенвальд 1928 йылда З. З. Илбаеванан;
1937 йылда Б. М. Мәһәҙиеванан яҙҙырып алған.
Шулай уҡ башҡорт халыҡ йырын татар композиторы Камил Рәхимов та яҙып алған. Ул РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың халыҡ артисы Мәғәфүр Хисмәтуллиндан өйрәнгән, уныһы үҙ сиратында тормош иптәше Сөйөмбикә Күлбаеванан үҙләштергән.

«Һандуғас» — лирик йырҙың сағыу өлгөһө. Ул үҙенә виртуозлыҡ хас булған һәм бер үк ваҡытта асыҡ һәм тәрән тойғо менән һуғарылған халыҡ-концерт стилендәге көй. Йыр, композитор Камил Рәхимов үҙгәрткәндән һуң, симфоник оркестр оҙатыуында данлыҡлы йырсы Мәғәфүр Хисмәтуллин башҡарыуынан һуң бик билдәле булып китә.
Артабанғы яҙыуҙарҙы Х. Ф. Әхмәтов, Л. Н. Лебединский, Г. З. Сөләймәнов эшләгән. Музыка белгестәре ,«Һандуғас»та Башҡортостандың матурлығы йырланыла, тип билдәләй. Һүҙҙәрҙең нәфислеге менән берлектә көйҙөң виртуозлығы йырға тасуирлылыҡ, тәьҫирлелек өҫтәй. Көр пентатоникаға нигеҙләнгән моң, сағыу көйлөлөгө, бай орнаментика, ҙур диапозон (дуодецима) менән айырылып тора.

Шулай уҡ «Һандуғас»ты Р. С. Әхмәҙиева, Б. Н. Вәлиева, И. М. Ғәзиев, И. И. Дилмөхәмәтов, Р. С. Ишбаев, Ә. С. Шайморатова башҡарған. (Тауыш һәм фортепиана, а капеллa хоры, симфоник оркестр өсөн Рәхимов үҙгәрткән, а капеллa хоры өсөн — Б. И. Шестаков.)

Л. Н. Лебединский үҙенең «Башҡорт халыҡ йырҙары һәм көйҙәре» исемле китабында «Һандуғас» оҙон көйөндә: «Беҙ тере һәм нескә буяуҙар, тауыштар һәм хуш еҫтәр менән осрашабыҙ», — ти.
Был йырҙың бер төрөндә тағы ла күберәк нәфислектәр тасуирланған:

Ҡыҙыл үҙәндә — һары япраҡтар,
Уҫаҡ түгел был, ә сәскәләр.
Ҡайҙа һайрай һандуғас?
Ул йырлай сәскәләр араһында…

Билдәләп үтергә кәрәк, «Һандуғас» йыры тәүге яҙманан юғалмай, әлеге көндә лә башҡорттар йәшәгән һәр тарафта быуындан-быуынға күсеп килеп артабан тарала. Төрлө быуын вәкилдәренең табын артында, йәиһә йыр конкурстарында йырҙы башҡарыу шуға дәлил булып тора.
Бынан тыш, «Һандуғас» халыҡ йырын ҡурайҙа виртуоз ҡурайсы, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы Роберт Юлдашев башҡара. Ысын башҡорт музыка ҡоралында «Һандуғас» яңыса сағыуыраҡ яңғырай.
«Һандуғас» көйө операла йәшәЙ

«Һандуғас» башҡорт халыҡ йырын, дөрөҫөрәге, уның көйөн, Николай Иванович Пейко «Айһылыу» операһында ҡулланған. Уны автор Башҡортостанда колхоздар төҙөлә башлауға арнаған. Опера 1941 йылда яҙылған һәм XIX быуаттың 50-се йылдар башында Мәсәлим Вәлиевтең «Һаҡмар» операһында үҙгәртелгән. Ул ваҡытта йырҙы данлыҡлы Баныу Вәлиева башҡарған.
“
«1940 йыл башында композитор Мәсәлим Вәлиевтең Сәғит Мифтаховтың драмаһы буйынса ижад ителгән «Һаҡмар» — беренсе башҡорт операһы ҡуйыла. Опера, музыкаль-драма композицияһының етешһеҙлектәренә ҡарамаҫтан, Башҡорт театры репертуарында милли темаға тәүге аҡсарлаҡ булып тора. Төп ҡатын-ҡыҙ партияһын — Айһылыуҙы — Баныу Вәлиева башҡарҙы. Был ролгә йырсыны уңышлы һайлайҙар: Баныу халыҡ күңелен нескә тойомлай һәм аңлай. Был ваҡытҡа йырсының репертуарында күп кенә халыҡ йырҙары бар ине. Улар Баныуға Айһылыу образы өҫтөндә эшләргә ныҡ ярҙам итә.

1951−1952 йылдарҙа театрҙың һорауы буйынса композитор Н. И. Пейко операның партитураһын уңышлы үҙгәртеп, опера төп героиня исемен йөрөтә башлай. Операның алдағы варианты менән сағыштырмаса төп героиня Айһылыуҙың образы тәрәнерәк, бер бөтөн булып китә. Айһылыуҙың характерында тәүәкәллек, билдәләнгән маҡсатҡа ҡыйыу барыу ынтылышы барлыҡҡа килә. Ул уға ҡаты ышаныс менән элекке тормош менән бәйләнеште өҙөргә ярҙам итә. Операның киҫкен көсөргәнешле йүнәлеше Айһылыу кеүек башҡа персонаждарҙың да образдарының ысын дөрөҫлөгө менән тығыҙ бәйле. Айһылыуҙың образы Баныуҙың эске энергетик тулылығы менән айырылып торған яңы героиняларына башланғыс булып тора».
— Евразиялағы «Мегалит» журналы порталынан цитата.
Ҡулланылған әҙәбиәт теҙмәһе:

1. Лебединский Л. Н. Башҡорт халыҡ йырҙары һәм көйҙәре. — М., 1965.
2. «400 башҡорт халыҡ йыры», Ф. X. Камаев, Н. Д. Шункаров. — Өфө, 2011;
3. Башҡорт энциклопедияһы. 7 том. — Өфө: Башк.энцик., 2005−2011.
4. Башҡорт музыка порталы.

Фото: istoriya-teatra.ru, Андрей Иванов, «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы архивы.
© Автор-төҙөүсе Овчарук Н. В., 2021