Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан

Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.

ОК

Башҡортостан сыуаштарының ҡатын-ҡыҙ костюмдары комплекстары

Башҡортостан сыуаштарында ике этнолокаль костюм комплексы формалашҡан: Ағиҙел буйы (Башҡортостандың көньяҡ һәм үҙәк өлөшөндә Ағиҙел йылғаһының
үрге һәм урта ағымы бассейны) һәм Ыҡ буйы төркөмө (Ыҡ йылғаһы һәм уның ҡушылдыҡтары бассейны: Башҡортостандың төньяҡ-көнбайыш һәм
көньяҡ-көнбайыш райондары – Саҡмағош, Шаран, Йәрмәкәй, Бәләбәй,
Бишбүләк, Миәкә, шулай уҡ Татарстандың Баулы районы һәм
Ырымбур өлкәһенең Абдулла районы) комплекстары.

Улар XVIII–XIX быуаттарҙа уҡ тарихи тыуған ергә
хас традициялар нигеҙендә, башҡорттар менән этномәҙәни берҙәмлек һәм уларҙың тәьҫире һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән (баш кейеме хранцус тутри – «француз яулығы» аналогы, түшелдерек сухал, бер төрлө башҡорт биҙәүестәре
муйынса, hakaл, кафтан йелән һ.б.).

БР-ҙың Федоровка районынан ансамбль француз яулыҡтарында.

Ағиҙел буйы һәм Ыҡ буйы сыуаштарының
костюмы оҡшаш тарихи юл үткән, әммә улар етештереү технологияһы һәм биҙәкләү ысулдары буйынса айырыла. Туникаға оҡшаш күлдәк (кěпе)
элек аҡ киндерҙән тегелһә, XIX быуаттың икенсе яртыһы – аҙағында аласанан тегелә. Ҡатындарҙың күлдәге сигеү, суҡ менән бай итеп һәм төрләндереп биҙәлә һәм киң төплө ыштан менән кейелә. Өҫ кейеме йәйге еңел буҫтау кафтандан (йелен), көҙөн һәм яҙын бөрмәле бишмәттән (сахман), ҡышын һарыҡ тундан (керек) тора. Кейәүгә сыҡҡансы ҡыҙҙар ынйы һәм тәңкәләр менән биҙәлгән шлемға оҡшаш башлыҡ (тухъя); ирле ҡатындар – төҫлө мәрйен йәки көмөш тәңкә менән биҙәлгән цилиндр йәки ҡырҡылған конус формаһындағы башлыҡ (хушпу), остары биҙәлгән таҫтамал рәүешле оҙон таҫтар (сурпан) кейә. Ир-ат костюмы аҡ киндер йәки аласа ыштан һәм ҡыйыҡ яғалы күлдәк, туҡыма билбау, кейеҙ эшләпә, сабата йәки итектән тора.

Ағиҙел буйы төркөмө

Сыуаштар күсенеп килгәндән һуң бында уларҙың тарихи тыуған еренән килгән сигелгән күкрәк медальондары (кěскě) һәм йөй буйынан вертикаль ҡыҙыл сигеүҙәр менән биҙәлгән

аҡ киндер күлдәк киң таралған була. XIX быуаттың 70–80-се йылдарында ромб формаһындағы парлы күкрәк медальондары (сунтӑх) тегелгән аҡ киндер күлдәктәр киң таралған була, ул күлдәктәрҙең өҫкө өлөшө ҡыҙыл төҫтәге ебәк ептән сигелгән үҫемлек орнаменты менән биҙәлә. Был күлдәктәрҙә шулай уҡ йөй буйынан ҡыҙыл һыҙаттар була. Алдан улар күкрәк медальондарына тиклем, ә арттан ҡалаҡ һөйәгенә саҡлы етә. Тәүҙә уларҙы оҙон итеп, иңбаштан итәккә ҡәҙәр, аҙаҡтан ҡыҫҡартып эшләй башлайҙар. Күлдәктең өсмөйөш формаһындағы арҡа өлөшөн биҙәү рәүеше лә үҙгәрә. Ҡатын-ҡыҙ өсмөйөштөң үҙәгендә һәм ситтәрендә аппликация ысулы менән ҡомастан тигеҙ яҡлы һәм тура мөйөшлө өсмөйөш рәүешендәге ҙур булмаған өҫтәмә биҙәктәр эшләй башлай.

XIX быуат уртаһынан Ағиҙел буйы сыуаштарында туникаға оҡшатып беселгән, тура еңле һәм эргәнән ҡыйыҡ ҡуйып теккән аласа күлдәктәр модаға инә. Күлдәк итәгенә ҡыҙыл, көрәнһыу йәки күк төҫлө ситса йәки сатиндан киң әберкә (аркă) тегелә. Ағиҙел буйы сыуаштарының төньяҡ (Ҡырмыҫҡалы) төркөмсәһендә аҫҡы киң әберкә күп ҡатлы була һәм бер-бер артлы беркетелгән өс балитәктән тора. Күлдәктең түш өлөшөндә һәм арҡаһында ҡомастан һыҙат һуҙыла. Аҡ киндер күлдәктәге

кеүек үк, ҡомастан һыҙат менән (пӳштěр) вертикаль йөйҙәр, шулай уҡ түш уйымы һәм күлдәктең арҡа өлөшө биҙәлә.

Түштә улар симметриялы урынлашҡан ике ромб формаһындағы фигуранан, ә арҡала ярым ромбтан (үҙәктә) һәм ике тура мөйөштән (ике яҡ эргәнән) торған, осло яғы менән аҫҡа ҡараған ҡыйыҡ рәүешендә эшләнә. Түш һәм арҡа медальондары уртаһында ҙур булмаған күҙ (куç) эшләнә, тәүҙә улар сигеп ҡуйыла, аҙаҡтан бер-береһенә тегелгән төҫлө туҡыма киҫәктәре менән биҙәлә.

Светлана Матвеева. Күлдәгенең күкрәгендә пуштер һүрәте.

Алъяпҡыстар түш өлөшһөҙ, геометрик биҙәкле ике киндер киҫәгенән тегелә. Аҫҡы ситенә бер аҙ бөрөлгән әҙер туҡыманан бер йәки ике әберкә тегелә. ХХ быуаттың баштарында алъяпҡыстарҙы һатып алынған тауарҙан (ситса, сатин, ебәк, атлас) бесә башлайҙар. Туҡыма биҙәктәр урынына сатраш, нағышлы биҙәктәр урын ала, алғы яғын селтәр бәйләү һәм аппликация техникаһында эшләнгән ҙур булмаған түңәрәк сәскә рәүешендәге (улма) биҙәк менән тултырыу киң тарала.

Ҡатын-ҡыҙ баш таҫтамалдары (сурпан) баш өсөн таҫмалар (сурпан тутри, пуç тутри) менән комплектта килә. Улар ҡыҙыл ҡаймалы аҡ киндер иңдән һәм ике бер иш остан тора. Ә ул остар туҡыманан эшләнгән биҙәкле үҙәк өлөштән, ҡыҙыл йәки төҫлө ситсанан һәм селтәр киҫәгенән тегелгән орнаментты үҙ эсенә ала. Улар араһына сағыу ситса һәм таҫма буйҙар тегелә. Ағиҙел буйы зонаһы ҡатындары сурпанды түбәндәгесә бәйләй. Тәүҙә сурпандың үҙәк иңен эйәк аҫтына ҡыҫтырғандар, аҙаҡтан
түбәгә беркеткәндәр, унан ике осон, бер-береһенә һалып,
арҡанан төшөргәндәр. Ҡайһы саҡта сурпандың аҫҡы өлөшө арҡала алъяпҡыс бауы менән нығытылған, ә өҫкө осо ҡыялатып аҫҡа төшкән.

Фотоhүрәттә: Степанова Лидия. Ҡырмыҫҡалы районы Һыуыҡ Шишмә ауылы. Күлдәк – кӗпе, алъяпҡыс – саппун, түш өҫтө биҙәүесе –
сурпан сакки, башында – хушпу һәм сурпан тутри (аҡ таҫтамал аҫты –
хушпу).

Башҡортостан Республикаһы Федоровка районында яулыҡты ғәҙәти бәйләү (пуç тутри) менән бер рәттән биҙәкле ҙур ҡыҙыл яулыҡ – француз яулығын (хранцус тутри) файҙаланғандар. Тәүҙә уны диагональ рәүештә бөкләгәндәр,унан башты сурпан өҫтөнән тығыҙ итеп урап, остарын соңҡала бәйләгәндәр. Был урындағы традиция ХХ быуат башында барлыҡҡа килгәндер, моғайын.

Ағиҙел буйында ҡатын-ҡыҙ баш кейеменең икенсе тибы булып ҙур булмаған тура мөйөшлө йәки конус кеүек осло ярым сфера рәүешендәге йомшаҡ башлыҡ (хушпу) тора. Формаһы һәм декоры буйынса ул Урал–Волга буйы сыуаштарының бүтән төркөмдәренең баш кейеме аналогы булып тора. Башҡортостан Республикаһы Федоровка районы
Тәнәй ауылы сыуаштары баш кейеме үҙенсәлеге менән уларҙан айырыла: баш кейеме ҡырҡылған конус формаһында, ә осо урынына өҫкө ҡырыйынан ынйы биҙәкле һыҙат үтә.

Ҡатын-ҡыҙҙарҙың түш биҙәүестәре (сурпан çакки) өсмөйөш, трапеция йәки тура мөйөш формаһындағы тәңкә, ынйы һәм ҡусҡар менән биҙәлгән тире йәки кейеҙ пластиналарҙан тора. Билбау биҙәүестәре (сарă) ике вариантта эшләнә. Уларҙың беренсеһе – киндер киҫәгенә традицион рәүештә сигелгән парлы аҫылма, ул Ағиҙел буйы бассейнының үҙәк өлөшөндә киң таралған. Ҡырмыҫҡалы тирәһендә билбау биҙәүесе оҙонса формала. Ике вариант та Кама буйы һәм Волга буйы сыуаштары билбауына оҡшаш, әммә ҙурыраҡ булыуы менән айырыла.

Тәңкәләрҙән эшләнгән түш биҙәүестәре (тенкěллě мăййа, мăййа) киндер туҡыма киҫәгенә көмөш тәңкәләр, ҡайһы саҡта мәрйен һәм ынйы тегелгән муйынсаҡ рәүешендә. Ағиҙел буйы бассейнының үҙәк өлөшөндә тенкěллě мăййа тигән биҙәүестәр муйын тирәләй ярым ай рәүешендә урынлашҡан, Башҡортостандың Федоровка районында оҙонса формала һәм өс рәт көмөш тәңкә теҙелгән туҡыма йәки киндер киҫәгенән тора. Төрлө төҫтәге мәрйендән йомро яға формаһында селтәрләп эшләнгән иңбаш биҙәүесен (çуха) ҡыҙҙар таҡҡан. Муйынсаның тышҡы ситенә тегелгән ҡусҡар биҙәүесе төп биҙәүес булған. Ыҡ буйы сыуаштарынан айырмалы, уға көмөш тәңкә тегелмәгән.

Был фотола: муйын биҙәүе – мӑййа, маңлай таҫмаhы – сурпан тутри.

Ағиҙел буйы сыуаш костюм комплексында юғары йәки вирьял кейеме тип идентификацияланған костюм айырым урын биләй.

Был комплекс тулы кимәлдә Башҡортостандың Ғафури һәм Стәрлетамаҡ райондарының Антоновка һәм Косяковка

ауылдарында һаҡланған. Ҡатын-ҡыҙ костюмына бында юғары сыуаштарға хас сигелгән иңбашлы (холçи, хулçи) аҡ күлдәк (кӗпе), итәге сигелгән һәм түшле алъяпҡыс (саппун, саппан), остары суҡлы ике туҡыма билбау (хырӑмоли), баш таҫтамалы (сурпан), сигелгән тар таҫма рәүешендәге маңлайса (масмак), тире йәки киндер киҫәгендәге түш биҙәүесе (тенкěллě мăйçыххи, мăйçыххи), мәрйен теҙелгән ебәк таҫмалар (шӑрҫа ҫыхиллӗ лента), билбау аҫмалары (яркӑч) инә. Әммә бөгөнгө көндә баш таҫтамалдары (сурпан) һәм маңлайса (масмак) был ауылдарҙа осрамай, әммә халыҡ хәтерендә яҡшы һаҡланған. Уның урынына ҡатын-ҡыҙ яулыҡ ябына.

Ыҡ буйы төркөмө. XIX быуат уртаһына тиклем ҡатындарҙың
һәм ҡыҙҙарҙың төп костюмы булып бында туникаға оҡшатып беселгән, эргәһенән ҡыйыҡтар ҡуйылған аҡ киндер күлдәктәр (кӗпе) хеҙмәт итә. Улар кештәкле тура еңле, йөй буйҙары ҡыҙыл менән сигелеп төп иңде эргәләгеләре менән тоташтырған,
түш өлөшөндә симметриялы сигелгән сәскә (кӗскӗ) һәм ромб рәүешендәге сигеү (сунтӑх) менән биҙәлгән булған. Бындай күлдәктең икенсе үҙенсәлеге иңбаш тирәһендәге ромб формаһында сигелгән сәскә (хултӑрмач) булған. Ҡыҙҙарҙың күлдәктәре икенсе төрлө биҙәлгән, һул түш яғында аппликациялап ҡыҙыл туҡыманан ромб формаһындағы фигура тегелгән (сунтăх), ә уң яғында бер аҙ аҫҡа ҡаратып тура һыҙыҡ үткән. Ҡайһы саҡта уның өҫтөнән ҡыҙҙар ҙур булмаған ярым ромб йәки дүртмөйөш формаһындағы фигура ла теккән.

XIX быуаттың икенсе яртыһында ҡыҙыл, ҡыҙғылт һары, ҡара күк йәки ҡара фонда сатраш йәки буйлы аласа киң тарала.

Аласаның таралыуы күлдәк декорына һәм бесеү рәүешенә тәьҫир итә.

Күлдәктәрҙе билле итеп, өҫкө яғын туника рәүешендә,
аҫҡы яғын киң итәкле итеп тегәләр. Күлдәктәрҙең балитәкле (итек) булыуы төп шарт була. Күлдәккә, ғәҙәттә, ике балитәк тегәләр: аҫҡы балитәк шул уҡ аласанан, өҫкөһө контраст төҫтәге фабрика туҡымаһынан тегелә. Ҡабарынҡыраҡ күренһен өсөн, аҫҡы балитәк ҡайһы саҡ өс ҡаттан торған. Балитәктәр араһына биҙәкле йәки сигелгән горизонталь таҫма тегелә. Шулай уҡ күлдәктәрҙә сигеү һәм йөй буйынан һуҙылған буйлы ҡомас юғала. Күлдәктең төп өлөшө менән итәге араһындағы йөйҙәр һәм балитәге горизонталь аласа йәки туҡыма һыҙат менән тоташтырылған.

Күлдәк менән ҡатындар түш өлөшһөҙ алъяпҡыс (чĕрçитти) таҡҡан. Уларҙы бер тондағы ике киҫәк киндерҙән йәки эре биҙәкле аласанан теккәндәр. Алъяпҡыстың аҫҡы өлөшөнә төҫлө тауарҙан әберкә теккәндәр, ә улар араһындағы йөйҙө ситса йәки таҫманан бер йәки бер нисә рәт һыҙат менән ҡаплағандар. Мануфактура киң таралыу менән, ҡатын-ҡыҙҙар өсөн алъяпҡысты фабрика туҡымаһынан тегә башлағандар, уларҙа мотлаҡ рәүештә әберкә һәм туҡыманан, таҫманан һәм селтәрҙән тегелгән биҙәктәр булған.

Орнаментлы ҡыйыҡ, ҡомас һыҙаттары, төҫлө таҫма һәм аҡ селтәрҙән торған, остары биҙәлгән таҫтамал рәүешендәге баш кейеме (сурпан) ҡатын-ҡыҙ костюмының айырылғыһыҙ өлөшө булған. Уның менән ҡатындар битен, муйынын ураған, сәсен ҡаплаған, ә уның остарын арҡаға ырғытҡан. Баш кейеменең бер осо вертикаль рәүештә арҡа буйына беркетелгән, икенсеһе уға параллель йәиһә ҡыялап иңбашҡа һалынған. Сурпан башта торһон өсөн, уны өҫтән баш таҫмаһы пуç тутри йәки сурпан тутри менән нығытҡандар. Сурпан менән сағыштырғанда, ул ике тапҡырға тарыраҡ һәм ҡыҫҡараҡ булған, әммә шундай уҡ композициялы һәм декорлы булған. Ҡатындар уның менән баштарын тығыҙ итеп бәйләгән, маңлайына төйөн эшләгән, ә биҙәлгән өлөшөн ике яҡтан төшөргән. Шул уҡ ваҡытта селтәр менән биҙәлгән осон баш кейеме аҫтында йәшергән йәки «мөгөҙ» йәки «ҡолаҡ» рәүешендә тышҡа сығарған. Маңлай таҫмалары масмак трапеция формаһындағы сигелгән биҙәкле ҙур булмаған аҡ киндер буйҙан тора. Ҡатын-ҡыҙ башына улар бәйләүес ярҙамында нығытыла һәм сурпан өҫтөнән кейелә.

Төрлө сыуаш төркөмдәре сурпанды нисек бәйләгәндәр.

Урындағы хушпу — тире йәки киндерҙән эшләнгән, асыҡ цилиндр формаһындағы бейек баш кейеме. Үҙәк өлөштә ул бер нисә рәт булып тегелгән көмөш тәңкәләр менән биҙәлә, ә өҫтән геометрик орнаментлы ҙур булмаған ынйы селтәрҙән тора. Алдан маңлайға сәйлән йәки ҡыҙыл, алһыу мәрйенде тығыҙ итеп тегеп биҙәлгән «козырек» төшә. Башлыҡтың ҡойроғо уның айырылғыһыҙ өлөшө булып

тора, ул вертикаль рәттәр менән тәңкәләп, сәйлән менән биҙәлгән. Ике яҡтан һалынып торған, сәйлән, мәрйен һәм көмөш тәңкәләрҙән эшләнгән сулпы кейемгә айырыуса ҡупшылыҡ бирә.

Ҡыҙҙар байрамдарҙа һәм йола башҡарғанда тухья тигән баш кейеме кейгән. Ыҡ буйы зонаһында, бөтә Башҡортостан төбәгендәге кеүек үк, ярым

сфера рәүешендәге башлыҡтар киң тарала. Башлыҡтың урта өлөшөн геометрик орнамент рәүешендәге үтә күренмәле сәйлән селтәр менән биҙәйҙәр. Ситенә ваҡ көмөш тәңкә, ә ике яҡ эргәнән тәңкәле сәйлән сулпылар тағыла. Сәйлән менән биҙәлгән конус кеүек осона ҡурғаш йәки көмөш баш ҡуялар. Башлыҡ башҡа сәйлән менән биҙәлгән тире ҡайыш ярҙамында беркетелә.

Ҡатын-ҡыҙ билбауҙарының урындағы варианты сарă — бер-береһенә һалып ҡушылған киндер һыҙат. Периметры буйынса улар ҡомас менән тегелә, ә өҫтө күп ҡатлы сигеү, туҡыма орнамент, төҫлө туҡыма һәм таҫма менән биҙәлә. Биҙәүестең характерлы айырмаһы булып аҫҡы осондағы күк, шәмәхә йәки ҡара төҫлө йөн ептән эшләнгән
суҡ тора. Билбауҙы ҡатын-ҡыҙҙар күлдәк өҫтөнән, бил тәңгәлендә таға.

Ыҡ буйы сыуаштарының ҡатын-ҡыҙ биҙәүестәре комплексына төрлө формалағы биҙәүестәр инә: муйын биҙәүестәре (мăй çыххи, тенкěллě мăййа), түшкә таға торған биҙәүестәр (сухал, кěпе умě, ум çакки, усуччи), муйынсаҡ (шăрçа), алҡа (хăлханки), беләҙек (сулă), йөҙөк (çěрě). Түшелдерек сухал айырыуса ҙур ҡыҙыҡһыныу уята. Тәүҙә ул йәш ҡыҙҙар костюмы иҫәпләнә, аҙағыраҡ ҡатын-ҡыҙ костюмы составына инеп киткән. Түшелдерек көрәк формаһында була һәм тулыһынса көмөш тәңкәләр менән ҡаплана. Тикшеренеүселәр уны башҡорт
милли костюмынан үҙләштерелгән һәм муйынса, haҡaл
аналогы тип иҫәпләй, йәки көньяҡ вирьялдар һәм аҫҡы сыуаш төркөмөндәрендә осраған ама биҙәүесенең аналогы тип бара.

Ҫуха ҡыҙҙар биҙәүесе тип иҫәпләнә. Ул иңбаштарҙы тулыһынса ҡаплаған
яға формаһында. Биҙәүес өҫтө бер нисә рәт тәңкә менән, ә ситтәре сәйлән
һәм мәрйен менән ҡапланған. Муйынса сите түңәрәк төймәләр йәки ҡусҡар (хуртпуççи) менән биҙәлә. Арҡа өлөшөндә бер-береһе менән тоташтырылған мәрйен теҙмәләренә төҫлө сәйләндән сулпы тағылған.

Башҡортостан сыуаштарының этник тарихы уларҙың төрлө райондарға таралып ултырыуына һәм алда әйтелгән төркөмдәр эсендә тағы ла бер нисә этномәҙәниәт варианты барлыҡҡа
килеүенә шарт тыуҙырған.

Ағиҙел буйы төркөмөндә төньяҡ

йәки Ҡырмыҫҡалы (Ҡырмыҫҡалы,

Өфө райондары), үҙәк йәки Бишҡайын

(Ауырғазы, Дәүләкән, Стәрлетамаҡ, Ишембай

һ.б. райондар), Косяковка, көньяҡ йәки үрге

Ағиҙел буйы төркөмдәре (Көйөргәҙе,

Федоровка райондары) бүленә.

Төньяҡ төркөмсәһендә еңде биҙәүҙә
төп элемент булып яурындағы сигелгән ромблы медальондар (хултӑрмач) тора. Көньяҡ төркөмсәлә еңдең буйынан буйына 2-3 тар биҙәкле ҡомас тегелгән, улар араһында ҡалған арауыҡҡа ваҡ үҫемлек һүрәттәре һәм геометрик фигуралар сигелгән. Шул уҡ көньяҡ төркөмсәлә алъяпҡыстар күбеһенсә түшле булған. Ҡырмыҫҡалы төбәгендә сурпандар айырылып торған: XX быуат башында сурпандың аҡ осона киндер, ситса һәм селтәрҙән тар әүеркә тегелгән. Сурпанды башҡа бәйләгәндә әүеркә күкрәк менән арҡа тәңгәленә тура килгән һәм өҫтәмә декоратив функция үтәгән.

Баш яулығы пуç тутриҙы төрлө яҡта төрлөсә ябынғандар. Ҡырмыҫҡалы төркөмсәһендә ҡатындар уны оҙонсаһына ике тапҡыр бөкләй һәм сурпан өҫтөнән соңҡала бәйләп ҡуя. Артабан декорланған остарын алға сығарып маңлайға түңәрәкләтеп һалғандар. Ҡайһы саҡта төйнәмәйенсә, башҡа урап ҡына ҡуйғандар, яулыҡтың остарын елкәгә йәшергәндәр. Бишҡайын төркөмсәһендә баш таҫмалары остары маңлайҙа ҡатлана,
унан аҫҡа йүнәлтелеп, ике яҡтан үҙенсәлекле “ҡолаҡ" барлыҡҡа килтерә.

Әҙерләү техникаһы бер төрлө булһа ла, биҙәүестәр размеры буйынса айырыла. Ағиҙел зонаһының төньяҡ һәм үҙәк төркөмсәләрендә муйынсаҡ (ҫуха) компактлы һәм иңбаш тирәһенә етә. Көньяҡ төбәктә мăй çыххи тип аталған биҙәүестәр

күпкә ауыр һәм яурындан аҫҡа төшөп тора. Бында был биҙәүестәрҙе ҡыҙҙар ғына түгел, туйҙа кейәү һәм кейәү егете
лә таға. Формаһы, размеры һәм декоры түбәнге сыуаштар биҙәүестәре менән бер иш.

Беҙҙең көндәрҙә традицион сыуаш костюмы
өйҙә ғаилә реликвияһы, ата-бабалар иҫтәлеге булараҡ һаҡлана
һәм байрамдарҙа, сыуаш мәҙәниәтенә арналған башҡа тантаналы мәлдәрҙә
кейелә. Һәүәҫкәр фольклор коллективтары ундай сыуаш костюмдарын
профессиональ рәссам-модельерҙар эскиздары буйынса әҙерләнгән
сәхнә варианты менән бер рәттән ҡуллана.

Мәғлүмәт сығанаҡтары:

Мәғлүмәт биреүсе: Ғәлиева Фәриҙә Ғабдулхай ҡыҙы, филология фәндәре докторы, тарих фәндәре кандидаты.
Бурдуков М. Чуваши: этнографический очерк // Уфимские губернские ведомости. 1905. № 190–194.
Жакмон А. Чуваши Оренбургской губернии // Московские ведомости. 1890. № 45, 70.
Иванов В. П. Этническая география чувашского народа. Историческая динамика численности и региональные особенности расселения. Чебоксары, 2005.
Иванов Л. А. Национальная одежда и украшения прикамских и южноуральских чувашей // Ученые записки ЧНИИ. Вып. 31. Чебоксары, 1968.
Изучение быта чуваш (возвращение экспедиции Чувпедтехникума) // Красная Башкирия. 1929. 12 июля.
Комиссаров Г. И. Население Башреспублики в историко-этнографическом отношении // Башкирский краеведческий сборник. Уфа, 1926.
Комиссаров Г. И. Чуваши: краеведческий очерк // Башкирский край: хрестоматия для школ Башкирии. Уфа, 1928.
Кузеев Р. Г. Народы Среднего Поволжья и Приуралья: этногенетический взгляд на историю. М., 1992.
Литуновский Н. Медико-топографическое описание Оренбургской губернии: Дис. д-ра медицины. М., 1878.
Лойко Л. М. Коллекции по этнографии чувашей в Государственном музее этнографии народов СССР и их практическое применение // Проблемы развития художественных промыслов и народного искусства. Чебоксары, 1988.
Лоссиевский М. В. Чуваши: этнографический очерк // Уфимские губернские ведомости. 1875. № 48, 49, 51; 1876. № 1–3.
Матвеев Г. Б. Национальная одежда и пища: черты общего и особенного // Чуваши Приуралья: культурно-бытовые процессы. Чебоксары, 1989.
Медведев В. В. Этническая идентичность верховых чувашей Башкортостана в начале XXI в. // Проблемы истории, филологии, культуры. 2012. №3 (37).
Минцлов С. Р. Чуваши: этнографические очерки // Уфимский край. 1911. № 8–9 и др.
Народы Среднего Поволжья и Приуралья. Каталог-указатель этнографических коллекций Ч. 2. Тюркские народы. / сост.: Л. Л. Добрачева, А. Ю. Заднепровская, Е. Н. Котова. Л.: ГМЭ СССР, 1990.
Орков Г. Н. О народном костюме чувашей Башкортостана (по материалам экспедиции 1994 г.) // Чувашское искусство. Вопросы теории и истории. Вып. 3. Чебоксары, 1997.
Орков Г. Н. Традиционный костюм чувашей Башкортостана // Бельские просторы. 2000. № 10.
Петров И. Г. Чуваши // Народы Башкортостана: историко-этнографические очерки. Уфа, 2002.
Петров И. Г. Чуваши: популярный очерк этнической истории и традиционной культуры. Уфа, 1994.
Петров И. Г. Чувашские коллекции // Музей археологии и этнографии: каталог музейной экспозиции Центра этнологических исследований Уфимского научного центра РАН. Уфа, 2007.
Петров И. Г. Этапы формирования этнической группы приуральских чувашей // Чуваши Приуралья: культурно-бытовые процессы. Чебоксары, 1989.
Петров И. Г. Традиционная женская рубаха (кĕпе) чувашей Башкортостана: эволюция и современное бытование // Традиционная культура народов Урало-Поволжья в условиях модернизации общества. Уфа, 2011.
Петров И. Г. Чуваши // Этносы и культуры в единой семье Башкортостана. М.: Перо, 2018.
Петров-Туринге П. Работа среди чуваш // Башкирский краеведческий сборник. 1930. № 3–4.
Рычков П. И. Топография Оренбургская, то есть обстоятельное описание Оренбургской губернии. Ч. 1. СПб., 1762.
Рычков П. И. Топография Оренбургская. Изд. 2-е. Оренбург, 1887.
Сергеев Л. П. О лингвистическом ландшафте территорий поздней колонизации. По материалам «Диалектологического атласа чувашского языка» // Вестник Чувашской национальной академии. 1993. № 1.
Сухарева И. В. Чуваши Башкортостана в XVII–XIX веках: экономическое развитие и социальная структура. Уфа, 2007.
Черемшанский В. М. Описание Оренбургской губернии в хозяйственно-статистическом, этнографическом и промышленном отношениях. Уфа, 1859.
Чуваши / отв. ред. В. П. Иванов, А. Д. Коростелев, Е. А. Ягафова. М., 2017. Серия «Народы и культуры».
Чуваши Приуралья: культурно-бытовые процессы / авт.: В. П. Иванов, М. Г. Кондратьев, Г. Б. Матвеев, И. Г. Петров, А. А. Трофимов, Г. Ф. Трофимов. Чебоксары, 1989.
Чувашские коллекции в собраниях Музея археологии и этнографии ЦЭИ УНЦ РАН: альбом-каталог / сост. И. Г. Петров. Уфа, 2009.
Экспедиция по изучению чуваш: статья начальника Антропологического отряда Академии наук, профессора Баронова // Красная Башкирия. 1929. 23 августа.
Ягафова Е. А. Чуваши Урало-Поволжья: история и традиционная культура этнотерриториальных групп (XVII – начало ХХ в.). Чебоксары, 2007.