Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК


Башҡорттарҙа үлән менән дауалау мунсаһы











Борон-борондан мунса йыуыныу ғына түгел, ә тотош бер йола башҡарыла торған ер булған.

Башҡорттар борон-борондан алып үлән менән дауалау серҙәрен белгән, үләндәр бүлеп сығарған фитонцидтар кешенең физик һәм психик торошона яҡшы тәьҫир итеүен аныҡ тойған. Йылыға күҙәнәктәр асылыуын һәм организмға үләндәрҙең дауалау көсөнөң тиҙерәк үтеп инеүен, һөҙөмтәлә әселәндереү процесының, матдәләр алышыныуының көсәйеүен, күпләп тир бүленеп сығыуы организмды шлактарҙан таҙартыуын, бөйөр эшмәкәрлеге еңеләйеүен, эске ағзаларҙа ҡан йөрөшө тығынына юл ҡуйылмауын һәм ҡан әйләнеше яҡшырыуын – үләнле мунсаның, тәбиғәттең һаулыҡ өсөн ҙур бүләген оҫта файҙаланған.


Хәтирәләр һандығынан
Үләнле мунсаның үҙ мәле булған. Борон үләнле мунсаны ер йылынғас (ергә бер нәмә лә түшәмәйсә ултырып булыр мәлдә) май аҙаҡтары – июль айҙарында ингәндәр. Йылға ярында таштан мейес буралған. Мейес көн оҙонына ныҡ ҡына яғылған. Ошо ҡыҙған мейес өҫтөнә өс аяҡ (бер-береһенә бәйләнгән өс һайғау) ултыртылған. Өс аяҡты яҡшылап турпыша(ҡалын туҡыма) йә кейеҙ, йә септә (йүкәнән эшләнгән япма) менән төтөнлөк ҡалдырып ҡаплағандар. Таш тирәләп кәрәкле үлән түшәп, сирлене шул мунсала тотҡандар. Үләне лә, мунсала ултырыу ҙа сирҙең төрөнән торған. Әйтәйек, тын юлдары сирле ауырыуға ылыҫлы ағас түшәгәндәр һәм сирек ваҡыт тотҡандар, быуындары һыҙлаған кешегә өс төрлө уҫаҡтан йыйып алған япраҡты көн ҡыҙыуында тотоп, быҡтырып, шунда бер сәғәттәй ултыртҡандар. Йүткергән кешеләрҙе таң һарыһынан, ысыҡ кипмәҫ борон, кеше аяғы баҫмаған ерҙән сабып алған үлән быуында ике сәғәттәй тотҡандар. Ғөмүмән, үләнде тапанды урындан йыйырға ярамаған. Дауалау урынына, киреһенсә, зәхмәт ҡағылыуы бар, тип иҫәпләгәндәр. Һәр үләнде йыйыуҙың да үҙ мәле булған. Мәҫәлән, ҡайын япрағын май уртаһынан июнгә тиклем арауыҡта, мәтрүшкәне июлдә, андыҙҙы августа йыйғандар. Ныҡ көслө сирлеләрҙе үләнле соҡорға (соҡор ҡаҙылып, шунда ут яғып, унан эҫе соҡорға үләнде һалып) ултыртып, бер сәғәттәй тотоп, унан яңы һуйылған һарыҡ тиреһенә төргәндәр.Үләнде мотлаҡ ай тамамланған мәлдә йыйғандар, был ваҡытта, юрау буйынса ауырыу ҙа һис шикһеҙ бөтөргә тейеш тигән мәғәнә һалынған. Аяҡ, ҡул быуындарын дауалау өсөн май айында, үләндең әле генә сыҡҡан сағында, ете төрлө үлән йыйып, быҡтырып, шуға ултыртҡандар. Үлән төнәтмәһен ҡырмыҫҡа иләүе менән сиратлап ҡулланғандар. Бының өсөн икенсе мунсаға ҡырмыҫҡа иләүен тоҡҡа тултырып алып ҡайтып, уны берәй һауытҡа һалып, өҫтөнә ҡайнаған һыу ҡойғандар. Ҡырмыҫҡа иләүенең майы өҫкә сыҡҡан. Һыуына төшкәс, ике сәғәткә яҡын ултыртҡандар. Йыуынғас бер аҙ баҫырынып ятырға, тирләргә кәрәк. Был процедураларҙан һуң ете көн ел һуғыуҙан һаҡланыу мотлаҡ булған. Ел тейһә, дауалауҙың бер ниндәй ҙә файҙаһы булмаясаҡ, киреһенсә, тағы ла ныҡлап сирләп, өҙлөгөп ҡуйыу ҡурҡынысы янай.
Һәр үләнде йыйыу тәртибе булған: иртәнсәк сәскәһе асылғандарын – иртәнге яҡта, төшкә ҡарай уянғандарын – төштән һуң. Иң мөһиме: уларҙы дөрөҫ киптереү мөһим. Бөтәһен бер ерҙә киптереү төптө хата һаналған. Һәр үләндең үҙ тәғәйенләнеше бар, уларҙы бергә ҡушыу дарыу урынына ағыу яһауға тиң.


Башҡорттарҙа мунса – ул үҙе бер «институт». Һәр хәрәкәт, ым-ишара ҙур бер мәғәнәгә эйә. Сабый баланы йыуындырыуға айырым бер иғтибар биргәндәр. Быны йыуындырыу ғына тип әйтеү ҙә аҙ, унда баланың киләсәген күҙаллағандар. Мунса – ул үҙе бер тәғлимәт.

Фирҙәүес Хисаметдинова,
дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, филология фәндәре докторы
Боронғоларҙың: "Сабынған көндә ҡартаймайһың", – тигән әйтеме бар. Мунсаның йоғонтоһо ныҡ көслө. Тотош организмға файҙаһы булыуҙан тыш, мунса инеү төрлө сир-сырхауҙан да арындыра. Әммә һәр үләндең серен белеп, миндектең төрөн дөрөҫ һайлап ҡына кәрәкле эффектҡа өлгәшергә була.
Харис Сәғитов,
шағир, публицист
Үләнле мунсаның файҙаһы


Тын юлдарын таҙарта, һауыҡтыра матдәләр алмашыуын көсәйтә, ябыҡтыра, мускулдарҙың тартышыуын бөтөрә, быуындар һыҙлауынан ярҙам итә, нервы системаһын нормалләштерә, йоҡоһоҙлоҡтан арындыра, депрессиянан, күңел бошонҡолоғонан ҡотолорға ярҙам итә. Ҡан әйләнешен һәм лимфаны яҡшырта.
Организмдағы артыҡ шыйыҡлыҡты сығарып, шешенеүҙе кәметергә булышлыҡ итә



Мунса инеү буйынса кәңәштәр

1) Мунсаға ныҡлы ашағандан һуң барырға ярамай. Ас барыу ҙа кәңәш ителмәй. Иң яҡшыһы, алтын урта – еңелсә генә ашау.
2) Мунсаға ингәс тә, йылымыс һыу менән сайынырға һәм яҡшылап ҡоронорға кәрәк. Был яҡшыраҡ тирләргә мөмкинлек бирәсәк.
3) Башҡа эҫе үтмәһен өсөн баш кейеме кейер кәрәк.
4) Тән эҫегә яйлап күнегергә тейеш. Шуға күрә эҫене лә әҙләп һалырға, башта эләүкәнең аҫҡы яғында ултырып тороп, һуңынан ғына өҫкә менеү кәңәш ителә.
5) Эләүкәлә һуҙылып ятыу иң яҡшыһы, сөнки мускулдар йомшара, ә быу тәнде йылыта.
6) Мунсала быу дөрөҫ һәм файҙалы булһын өсөн, таштарға ябай һыу урынына төрлө үләндәр төнәтмәһе һибергә, ә еңел һәм йомшаҡ булһын тиһәгеҙ, ҡайнар һыуҙы ташҡа әҙләп кенә һирпергә кәрәк. Һыуыҡ һыуҙан быу ауырая һәм еүешләнә, тын алыуы ауырлаша.
7) Мунсала махсус тын алыу күнекмәләре яһарға мөмкин. Мунсаға ингәс тә, ауыҙ аша тәрән итеп тын алырға һәм танау аша сығарырға. Икенсе тынды танау аша алып, танау аша сығарырға. Тынды ике-өс секундҡа тотоп тороп, турайырға һәм танау аша сығарырға. Был күнегеүҙе тынды һигеҙ секундҡа тиклем тотоп тора алырлыҡ итеп ҡабатларға. Төрлө үлән төнәтмәләрен еҫкәү ҙә ныҡ файҙалы.
8) Мунса ярҙамында ябығырға ла мөмкин, тик уның өсөн бер тапҡыр ғына мунса инеү етмәй, ябығам тиһәң, мунсаға даими йөрөргә кәрәк. Был маҡсатта быуҙың ҡоро булыуы яҡшыраҡ һөҙөмтә бирә, сөнки организмды эҫенән һаҡлайым, тип, май тулыһынса янып бөтә.
9) Мунсала дөрөҫ сабыныу ҙа бик мөһим. Иң тәүҙә еңел, һалмаҡ хәрәкәт менән аяҡ табаны, аяҡтар, оса, арҡа һәм ҡулдарҙан өҫтән аҫҡа һәм аҫтан өҫкә ҡарай бер нисә тапҡыр үтергә. Бынан һуң, лимфатик төйөндәр урынлашҡан тубыҡ аҫтындағы соҡор, сат өлкәһен һәм ҡултыҡ аҫты соҡорона теймәй генә миндек менән тәнде сабырға. Иң һуңынан, миндек менән ҡул, бил, тубыҡ һәм аяҡ табандарына баҫып торорға. Бындай массаж ҡан әйләнешен көсәйтә, күҙәнәктәрҙе аса һәм һөҙөмтәлә тәндән тир, шлактар күберәк сыға.
10) Мунса менән дөрөҫ ҡулланғанда ғына ул кәйефте күтәрә, тәнде сафландыра, хәл-торош күпкә яҡшыра, эшкә һәләтлелек арта. Унда кәрәгенән артыҡ булыу, киреһенсә, хәлһеҙләндерә, баш ауыртыуы һәм насар кәйеф барлыҡҡа килә. Мунсаға йыш йөрөргә ярамай, ете-ун көнгә бер тапҡыр барһаң, шул етә.
Иң мөһиме, мунса ингәндә насар уйҙар уйламай, ҡабаланмай, яйлап, тыныс ҡына инергә. Үләндәрҙән төнәтмәләр эшләп, тоҙ менән ышҡынып, бал менән ыуынып, хушланып таҙарыныр кәрәк. Шулай итмәһәң, уның файҙаһы булмаясаҡ.

Үләндәрҙең тәьҫире
Үләндең организмға тәьҫир көсө уның төрөнән тора. Уларҙы организмдың мөмкинлегенә һәм ниндәй йоғонто булдырырға теләүгә ҡарап һайлап алыу фарыз.
Мәтрүшкә
Мәтрүшкәнең аңҡып торған хуш еҫе уның составындағы эфир майҙарынан хасил була. Бар мунсаны алып торған быуы организмға яҡшы тәьҫир итә, тынысландыра, күңел торошон яҡшырта.
Мәтрүшкәне бронхит менән сирлеләргә, диатез менән йонсоғандарға, бауырҙары ауыртҡандарға ҡулланырға кәңәш итәләр.

Кесерткән
Был үләндең составында дубиль матдәләр, ҡырмыҫҡа кислотаһы, минераль тоҙҙар бар. Кесәрткән пары дөйөм хәл-тороштоң яҡшырыуына, организмдың энергия менән тулышыуына, һыуыҡ тейеүҙән һаҡлау сараһы булараҡ хеҙмәт итә.
Кесерткәнде даими ҡулланыу хроник арыуҙан, нервы ҡуҙғыуынан, юғары ҡан баҫымынан файҙалы. Тирегә лә ныҡ һәйбәт тәьҫир итә. Ул шыма һәм һығылмалы булып китә.

Әрем
Әремдең составына аминокислоталар, минерал матдәләр, калий тоҙҙары, А, В,С витаминдары инә. Әрем менән сабынғанда, мунсаға әрем бәйләмен элеп ҡуйғанда организм шулар менән байый. Әремдең эфир майҙары баш ауыртыуын бөтөрә, хәтерҙе яҡшырта, эшмәкәрлекте арттыра. Эмоциональ торошҡа ныҡ йоғонто яһай, көсөргәнешлектән ҡотҡара, стресты оноттора. Әгәр ҙә һеҙҙең эшегеҙ ауыр, көсөргәнешлекте талап итә икән, әрем төнәтмәһе – көс алыу, уйҙарҙы тәртипкә һалыу өсөн ныҡ файҙалы булыр.
Һары мәтрүшкә
Составындағы гипирицин тынысландырыу көсөнә эйә. Һары мәтрүшкә йөрәк мускулдарын нығыта, баш ауырыуын бөтөрә, мускулдағы ауыртыныуҙарҙы кәметә, тире ауырыуҙарынан да ныҡ файҙалы. Фитонцидтары иң күп үҫемлек булараҡ, уның вирустарға ҡаршы көрәшеүҙә һәм микробтарҙан һаҡлауҙа тиңе юҡ.


Бөтнөк
Бөтнөктә ментол бар.Шуға күрә уның быуы мейе эшмәкәрлеген яҡшырта, тын алыуҙы еңелләштерә, тирене зарарһыҙлай. Бөтнөктөң хуш еҫе тымауҙан, спазмдарҙан, йөрәк болғаныуҙан ярҙам итә. Дөйөм хәл-торошто ла яҡшырта.

Һаҙанаҡ
Был үләндә эфир майҙары ныҡ күп. Шуға күрә ул дезинфекциялау һәм ялҡынһыныуҙан ҙур ярҙамсы булараҡ сығыш яһай. Нервы системаһы эшмәкәрлеген көйләй, ҡан баҫымын кәметергә ярҙам итә.


Меңъяпраҡ
Меңъяпраҡ – тире ауырыуҙарынан һәм матдәләр алмашыныуын тиҙәйтеүсе иң яҡшы сара булып тора. Меңъяпраҡ сәстәргә ныҡ файҙалы. Файҙалы элементтар менән байытып, матур ҡиәфәт булдыра. Был үләнде ашҡаҙан ауыртҡанда ла, елһенгәндә лә ҡулланалар.

Йылан тамыры
Йылан тамырының төнәтмәһе дизинфекциялау сараһы булараҡ билдәле. Был үләндең быуы тын юлдары, үпкә ауырыуҙарынан килешә. Сөнки ундағы бактерияларҙы зарарһыҙлай.
Йылан тамырының составындағы матдәләр май биҙҙәре эшмкәрлеген көйләү һәләтенә эйә. Бының һөҙөмтәһе булараҡ тире майланып тормай.
Ҡандала үләне
Был үләндең төнәтмәһе яҡшы релаксация булараҡ сығыш яһай. Сөнки ул ныҡ хуш еҫле. Невроздан ҡотолорға, стрестан сығырға булышлыҡ итә. Был үлән һалынған йылы моҡсайҙы быуындарға һалһаң, ул һыҙлауҙы кәметер һәм шешенеүҙе бөтөрөр.



Аҡ сәскә
Аҡ сәскә төнәтмәһен йыш ҡына ауыртыуҙы баҫыусы һәм тынысландырыусы сара булараҡ ҡулланалар.

Тимрәү, йәрәхәт, тәрән яра булғанда, рентген нурҙары менән нурланғанда ла ярҙамға килә. Бәрелгән, һуғылған, ревмотизм һәм подагра арҡаһында быуындар ауыртҡанда ла яҡшы ярҙамсы. Шулай уҡ дезинфекциялау сараһы булараҡ та сығыш яһай.

Гөлбаҙран
Гөлбаҙран температура төшөрөү, тынысландырыу, регенерациялау һәләтенә эйә. Уны тир сығарыу, биҙгәк тотоуҙан һәм һыуыҡ тейеүҙән, быуындар һыҙлауынан, мигрендән арыныу өсөн ҡулланалар. Оҙон, ҡалын һабаҡтары һәм тығыҙ сәскәләре эҫе һыуға ебеп төшмәй, шуға тәнде яҡшы массажлай. Тик гөлбаҙран көслө эфир майҙары бүлеп сығара, шуға уны ҡайын йәки имән миндеге менән ҡушып бәйләргә кәңәш ителә йәки үҙен генә ҡулланғанда иртәнге яҡта ғына ҡулланыу яҡшы икәнен иҫкәртәләр.

Еркәүек
Еркәүек үләне ныҡ хуш еҫле. Уны күп осраҡта имән миндеге менән ҡушып ҡулланалар. Ул яман шештән, сей яраларҙан, янған, бешкән урындарҙан файҙаланыла. Иркәүек төнәтмәһен баш ауырыуынан һәм тиреләге проблемаларҙан ҡулланалар.Ҡанды шыйығайта, шуға ҡаны ныҡ ҡуйы кешеләргә ҡулланыу кәңәш ителә. Шәкәр диабеты менән сирлелергә лә ныҡ файҙалы, сөнки шәкәрҙе төшөрә. Тынысландыра, һалҡын тейҙергәндә файҙалы.
Үләндәрҙе әҙерләү һәм ҡулланыу

Башлыса үләндәрҙе сәскә атҡан мәлендә, иртәнге сәғәттәрҙә, ҡоро көндә йыялар. Үләндәрҙе һалҡын, еләҫ ерҙә элеп киптерәләр. Әлбиттә, ҡағыҙға йә сепрәккә лә һалырға була, тик был осраҡта уларҙы әйләндереп, болғап, аҫтындағы япманы алыштырып торорға кәрәк. Кипкән үләндәрҙе сепрәк моҡсайҙарҙа һаҡлау яҡшыраҡ. Һәр моҡсайҙы яҙып, билдәләп ҡуйыу һәр береһен асып, кәрәкле үләндәрҙе эҙләп ултырмаҫ өсөн яҡшы. Үләнде быяла һауытта ла һаҡларға була. Моҡсайҙың да, һауыттың да таҙа булыуы мөһим. Был осраҡта үлән бәшмәк ауырына дусар булмаясаҡ.
Мунсала үләндәрҙе өс ысул менән ҡулланалар: төнәтмә рәүешендә, миндеккә ҡушып бәйләп һәм бәйләмдәр яһап.
Төнәтмәгә ултырыу, уның менән сайыныу һәм ташҡа һирпеү, үләнле, баллы сәй эсеү –комлекслы итеп дауаланыу ул.
“Андыҙ барҙа ат үлмәҫ, ирәүән барҙа ир үлмәҫ", – ти халыҡ мәҡәле. Андыҙ туҡһан туғыҙ төрлө сирҙән дауа, ти ололар. Андыҙҙы ерҙән бушлай ғына алырға ярамай, хәйер итеп, ергә икмәк һынығы, тоҙ һалып ҡалдырырға кәрәк, тип тә киҫәтәләр. Андыҙ быуы йүткереүҙән ныҡ файҙалы. Һөйәк һыҙлаһа, уның тамырын алып, картуф менән бергә бешереп, һыҙлаған ергә һалып, һуңынан төнәтмәһе менән сайып ҡуйырға кәрәк. Андыҙ ҡайнатмаһын эсеү ҙә ашҡаҙан, эсәк ауыртҡанда файҙалы. Өс андыҙ тамырын йыуып, ҡырып, турап, өс литр һыуҙа бер сәғәт ҡайнатаһың. Шул ҡайнаған һыуға ике аш ҡалағы шәкәр өҫтәп, бер аҙ төнәтәһең. Шунан көн дә сәй кеүек эсәһең, ашар алдынан да, һуңынан да мөмкин. Кешенең бөтә ғәмәлен таҙарта. Эс, бауыр, бөйөр, баш ауыртыуынан да бик һәйбәт, шеште лә ҡыуа андыҙ һыуы. Ә бешкән андыҙҙы алып, аяҡ быуынына бәйләп ятһаң, һыҙлау бөтә.
Аяҡ һыҙлаһа, дегәнәк япрағын йылы һыуҙа сылатып, һул яғы менән ябыр кәрәк. Елкәләге шештән ҡотолоу өсөн мунсала бал+тоҙ ҡатнашмаһы менән ыуалап, мунсанан ҡайтҡас, керән япрағының һуң яғын ябып, өҫтөнә берәй сепрәк ҡаплап төнгөлөккә ҡалдырыу ҙа етә.
Целлюлиттан һәм шлактарҙан ҡотолоу өсөн мунсала ҡурай еләге төнәтмәһе эсергә мөмкин. Бының өсөн 2 аш ҡалағы кипкән ҡурай еләген 1 стакан ҡайнар һыу ҡойоп, 15-20 минут тоторға. Файҙаһы нығыраҡ тейһен өсөн, төнәтмәне ҡурай еләге менән бергә ҡушып эсергә. Тик бөйөрҙәре ауыртҡандарға быны эшләргә ярамай.
Аяҡтар тирләп йонсотҡанда имән япраҡтары һәм ҡайыры төнәтмәһе килешә.




Миндек төрҙәре
Миндек менән сабыныу – үҙенсәлекле массаж булып тора. Сабынғандан һуң йоҡо һәйбәтләнә, хәл-торош яҡшыра. Миндекте дөрөҫ итеп ебетһәң, ул оҙаҡҡараҡ етә. Яңы ғына эшләнгән миндекте һалҡын һыуҙа сайып алыу ҙа етә, ә кипкән миндекте башта ярты сәғәттәй йылымыс һыуҙа тотоп, һуңынан ғына ҡайнар һыу менән бешекләйҙәр. Йылымыс һыуҙа тотоп тормаһаң, япраҡтары тиҙ генә ҡойолоп бөтөүсән.
Ҡайын миндеге бик универсаль, күп кенә сирҙәрҙән файҙалы. Айырыуса астма сиренән яфаланыусыларға, тирегә төрлө сыбартмалар сыҡҡан осраҡта ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡояшҡа бешкән, сыйылған-ҡырҡылған ерҙәр булғанда ла ҡайын миндеген ҡулланыу тиҙерәк уңалтырға ярҙам итә. Бронхоларҙы ла киңәйтеп, үпкә эшмәкәрлеген яҡшырта һәм тын алыуын еңеләйтә, тынысландыра, кәйефте күтәрә.
Имән миндеге. Уны тиреһе майлы кешеләргә ҡулланырға кәңәш ителә. Имән япраҡтарының хуш еҫе ҡан баҫымының юғары күтәрелмәүенә булышлыҡ итә. Шуға спорт менән шөғөлләнеүселәргә, ҡан баҫымы юғары кешеләргә тәҡдим ителә. Йәнә нервы системаһын тынысландыра, стрестан арындыра.
Йүкә миндеген баш ауырғанда, һалҡын тейҙергәндә һәм бөйөрҙәр ауыртҡанда ҡулланырға тәҡдим итәләр. Йүкә миндеге бәүел ҡыуҙырта, тир бүленеп сығыуҙы тиҙләтә, яраларҙы бөтәштерә, бронхоларҙы киңәйтеү үҙенсәлегенә эйә.
Аҡ шыршы һәм артыш миндеге тамаҡ шешкәндә, тын юлы ауырыуҙарынан, һыуыҡ тейгәндә ныҡ файҙалы. Был миндектәрҙән бүленгән ыҫмалалы матдә мускулдарҙа ҡан әйләнешен яҡшырта, невроз, невралгия ауырыуҙарынан һәм радикулиттан ярҙам итә.
Кесерткән миндеге ревматизм менән ыҙаланғандарға файҙалы.
Әрем миндеге быуындары һыҙлағандарға, артыҡ ауырлыҡ менән йонсоғандарға ҡулланырға кәңәш ителә.

Баланы мунса индереү

Ҡайһы бер яҡтарҙа, кендек инәһе ҡырҡ көн буйына мунса яғып, баланы мунса индерә. Унда ул баланы бәләкәй генә миндек менән саба, һылай. Мунса индергәндә кендек инәһе төрлө һамаҡтар менән баланың киләсәген яҡшыға юрай. Мәҫәлән:
Һап-һап-һап!
Мунса ташы, бүрәнә башы,
Әбейҙе әбей тип әйт,
Бабайҙы бабай тип әйт!
Айыу балаһы,
Бүре балаһы,
Татлы таба бул,
Алабуға бул,
Һыуҙан таҙа бул,
Һөлөктәй бала бул,
Минең ҡулым түгел,
Ғәйшә, Фатима, ҡулы
Һап-һап-һап!
Кендек әбейе: "Ағиҙелдең аръяғынан имсе әбей килгән", – тип тә саба.

Атаң йыҡҡан утын түгел,

Инәң яҡҡан мунса түгел.

Айыу кеүек көслө бул,

Бүре кеүек тешле бул.

Ҡуян кеүек һикереп йөрө,

Борсаҡ кеүек тәгәрәп йөрө,

Бабайҙы бабай тип әйт,

Әбейҙе әбей тип әйт.

Минең ҡулым түгел,

Ағиҙелдән ағып килгән

Имсе әбейҙең ҡулы.

Кендеге төшкәнсе бер япраҡ менән сабалар. Унан һуң баланы сапҡан япраҡты кеше аяғы баҫмаған ергә ташлайҙар.

Бәпес мунсаһы

Бәпес тыуғас, уға махсус мунса әҙерләнә. Иң элек ул бик яҡшы
итеп йыуыла. Бала йыуындырыла торған мунсаға башҡалар инмәй.
Бала мунсаһы – бала өсөн генә.
Баланы, ғәҙәттә, кендек әбейе йыуындыра. Ул тәүҙә баланы әсә алдына һалып, бала миндеге менән рәхәтләндереп саба. Мунса инмәгән бала ауырыуҙарға бирешә, тигәндәр. Ауырыуҙарға
бирешмәһен өсөн, баланы сапҡанда, төрлө әпсендәр әйткәндәр:
Атаң киҫкән утын түгел,
Әсәң яҡҡан мунса түгел,
Бүрәнә башы, бүре теше, у-у-у...
Кендек әбей уланды мунса индергәндә төнлөктө аса ла ошолай һамаҡлап саба: "Минең сабыйым илаҡ түгел, илаҡ түгел. Сабыйымдың сирҙәре сығып осһон, бәхетһеҙлектәре сығып осһон, ҡара ҡоштар алып китһен, ҡарғалар алып китһен, амин, амин". Шунан
мунса матсаһына япраҡтың төбө менән төртөп ала. Аҙаҡ ул япраҡ менән баланың башынан аяғына ҡәҙәр һыпыра һәм төнлөктән һыу ҙа һибә.
Кендек әбей баланы ҡырҡ көн буйына саба. Ул баланың
тәненән тирен һурып алып, ошолай һамаҡлап:
Таш сабам, таш сабам,
Таш кеүек ныҡ бул,
Ләүкә кеүек оҙон бул.
Мунса ташы, бүрәнә башы!
Ҡабағанға ҡаптырма,
Тибәгәнгә типтермә.
Сирең-сөрөң барыһы ла ошонда ҡалһын", – тип мунса ташына төкөрөп ҡуя.

Нәнәй мунсаһы


Нәнәй мунсаһына беренсе булып ҡартинәйҙәр, ҡартатайҙар керә.
Уларҙың йәшен бирһен, уларға оҡшаған ғүмерле бала булһын, тип индергәндәр. Нәнәй мунсаһына туғандарын да, күршеләрен дә саҡыралар. Бала миндеген Урта Урал башҡорттары "нәнәй япраҡ", тип йөрөтәләр.
Бала сапҡан япраҡты "нәнәй япраҡ", тип төнлөктән ташлайҙар.

Аҙаҡ “Бисмилла" әйтеп, уны мунса мейесенә индереп яҡҡандар.

Өҙлөк мунсаһы

Бала ауырып китһә, өҙлөкһә, уға "өҙлөк мунсаһы" яҡҡандар. Был мунсаға барғанда имсе әбей: "Өҙлөк сабырға барам", – тип әйтеп киткән. Мунсала ауырыу баланы яҡшылап сабалар. Сапҡанда һамағын
да әйткәндәр. Бына ҡайһы бер һамаҡтар өлгөһө:
Иртәнге өҙлөктәрҙе сабам,
Көндөҙгө өҙлөктәрҙе сабам,
Киске өҙлөктәрҙе сабам,
Яңы өҙлөктәрҙе сабам,
Эт өҙлөктәрен сабам,
Һыйыр өҙлөктәрен сабам!
(Исем) улы өҙлөккән,
Өс йөҙ алтмыш тамырҙары өҙлөккән,
Өс йөҙ ҡыр(ы)ҡ һөйәктәре айырылған,
Шуларҙы бергә йыям,
Шуларҙы бергә ҡуям.
Шифа булһын, им булһын,
Имем-томом шул булһын!
Ошо әпсендәрҙе әйтә-әйтә баланы яҡшылап сапҡас, өшкөртөлгән тоҙло һыу менән ҡойондоралар.
Баланы сапҡан миндекте, ҡойондорған һыуҙы ете юл сатына түгәләр. Ышаныуҙар буйынса, миндек, һыу менән бергә баланың ауырыуы, зәхмәте китә икән.
Тыйыуҙар

Мунсала йыуындырғанда йәш баланы эләүкәгә һалырға ярамай. Шуға баланы мунсаға мотлаҡ ике кеше алып барырға тейеш. Йәш баланы ҡулдан ҡулға биреп кенә мунса төшөрәләр.
Ҡыҙыл эңерҙә йәш баланы мунсаға алып барырға ярамай.
Төн уртаһында мунса инергә кәңәш итмәйҙәр.
Мунсаға ингән саҡта тауышланып инергә кәрәк, зәхмәт ҡағылыуы бар.
Мунсала: "Рәхмәт", - тип әйтмәйҙәр.

Үләнле мунсаның зыянлы яҡтары


Хроник ауырыуҙары булған кешеләргә ныҡ эҫе мунсала инеү тыйыла.
Үпкә ауырыулы сирлеләргә лә ауырыу көсәйгән мәлдә мунсаға бармаҫҡа кәңәш ителә, сөнки үпкәгә өҫтәмә ауырлыҡ булыуы ихтимал.
Аллергия менән йонсоған кешеләргә лә, айырыуса үләндәргә аллергия булған осраҡта, ҡулланылған үләндәр составына иғтибарлы булыу кәрәк.





Үләндәрҙең организмға тәьҫире
Беренсе йүнәлеш
Һауалағы үлән пары менән тын алыу бөтә организмға яҡшы тәьҫир итә. Ваҡ ҡына эфир өлөшсәләре лайлалы тиресә аша һеңеп, капилярҙар ярҙамында ҡанға үтеп инәләр. Ҡан тамырҙары буйлап әйләнеп йөрөп, бар органдарға таралып туҡымаларҙы һауыҡтыра.
Икенсе йүнәлеш
Танау эсендәге рецепторҙарға тәьҫире нервы-гормональ системаға йоғонто яһай. Еҫ терапияһы релакс булараҡ сығыш яһап, психоэмоциональ фонды тергеҙә. Бының һөҙөмтәһе булараҡ кеше көсөргәнешлектән һәм аныуҙан арына.
Өсөнсө йүнәлеш
Үлән быуында ултырыу күҙәнәктәрҙең асылыуына һәм токсиндарҙың организмдан тиҙерәк сығарылыуына булышлыҡ итә. Шул уҡ ваҡытта тиренең эфир майҙары өлөшсәләрен һеңдереү мөмкинлеге арта. Улар лимфа системаһына инеп, унда әйләнә башлай.
Шағир, публицист, Башҡортостан Республикаһының Яҙыусылар союзы ағзаһы, “Ағиҙел" журналының редколлгия ағзаһы отставкалағы подполковник Бөтә Рәсәй «Байконур космодромы ветерандары» ойошмаһының Өфө ҡалаһы филиалының рәйес урынбаҫары Харис Мөҙәрис улы Сәғитовтың тәжрибәһенән
Әҙәбиәт тулҡындарында
Мунса
Йәнекәйем бөгөн мунса яҡҡан,
Ҡоро ҡараманан утыны.
Эҫеһенән ҡолаҡ шөрөшөрлөк,
Шартлап тора ҡайнар ут – тыны.

Мәтрүшкәле ҡайын миңдек менән
Рәхәтләнеп инәм сабынып:
Тәнгә генә сихәт булыр тимә,
Хатта йәнең китер яңырып!

Мунсаларҙан сығам янып-бешеп,
Сикәләрем тора алланып.
Ожмах бында, бына ошо ерҙә,
Эҙләйһе лә түгел һайланып!

Тирләп-бешеп тәмле сәйҙәр эсәм,
Мәтрүшкәле сәйҙе ҡоротлап…
Эй хөрриәт тә һуң был донъялар, –
Эсһәң ине шуны мул уртлап!


Фирүзә Абдуллина,
шағирә
Сығанаҡтар:
1) Башҡортарҙың дауалау һәм ҡурсалау магияһы (ғилми ҡулланма). - Өфө: Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты нәшриәте, 2009.
2) Г. Сәйетбатталова.Миндектәрҙең шифаһы ҙур. "Мораҙым" газетаһы. -2021. - №7
3) Миндекһеҙ мунса мунсамы ни?!/ "Башҡортостан" газетаһы. - 2016. - №29.
@Әбделмәнова Ә.В., автор-төҙөүсе, 2021