«Башҡорт милли уйын ҡоралдары» тиһәк, иң тәүҙә ҡурай иҫкә төшә. Ысынында иһә башҡорттарҙың милли уйын ҡоралдары төрлө: ҡыллы-һыҙғыслы, сиртмә, һуҡма... Мәҫәлән, дөңгөр. Нимә ул?

2003 йылдан алып дөңгөр рәсми патентҡа эйә. ХХ быуатта уны эшләү һәм ҡулланыу туҡтатылған булған. Шуға патент хужаһы Риф Сөләймәнов башҡорт дөңгөрөн тергеҙергә тигән маҡсат ҡуйған. Хәйер, бөгөн дә фольклор бейеүҙәрендә һәм йырҙарында биҙрәгә һәм ҡул аҫтындағы башҡа әйберҙәргә ритм менән һуғыуҙы күрергә мөмкин.

Дөңгөр – һуҡма музыка ҡоралы. Тәү ҡарашҡа барабанды хәтерләтә. Бер яғы күн мембрана менән көпләнгән тар
ағас дүңгәләк. Ике яғы ла мембрана менән көпләнгән киң дөңгөр ҙә осрай, ғәҙәттә һаплы була. Ҡайһыларына көмөш тәңкәләрҙән ике ҡат сулпы ҡуйыла. Дүңгәләктең диаметры – 300–400 миллиметр, бейеклеге – 1000 миллиметрға яҡын.

Патентҡа эйә булған хәҙерге башҡорт дөңгөрөн һүрәтләүҙән күренеүенсә, музыка ҡоралы кәмендә дүрт ҡыллы. Улар дүңгәләктең тышҡы яғына беркетелгән борғостарға тарттырып ҡуйылған. Инструментты һапһыҙ итеп яһарға ла мөмкин. Музыка ҡоралының ҡалаҡҡа оҡшаш йомро башлы туҡмағы бар.

Беҙгә иртәктәрҙән килеп еткән был уйын ҡоралы үҙе — ағастан эшләнә, мембранаһы — күндән. Заманса дөңгөр күпкә нәфисерәк. Дүңгәләге — ҡайындан, ә башҡа ағас элементтары ылыҫлы ағастарҙан яһалған. Ҡайын дүңгәләк еңелерәк булһа, мәҫәлән, элементтары ҡарағайҙан эшләнһә, мембранаға һуҡҡан саҡта инструменттың яңғырашы көсәйә һәм үҙенсәлекле тембр өҫтәлә.

Дүңгәләккә ҡылдар сиртмә музыка ҡоралдарындағы кеүек беркетеп ҡуйыла.

Бонго барабанында уйнаған һымаҡ: дөңгөргә бармаҡтар һәм ус менән һуҡҡандар.

Хәҙерге уйын ҡоралына килгәндә, башҡарыусы ҙур оҫталыҡҡа эйә булырға тейеш. Ул бер ҡулы менән музыка ҡоралын һабынан тота, ә икенсе ҡулындағы туҡмаҡ менән мембранаға һуға, шулай уҡ бармаҡтар һәм ус менән һуғып уйнарға мөмкин.

Патентлы башҡорт дөңгөрөндә төрлө тәбиғәт тауыштарын сығарырға ла мөмкин. Был – башҡорт милли көйөнә хас күренеш.

Шулай уҡ башҡарыусы инструментта классик дөңгөрҙә кеүек (ирекле мембранаға ритм менән һуғып) уйнарға мөмкин, көй туҡтаған арала инструментты ҡылдары менән тышҡа әйләндереп, уны мандолина итеп файҙалана, шул рәүешле ул үҙенең уйнау оҫталығын күрһәтә.

Полировкалау, ҡиммәтле материалдан биҙәүестәр ҡуйыу, мембранаға рәсем, төрлө биҙәктәр төшөрөү музыка ҡоралына үҙенсәлекле төҫ бирә.

Боронғо башҡорт музыка ҡоралдары – ҡурай, ҡумыҙ, думбыра, ҡыл-ҡумыҙ, һорнай – эпостарҙа, риүәйәттәрҙә, халыҡ йырҙарында һәм әкиәттәрҙә телгә алына.

Дөңгөр һуҡма инструмент булып хеҙмәт иткән. Ағас дүңгәләктең бер йәки ике яғы күн менән көпләнгән. Ситенә парлы көмөш тәңкәләр ҡуйылған.

Башҡорт инструменталь мәҙәниәте сағыштырмаса яңыраҡ өйрәнелә башлаған: даими эҙләнеү һәм мәғлүмәтте системаға һалыу уҙған быуаттың 20–30-сы йылдарында ғына әүҙемләшкән. Сер түгел, башҡорт халҡы үҙенең моңло эстетик ихтыяжына нығыраҡ яуап биргән һәм төрлө көйҙәр башҡарырға мөмкин булған инструменттарҙы һайлап алған. Бәлки, тап шул күп быуатлыҡ тарихы булған моңло уйын ҡоралы – ҡурайҙың популярлығын аңлаталыр. Башҡорттар һуҡма инструменттарға артыҡ әһәмиәт бирмәгән, улар был маҡсатта көнкүреш предметтарын файҙаланған.

Әлеге ваҡытта 1914 йылда Э. Хорнбостел–К. Закс тәҡдим иткән классификация сиктәрендә аэрофон, идиофон, хордофон һәм мембранофондарға бүленгән
48 инструменттың исеме билдәле.

Дөңгөр мембранофондарға (һуҡма инструменттарға) ҡарай. Үрҙә әйтеп үтелгәнсә, башҡорттар батмусҡа, биҙрәгә һәм башҡа көнкүреш предметтарына һуҡҡылап уйнаған. Фольклорсылар тарафынан дөңгөрҙә – ике яҡ осонан бау менән бәйләп элеп ҡуйылған шыма ағас киҫәгендә – тап ҡатын-ҡыҙҙарҙың уйнауы теркәлгән. Борон ошо ысул менән туҡыма ағартҡандар. Ике махсус таяҡса менән һуҡҡан саҡта үҙенә генә хас ритм ишетелгән. Мәғлүмәттәрҙән икенсе дөңгөр ҙә билдәле (ҡайһы бер райондарҙа «нағра»), махсус эшкәртелгән күндән яһалған мембранафон ҡамлау (шамандарҙың әруахтар, тәбиғи булмаған тәбиғәт көстәре менән бәйләнеш урынлаштырыу өсөн башҡарыла торған ырымы) өсөн файҙаланылған булырға тейеш.

Башҡорт музыка мәҙәниәтендә мембранофондарҙа уйнау традицияһы үҫешмәгән. Ул күп кенә төрки халыҡтарында киң таралған. Дөңгөр, үҙенән һуң ауыҙ-тел ижадында ғына эҙҙәр ҡалдырып, юғалған тиерлек. Ләкин фольклорҙың ниндәй жанрында был инструменттың йышыраҡ ҡулланылғаны билдәле.

Таҡмаҡ – башҡорт музыкаль-поэтик фольклор жанры. XIX быуат аҙағында С. Г. Рыбаков тап ошо фольклорҙың тәүге өлгөләрен яҙып алған һәм «Урал мосолмандарының моң һәм йырҙары» тигән китабында һүрәтләгән. 1929–1931 йылдарҙа И. В. Салтыков уны беренсе тапҡыр фонографҡа яҙҙырған. Тәүге мәҡәләләр «Башҡорт халыҡ йырҙары» китабында баҫылған.

Таҡмаҡты им‑том йолалары ваҡытында, эпостарҙа (мәҫәлән, «Ҡара юрға», 1907 йылда М. Буранғолов Һамар губернаһы Үрге Ильяс ауылында (Ырымбур өлкәһенең Ҡыҙыл Гвардия районы) Хәсән Буранғоловтан яҙып алған) һәм хайуандар тураһындағы әкиәттәрҙә («Дүрт дуҫ») өҫтәмә йыр итеп ҡулланғандар. Таҡмаҡ яңғыҙ йәки коллектив бейегәндә һуҡма инструменттар оҙатыуында башҡарылған:
элегерәк — халыҡ музыка ҡоралдарын (дөңгөр, дөмбөрҙәк, шаҡылдаҡ), һуңыраҡ көнкүреш предметтарын (ҡалаҡ, уҡлау, биҙрә, батмус) файҙаланғандар.

Таҡмаҡтың шиғри текстары 8—7 ижекле ике юллыҡтарға бүленгән дүрт юллыҡтарҙан, һирәгерәк өс юллыҡтарҙан тора. Маҡтаусы («Ҡарабай»), шаян («Сонайым»), бейеүгә саҡырыу‑өндәүсе («Бейер ул»), йола йәки уйын хәрәкәттәре менән бәйле булыуы буйынса, туй («Йыуаса», «Сыбыртҡылау») һәм әйлән‑бәйлән уйындары («Ай, дубыр-дубая», «Аҡ стакан», «Косилка, молотилка», «Сума өйрәк, сума ҡаҙ», «Шәл бәйләнем» һ. б.) таҡмаҡтарына айырыла.

Уйын ҡоралына ихтирам менән ҡараусылар
бөгөн дә бар, улар дөңгөрҙө яңыртыу маҡсатында уны саҡ ҡына үҙгәрткән – оҙонсараҡ итеп эшләгән. Хәҙер дөңгөр барабанға оҡшашыраҡ, уны сығыш яһаған саҡта аяҡтар араһына ҡуйыу уңайлы.

2006 йылда Рәсәй музыканты, виртуоз ҡурайсы Роберт Юлдашев үҙенең «Ҡурайсы» төркөмөн ойошторған. Коллектив фолк-музыка, симфоник оркестр музыкаһы, chill out, lounge, этно-транс музыка кеүек жанрҙарҙа уйнаған. Төркөмдөң репертуарында башҡорт һәм фольклор көйҙәре нигеҙендә автор музыкаһы.

Уларҙың һәр сығышында боронғо башҡорт уйын ҡоралдары – дөңгөр, думбыра, ҡурай, ҡумыҙ яңғырай һәм уларға барабан, джамбо, гитара, бонго, шейкер кеүек инструменттар ҙа ҡушылып, үҙенсәлекле аһәң, иҫ киткес энергетика өҫтәй.

Ошо уйын ҡоралын яратыусыларҙың тағы береһе – «Арғымаҡ» этно-төркөмө. Ул 2009 йылда ойошторолған. Коллективтың репертуары башҡорт халыҡ йырҙарынан, көйҙәренән, ҡобайырҙарынан (хикәйәттәренән), эпостарынан һәм легендаларынан, шулай уҡ төрлө стилдәрҙә һәм йүнәлештәрҙә яҙылған автор йырҙарынан тора. Төркөмдөң инструменталь составында башҡорт халыҡ музыка ҡоралдары – ҡурай, думбыра, ҡумыҙ, ҡыл-ҡумыҙ, дөңгөр, шулай уҡ гитара, бас һәм һуҡма уйын ҡоралдары менән бергә өзләү, донъя халыҡтарының этник инструменттары ҡулланыла.

Шулай ҙа дөңгөргә иң ныҡ табыныусылар – шамандар берләшмәһе, улар был инструментты әлеге көндә лә ҡуллана. Мәҫәлән, тыва шамандары ойошмаһы «Дөңгөр» тип атала.

2013 йылда ла «Мишкә» мари тарихи-мәҙәни үҙәге белгестәре ижади коллективтарға беренсе алты халыҡ уйын ҡоралын — барабан-тумыр, шиялтыш, ҡыуыҡлы һорнай һәм дөңгөр тапшырғас, ошо музыка ҡоралын тергеҙергә тырышып ҡаранылар. Уларҙы эшләгән оҫта Михаил Кутлусатов сығышы менән Бөрө районынан.