Тел һәм мәҙәни үҙенсәлектәре буйынса сыуаштар ике этнографик төркөмгә бүленә:

Улар сыуаш теленең төрлө диалекттарында һөйләшә һәм борон йәшәү рәүеше һәм матди мәҙәниәте буйынса ярайһы ныҡ айырылған.

Әлеге ваҡытта был айырмалыҡтар башлыса ҡатын-ҡыҙҙарҙың кейемендә һәм телмәр үҙенсәлектәрендә һаҡланған.

Кейеме һәм ҡайһы бер мәҙәни үҙенсәлектәре буйынса үрге сыуаштар – тау мариҙарына, түбәнге сыуаштар татарҙарға яҡын.

Ҙур булмаған аралаш төркөм анат енчи (урта аҫҡы) исеме аҫтында билдәле.

Төп таралып ултырған урындары – әлеге Сыуаш республикаһы территорияһы.

1989 йылда СССР-ҙа сыуаштар 2 млн самаһы кеше булған. Әлеге ваҡытта Сыуашстанда 906 мең сыуаш йәшәй.

Сыуаштар республиканан ситтә Татарстанда, Башҡортостанда, Һамар, Ульяновск өлкәләрендә һәм башҡа төбәктәрҙә таралып ултырған.

Республиканан ситтә йәшәүселәрҙең күпселеге – төрлө ваҡытта һәм төрлө сәбәптәр арҡаһында этник Ватанын ҡалдырған күскенселәрҙең нәҫелдәре.

XV‒XVI быуат арауығында үрге һәм түбәнге сыуаштарҙың этномәҙәни йәһәттән берләшеүе һөҙөмтәһендә сыуаш милләтенең формалашыуы тамамлана.

Сыуаштарҙың тарихи Ватанынан күсенеүе Рус дәүләтенә ҡушылғандан һуң 1951 йылда башлана.

Сыуаш крәҫтиәндәренең күбеһе социаль составы буйынса яһаҡ түләүселәр рәтенә, ә XVIII быуаттан – дәүләт һәм удел крәҫтиәндәренә ҡараған.

1920 йылда сыуаштар үҙ дәүләтселеген – Сыуаш автономиялы өлкәһен ала, 1925 йылда ул Сыуаш АССР-ы, 1990 йылда Сыуаш ССР-ы, 1992 йылда Сыуаш республикаһы итеп үҙгәртелә.

Улар бында XIX быуаттың икенсе яртыһында – XX быуат башында килеп сыға, әлеге ваҡытта Ғафури районының Әхмәт, Яңы Ерек, Антоновка, Стәрлетамаҡ районының Косяковка, Туймазы районының Никитинка һәм Көйөргәҙе районының Новомихайловка, Павловка ауылдарында йәшәйҙәр.

Был ауылдарҙың сыуаштары әле лә үрге диалекттың (о-лаштырып һөйләү), матди мәҙәниәттә (аҡ ҡатын-ҡыҙҙар күлдәге беселеше буйынса типик өҫкө сыуаштарҙыҡы) һәм өлөшләтә рухи мәҙәниәттә – йырҙарҙа, ғөрөф-ғәҙәттәрҙә һәм йолаларҙа ҡайһы бер үҙенсәлектәрен һаҡлаған.

Вирьялдарҙы йыш ҡына «аҡ» сыуаштар тип атайҙар, был үрге сыуаштарҙың тик аҡ киндерҙән һәм аҡ туҡыманан кейем кейеүҙәренә бәйле.

Ҡатын-ҡыҙ кейеменең төп элементы – альяпҡыс. Уны сигеп, селтәрләп, күп итәк һалып, буй һыҙыҡ йәки тулҡын рәүешендәге туҡыма киҫәктәре менән биҙәгәндәр.

Билде мотлаҡ быуғандар. Косяковкала ике билбау бәйләйҙәр. Тәүҙә яркӑч (мәрйен, муйынсаҡ, төймәләр менән биҙәлгән парлы һандағы ‒ дүртәү йәки алтау – билдән аҫҡа төшөп торған бер нисә баулы билбау), өҫтөнән остарына йөндән тумалаҡ суҡ тегелгән киң таҫманан хӳре бәйләйҙәр (таҫмаһын әүәле үҙҙәре туҡығандар). Билбау остары бер яндан бәйләнеп, бихисап суҡ булып төшөп торған.

Кейәүҙәге ҡатындарҙың һәм ҡыҙҙарҙың баш кейемдәре етендән, ситсанан, сатиндан һәм йөн яулыҡ булған. Йылы миҙгелдә сурпан – йоҡа киндерҙән таҫтамалға оҡшаш оҙон баш кейеме кейгәндәр йәки ситтәре сигелгән таҫма һәм селтәрҙәр менән биҙәлгән туҡыма ябынғандар.

Уны башҡа бәйләгәндәр, ә биҙәлгән остарын арҡаға төшөргәндәр.

Әлеге ваҡытта үрге сыуаштар костюмдарҙы байрамдарҙа кейә. Иң яратҡан байрамдарының береһе – Сурхури.

Башҡортостан Республикаһы Косяковка ауылы үрге сыуаштары

Сурхури, ғәҙәттә, бер аҙна дауамында билдәләнә. Христиан дине ҡабул ителгәндән һуң был байрам христиандарҙың Раштыуаһы менән тура килеп, Керәшенгә тиклем дауам итә.

Башҡортостанда төнгө бейеүҙәр йолаһын һаҡлаған берҙән-бер урын – Стәрлетамаҡ районының Косяковка ауылы.

Был бейеү йолаһы яңы башланған йылда хужалыҡты һәм шәхси йәһәттән һәр кемде муллыҡ менән тәьмин итә, тип иҫәпләнгән.

Сурхури байрамының беренсе көнө рустарҙың Раштыуаһы менән тап килгән. Был йәштәр аҡса түләп һатып алған өйҙә йыйылып, өс көн рәттән (7, 8, 9 ғинуарҙа), һуңынан 14 һәм 19 ғинуарҙа эңерҙән таңға тиклем Сурхури бейегән байрам.

Шулай уҡ аҡсаға Сурхури өсөн үҙенсәлекле махсус көй уйнаған гармунсыны яллайҙар.

Йола буйынса сығымдарға аҡсаны йола бейеүен башҡарған парҙар бирә.

Борон байрам алдынан йәштәр Сурхуриҙа һыйларға сăра (һыра) ҡайнатыу өсөн өй буйлап ҡомалаҡ, ҡур, утын йыйған.

Байрам доға ҡылыуҙан башланған.

Бынан һуң өҫтәл артына ултырғандар, бер-береһен һыйлағандар, ә һуңынан, өлкәндәрҙән фатиха алғас, Сурхури башланған.

Милли кейемдәге дүрт йәш пар: ҡыҙҙар – түш һәм бил биҙәүестәре сигелгән, селтәр һалынған аҡ киндер күлдәктә, сигеүле, селтәрле аҡ альяпҡыста, башында яулыҡ; егеттәр – сигелгән аҡ күлдәктә һәм ҡара салбарҙа – бейей башлай.

«Чижик» тип аталған бейеүҙең бер өлөшө – «Саккăр», «Ҫурăмпа ҫурăм», «Хулпахул», «Улшăнмалли», «Кăркайăк», «Ҫил вӗртерни», «Шывюхтарни», «Вир аштармалли», «Казачка», «Карта», «Ал тăратсачупни» һәм «Кӗпер» кеүек ун ике хәрәкәттән тора.

Шулай итеп, иртәнгә тиклем – «чижик» артынан «чижик» бейейҙәр. Бейеүселәр алмашынып тора: бер «чижикты» берәүҙәр, икенсеһен икенселәр башҡара.

Башҡортостан Республикаһы Стәрлетамаҡ районы Косяковка ауылында Сурхури байрамы

Беҙҙең көндәрҙә Сурхури байрамын үткәреү йолаларын һаҡлаусыларҙың береһе – Косяковка ауылынан 81 йәшлек Мария Яковлева.

Уның әйтеүенсә, Ғафури районы Антоновка ауылын ғына иҫәпкә алмағанда, бындай бейеү йолалары башҡа бер ҡайҙа ла үткәрелмәй, әммә унда кадриль бейейҙәр.

«Һуңынан, йорт эштәрен бөтөрөп, ололар – ата-әсәләр, ҡартатай-өләсәйҙәр, күршеләр килә башлай. Ғәҙәттә, өй тулы халыҡ йыйыла, хатта урын етмәй. Элек бейергә тейешле ҡыҙҙар күнәк менән үҙҙәре әҙерләгән йола һыраһын алып килергә тейеш ине, әммә әле был йола юғалды», ‒ ти Мария Яковлева.

Махсус ялланған гармунсы замансалаштырылған бейеү көйҙәрен уйнай: «Сильдиянка», «Казачок», «Подгорный». Һәм шулай итеп таңға ҡәҙәр – бер өҙлөкһөҙ көй артынан икенсе көй уйнала.

Бейеүселәрҙе ҡарарға бәләкәй саҡтан йөрөйҙәр, йыл һайын бейеү хәрәкәттәрен күҙәтеп, ятлап алалар. Ваҡыты еткәс, парға баҫып, үҙҙәре бейергә төшәләр.

Сурхури байрамы өсөн Мария Яковлева бейеүселәргә костюмдар әҙерләй. Ул сыуаш нағыштары элементтарын сигә, бәйләй. Шулай итеп, Косяковкала Сурхури бейегән һәр кемдә уның ҡулдары менән сигелгән милли кейем бар.

Мария Яковлева 1995 йылдан «Сурхури» бейеү байрамы ҡатнашыусыларына костюмдар әҙерләй

Мария Яковлева һөйләүенсә, күңел асыу өсөн мөмкинлектәр күп булыуға ҡарамаҫтан, хәҙерге ауыл йәштәре Раштыуаны һәм бейеү төнөн көтөп ала.

Байрам алдынан ауылдаштар костюмдар эҙләй, йыйына, планлаштыра, әҙерләнә башлай.

«Бейемәү гонаһ: һуғыш ваҡытында бер ваҡыт бейемәнеләр, бер йыл үткәреп ебәрҙеләр. Моғайын, сәбәптәре булғандыр, тылда ауыр, аслыҡ, кәйеф-сафаға теләк ҡалмағандыр. Тап шул йылда күп йәштәр үлде», ‒ тип хәтерләй Мария Яковлева.

Шунан бирле ауылда йоланан тайпылмағандар.