Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК

БАШҠОРТТАРҘА ТИҘӘК ҺУҒЫУ ӨМӘҺЕ

Маңлайы тирләмәгәндең ҡаҙаны ҡайнамай.
Башҡорт мәҡәле
Дала башҡорттары элек-электән яғыулыҡ итеп утын урынына киптерелгән йәки эшкәртелгән тиҙәк файҙаланған.

Республикабыҙҙың Хәйбулла районында йәшәүселәр тиҙәк һуғыу йолаһын һаман да онотмаған. Был район Башҡортостандың көньяҡ-көнсығышында, Йылайыр яйлаһы ситендә урынлашҡан.

Бында бөтә ауылдарға тәбиғи газ килгәнсе, сал далала йәшәгән хәйбуллалар һыуыҡтар башланғас мейескә яғырға, ашарға бешерергә яғыулыҡ булһын өсөн күп итеп тиҙәк әҙерләгән.

Боронғо мейес. 1970 й.

Миңзифа Ишемғолова,
Хәйбулла районы мәҙәниәт йортоноң халыҡ ижады буйынса методисы
«Утын әҙерләү ауырғараҡ төшкән, шуға күрә киптерелгән тиҙәк ҡулланғандар. Хеҙмәттәштәрем элегерәк тиҙәк менән өй йылытыуҙарын, мунса яғыуҙарын, ҡаҙан аҫып, ашарға бешереүҙәрен һаман хәтерләй».
Тиҙәк һуғыу өмәһе, ғәҙәттә, май айынан июль уртаһына тиклем, бесән ваҡыты башланғансы, ойошторолған. Август-сентябрь айҙарында иһә бөтөнләй тиерлек тиҙәк әҙерләү менән шөғөлләнмәгәндәр, сөнки уны һәйбәт итеп киптереү өсөн ҡояшлы ғына түгел, ә эҫе көн кәрәк.
Таймаҫ ауылы, Кумертау районы, 1970 й.
Күрше-күләнде, туған-тыумасаны тиҙәк һуғыу өмәһенә кистән үк әйтеп ҡуйғандар, ҡышҡылыҡҡа яғыулыҡ әҙерләүҙә ярҙам итеүҙәрен һорағандар.

Ауылдаштарын ярҙамға йышыраҡ балаларын яңғыҙ тәрбиәләгән, яғыулыҡ әҙерләргә көсөнән килмәгән ҡатын-ҡыҙҙар саҡырған, сөнки был эште башҡарыу өсөн күмәк көс талап ителгән.
«Кемдең ире, буйға еткән улдары бар, улар үҙҙәре әҙерләгән. Бер көндә үк булмаһа ла, үҙ көсө менән. Хәйер, ауылдаштарын ярҙамға саҡырыусылар ҙа табылған: кемгә нисек уңайлы булған», — тине Миңзифа Ишемғолова.
Кирбесләп һуғылған яғыулыҡ әҙерләү технологияһы
Тиҙәктән яғыулыҡ әҙерләү технологияһы бик ябай. Көҙ, ҡыш һәм яҙ буйына мал-тыуар — ат, һыйыр, һарыҡ тиҙәген йыйып барғандар. Башлыса, аттың, сөнки башҡорттар хужалыҡтарында күпләп йылҡы тотҡан.

Ҡояшлы, эҫе көндәр башланғас та һарайҙағы тиҙәкте ихатаға сығарғандар. Ҡышын малдарҙың аҫтына түшәлгән һалам менән бергә баҫырылып ятҡан тиҙәкте балта менән киҫәктәргә бүлгәндәр.

Тиҙәк һуғыу һәр ваҡыт иртән башланған. Унда өлкәндәр ҙә, балалар ҙа ҡатнашҡан. Күмәк эш йыр-моң менән оҙатылып барған:

Ауылдаштарыбыҙ менән
Үткәрәбеҙ өмә беҙ.
Тиҙәк һуғып өйәбеҙ —
Йылы булһын өйөбөҙ.

С односельчанами собрались.
Проводим помочь.
Делаем кизяк,
Чтобы был теплым наш дом.
Ир-егеттәр тиҙәктән брикет әҙерләгән, ә ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар, уларҙы йыйып, бер-береһенән аҙ ғына ара ҡалдырып, ергә һала барған. Бер кем дә эшһеҙ тормаған.

Брикеттарҙың ҙурлығы өйҙәге мейестең ҙурлығына ла бәйле булған, әлбиттә, шуға төрлөсә эшләнгән. Ләкин йыш ҡына уларҙы бер төрлө — 30х30 сантиметр итеп эшләгәндәр, ә бейеклеге — 20 сантиметр.

Тиҙәкте оҙаҡ — ике аҙна самаһы, бер нисә тапҡыр әйләндереп киптергәндәр. Шул уҡ ваҡытта уны ямғырҙан еүешләнмәһен тип ҡарап торғандар.
Тиҙәк яҡшылап кипкәс, уны кәбән итеп өйөп, саф һауала киптереүҙе дауам иткәндәр.
«Әгәр һин ҡышҡылыҡҡа, оҙайлы ҡышҡа әҙерләйһең икән, тиҙәк күп кәрәк. Элек бит башҡорттарҙың өйҙәрендә ике мейес торған. Өйҙө һәйбәт итеп йылытыу өсөн, өҫтәүенә балалар ҙа бар икән, бер мейес кенә аҙ. Шуға күрә бөтә күрше-күләнде, туған-тыумасаны ярҙамға саҡырғандар, сөнки бер көндә йыл буйына етәрлек яғыулыҡ әҙерләү талап ителгән», — тип өҫтәне Миңзифа Ишемғолова.
Боронғо тиҙәк һуғыу йолаһы
Хәйбулла районының бәләкәй генә Әҙел ауылында үткәрелгән йолала дала башҡорттарында тиҙәктән яғыулыҡ әҙерләүҙең икенсе төрлө ысулы асыҡ күрһәтелгән.

Был байрамдың төп маҡсаты — халыҡтың ғөрөф-ғәҙәттәрен, йолаларын һаҡлау. Бурысы — йыйылған ҡунаҡтарға элек дала башҡорттарының нисек итеп тиҙәктән яғыулыҡ эшләп, өйҙәрен йылытыуҙарын күрһәтеү.

Халыҡ байрамын Хәйбулла районының мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре, «Ағинәй» ҡатын-ҡыҙҙар клубы һәм урындағы халыҡ ойошторҙо.
Әҙел ауылында тиҙәк һуғыу өмәһе Ҡөрьән сүрәһен уҡыуҙан башланды.

Йолала ҡатнашыусыларға тәүҙә тиҙәкте нисек һыуҙа ебетергә, шунан күпме һалам һалырға кәрәклеген күрһәттеләр. Шунан һуң ғына ошолай итеп әҙерләнгән тиҙәкте аяҡ менән йомарланып торғансы тапайҙар.
Тиҙәк һуғыу өмәһе
Башҡортостан Республикаһының Хәйбулла районы
Ҡатнашма тулыһынса әҙер булғас, уны «тейешле» формаға килтереү өсөн тасҡа һалалар. Күпмелер ваҡыт үткәндән һуң өмәселәр тастағы тиҙәкте ергә бушатып, унан ҙур йәймәләр эшләп, асыҡ һауала киптерәләр.

Тас урынына ағастан яһалған ҡалыптарҙы ла файҙаланалар. Әҙер «кирбестәрҙе» артабан һаҡлау өсөн бейек кәбән һымаҡ итеп өйөп ҡуялар.
Тиҙәктең утынға ҡарағанда өҫтөнлөгө шунда: яҡҡанда бер ҡасан да осҡоно булмай. Янғын күҙлегенән ул утын ағасына ҡарағанда күпкә хәүефһеҙерәк.

Бынан тыш, киптерелгән тиҙәк йылыны оҙағыраҡ һаҡлай, ә сығымы күпкә аҙыраҡ. Ә иң яҡшыһы – һарыҡ тиҙәгенән. Тап ул йылыны яҡшы тота.

Тиҙәкте яҡҡанда еҫе сыҡмауы ла бик мөһим.

Етешһеҙлеге – ҡоро тиҙәк янып бөткәс, унан бер ниндәй ҙә күмер ҡалмай. Шуға күрә уның менән самауыр ҡайнатып булмай.
Мейесте тиҙәк менән тоҡандырыу күренеше
Тиҙәкте яндырып ебәреү бик еңел. Бының өсөн ҡайын туҙын ҡулланырға мөмкин.

Бер тапҡыр мейескә яғыу өсөн биш-алты брикет етә. Ошондай кирбесте мейескә һалыр алдынан уны урталай бүлгәндәр: ҡоро тиҙәк ҡатламдарға һәйбәт бүленә.

Өмә тамамланғас, йорт хужалары һәр ваҡыт ихатала өлкәндәр өсөн өҫтәл әҙерләгән йәки үләнгә балаҫ түшәгән.

Балалар ата-әсәнән айырым ултырған. Табын ваҡытында балаларға тиҙәк әҙерләүҙә ярҙам иткәндәре өсөн ваҡ аҡса биреү ғәҙәте булған.
Тиҙәк һуғыу өмәһенең төп ризығы
Байрам табынының, тиҙәк һуғыу өмәһенең төп ризығы – майлы тары ярмаһы. Тарыны, мөмкинлегенә ҡарап, кемдер һөттә, кемдер һыуҙа бешергән, ләкин һәр ваҡыт май төшөргән.

Өмәлә ҡатнашҡан балалар араһында бер уйын киң таралған булған. Ул алдарына уртаһына май һалынған ҙур табаҡ менән тары ярмаһы ултыртҡас башланған.

Балалар шунда уҡ ҡайнар бутҡала майлы «йылға»лар ағыҙа башлаған. Берәүһе ҡалағы менән үҙенең яғына ағыҙа, әгәр донъя бөтһә, ул нисек «төшөргән» шулай була, ти икән. Икенсеһе уның менән ризалашмайынса: «Юҡ, улай түгел!», — тип ҡаршы килгән.

Уйын берәйһе: «Юҡ, бына шулай була!» — тип, бутҡаны болғатҡансы дауам иткән.

Ҡунаҡтарға тары бутҡаһын, ғәҙәттә, ихаталағы ҡаҙанда бешергәндәр.

Өмәнән һуң тары бутҡаһы менән һыйлағас, нимә бар, бөтәһен дә өҫтәлгә теҙгәндәр. Өйҙәге бар ризыҡ менән һыйлағандар.
«Хәҙер беҙ ата-бабаларыбыҙға газһыҙ нисек ауырға тура килгәнен күҙ алдыбыҙға ла килтермәйбеҙ. Йортто йылытыу, ашарға бешереү – ниндәй ҙур эш. Шуға ҡарамаҫтан, кешеләр һәр саҡ бер-береһенә ярҙам ҡулы һуҙған, үтенесте кире ҡаҡмаған, дуҫ йәшәгән. Тиҙәктән яғыулыҡ әҙерләү өсөн өмә ойошторғандар, был эшкә яңғыҙ тотонмағандар, – тип һөйләне «Ағинәй» ҡатын-ҡыҙҙар клубы етәксеһе Рәмилә Таймаҫова. – Бала саҡта беҙ ата-әсәйебеҙгә ошондай яғыулыҡ әҙерләргә ярҙам итә инек. Бик күңелле эш түгел, әлбиттә, ләкин тиҙәк беҙҙе ҡотҡара торғайны. Бөгөн дә кәрәк булған осраҡта матди сығым талап итмәгән яғыулыҡты файҙаланырға мөмкин».
© Бахшиева Г.Ю., автор-төҙөүсеһе, 2020
Фото: Хәйбулла районы мәҙәниәт йорто, Рәсәй Фәндәр академияһының Өфө федераль тикшеренеү үҙәге архивы, мәғлүмәт агентлығы «Башинформ» архивы
Видео: «Аҡъяр» телевидениеһы